Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠPOΛOΓOΣ........................................... 15 EIΣAΓΩΓIKA ΣXOΛIA................................. 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο 23-104 Iστορικές Kαταβολές και Bασικά Xαρακτηριστικά της Aνάλυσης της Συμπεριφοράς 1. Watson και Skinner ως θεμελιωτές του Συμπεριφορισμο : Απ τον Μεθοδολογικ στον Ριζοσπαστικ Συμπεριφορισμ.... 24 1.1. Βιογραφικά στοιχεία και επιστημονική διαδρομή του Watson 27 1.2. Οι θεωρίες του Watson για τις ανώτερες λειτουργίες του ανθρώπου.......................................... 36 1.3. Κριτική για το έργο του Watson........................... 37 2. Απ τον Watson στον Skinner................................ 41 3. Burrhus F. Skinner (1904-1990)............................... 43 3.1. Βιογραφικά στοιχεία και επιστημονική διαδρομή του Skinner 43 3.2. Θεραπεία της Συμπεριφοράς: η πρωτοποριακή και ριζοσπαστική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που θεμελιώθηκε στις θεωρίες και την έρευνα του Watson και του Skinner......... 51 3.3. Οι φιλοσοφικές θέσεις του Skinner........................ 56 3.4. Αποτίμηση και κριτική για το έργο του Skinner............. 58 4. Φιλοσοφικές και επιστημολογικές καταβολές του Συμπεριφορισμο 64 5. Ο Συμπεριφορισμ ς ως θεωρία επιστήμης και οι προεκτάσεις του στη Βασική και στην Εφαρμοσμένη Ανάλυση της Συμπεριφοράς 78 5.1. Ορισμ ς και ανάπτυξη του Συμπεριφορισμο ως επιστημονικής θεωρίας.......................................... 79 5.2. Βασικά χαρακτηριστικά και επιστημονικές αρχές του Ριζοσπαστικο Συμπεριφορισμο..................... 84 9
5.3. Η εξέλιξη της Πειραματικής Ανάλυσης της Συμπεριφοράς ως επιστημονικο κλάδου του Συμπεριφορισμο............ 87 5.4. Βασικές στοχε σεις και χαρακτηριστικά της Πειραματικής Ανάλυσης της Συμπεριφοράς............................. 90 5.5. Η Βασική Ανάλυση της Συμπεριφοράς.................... 95 5.6. Η Εφαρμοσμένη Ανάλυση της Συμπεριφοράς (ΕΑΣ)........ 96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο 105-185 Σ γχρονα Zητήματα Διερε νησης και Προβληματισμο στην Aνάλυση της Συμπεριφοράς 1. Συμπεριφορισμ ς και μάθηση................................ 107 2. Συμπεριφορική και Γνωσιακή Ψυχολογία: κοινοί τ ποι και αποκλίσεις............................................. 116 2.1. Σ ντομη ιστορική ανασκ πηση της Γνωσιακής Ψυχολογίας 118 2.2. Τομείς σ γκλισης της Συμπεριφορικής και της Γνωσιακής Ψυχολογίας............................................ 122 2.3. Διαφορές συμπεριφορικής και γνωσιακής προσέγγισης...... 124 3. Βασική και Εφαρμοσμένη Έρευνα: κοινά στοιχεία και διαφοροποιήσεις................................................... 153 3.1. Σ νδεση Βασικής και Εφαρμοσμένης Ανάλυσης της Συμπεριφοράς.............................................. 155 4. Περί αντιδράσεων και ερεθισμάτων: Μια βαθ τερη ενδοσκ πηση 166 4.1. Τάξεις αντιδράσεων (Response Classes)................... 167 4.2. Μεσολαβητικά ερεθίσματα (Mediating Stimuli)............. 177 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο 187-221 Kλασική ή Eξαρτημένη Aντανακλαστική Mάθηση 1. Το ξεκίνημα της ψυχολογικής και παιδαγωγικής έρευνας στον τομέα της εξαρτημένης αντανακλαστικής μάθησης............. 188 2. Ορισμ ς και βασικές έννοιες................................. 191 3. Κατασταλτική συνεξάρτηση (inhibitory conditioning)............ 195 4. Διαδικασίες που προάγουν τη διαμ ρφωση εξαρτημένων αντανακλαστικών συνεξαρτήσεων................................... 198 5. Παράγοντες που επηρεάζουν τη μάθηση και την ανθεκτικ τητα των εξαρτημένων αντανακλαστικών αντιδράσεων.............. 201 6. Τρ ποι αξιολ γησης της ισχ ος των εξαρτημένων αντανακλαστικών αντιδράσεων........................................... 204 7. Ενίσχυση και απ σβεση των εξαρτημένων αντανακλαστικών αντιδράσεων............................................... 205 10
8. Η εξοικείωση, η απο-εξοικείωση, η ενδυνάμωση και η ευαισθητοποίηση σε ανεξάρτητα και εξαρτημένα ερεθίσματα.............. 210 9. Η γενίκευση και η διαφοροποίηση ερεθισμάτων............... 211 10. Σ νθετα εξαρτημένα ερεθίσματα............................ 214 11. Ανώτερες Τάξεις συνεξαρτήσεων............................ 216 12. Το δευτερογενές σ στημα σηματοδ τησης ή σήμανσης......... 216 13. Παραδείγματα εξαρτημένης αντανακλαστικής μάθησης........ 218 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο 223-279 Συντελεστική Mάθηση 1. Η Συντελεστική Μάθηση..................................... 224 1.1. Το ξεκίνημα της έρευνας για τη συντελεστική μάθηση........ 224 1.2. Ορισμ ς και βασικές έννοιες............................. 225 1.3. Οι τέσσερις μορφές συντελεστικής μάθησης................ 227 1.4. Σχολιασμ ς των τιμωρητικών μεθ δων.................... 232 1.5. Η απ σβεση των συντελεστικών αντιδράσεων.............. 235 1.6. Είδη ενισχυτικών και τιμωρητικών ερεθισμάτων............ 236 1.7. Παράγοντες που συμβάλλουν στην πρ σκτηση και στην ανθεκτικ τητα των συντελεστικών αντιδράσεων............ 238 2. Διαφορές και Ομοι τητες Εξαρτημένης Αντανακλαστικής και Συντελεστικής Μάθησης..................................... 242 3. Ενίσχυση: διευθετώντας τα επακ λουθα με στ χο την εκδήλωση και βελτίωση επιθυμητών αντιδράσεων........................ 248 3.1. Ορισμ ς και είδη ενίσχυσης.............................. 250 3.2. Είδη ενισχυτών......................................... 251 3.3. Η Αρχή του Premack.................................... 255 3.4. Τα φυσικά ενισχυτικά επακ λουθα........................ 256 3.5. Προγράμματα ενίσχυσης................................. 258 3.6. Η απ συρση της ενίσχυσης............................... 264 3.7. Η σχετικ τητα της ενίσχυσης............................. 265 3.8. Εφαρμογές ενισχυτικών επακ λουθων: Δ ο ενδεικτικά παραδείγματα χρήσης συστημάτων ενίσχυσης.............. 268 3.8.1. Συστήματα ενίσχυσης μέσω ανταλλάξιμων αμοιβών.... 269 3.8.2. Συστήματα ενίσχυσης μέσω συμβολαίων.............. 273 3.9. Ενδεικτικά παραδείγματα χρήσης της ενίσχυσης............ 277 11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο 281-317 Διεργασίες Eλέγχου και Περιορισμο των Προβληματικών Aντιδράσεων μέσω Tιμωρητικών και Eνισχυτικών Eπακ λουθων 1. Διασαφήνιση εννοιών σχετικά με τις διεργασίες περιορισμο των προβληματικών αντιδράσεων................................ 282 1.1. Σ ντομη βιβλιογραφική ανασκ πηση και ζητήματα δεοντολογίας........................................... 283 2. Τεχνικές περιορισμο της συμπεριφοράς με τη χρήση τιμωρητικών επακ λουθων.............................................. 287 2.1. Παροχή ανεπιθ μητων επακ λουθων..................... 289 2.1.1. Πρωτογενή ή ανεξάρτητα τιμωρητικά ερεθίσματα..... 289 2.1.2. Δευτερογενή ή εξαρτημένα τιμωρητικά ερεθίσματα.... 290 2.1.3. Η υπερ-δι ρθωση (overcorrection)................... 290 2.2. Απ συρση επιθυμητών επακ λουθων..................... 293 2.2.1. Απώλεια προνομίων (response cost)................. 293 2.2.2. Διακοπή ενίσχυσης (Time out)...................... 295 3. Τεχνικές περιορισμο της προβληματικής συμπεριφοράς με τη χρήση ενισχυτικών επακ λουθων............................. 299 3.1. Στρατηγικές διαφορικής ενίσχυσης........................ 299 3.1.1. Διαφορική ενίσχυση συμπεριφορών χαμηλής συχν τητας (ΔΕΧ)................................. 300 3.1.2. Διαφορική ενίσχυση άλλων αντιδράσεων (ΔΕΑ)....... 302 3.1.3. Διαφορική ενίσχυση μη συμβατής συμπεριφοράς (ΔΕΜ) 304 3.1.4. Διαφορική ενίσχυση εναλλακτικής συμπεριφοράς (ΔΕΕ) 304 3.2. Απ σβεση............................................. 305 4. Επισημάνσεις για τη χρήση τιμωρητικών διαδικασιών........... 308 5. Ανεπιθ μητες συνέπειες της τιμωρίας......................... 311 6. Συμπεράσματα και προοπτικές............................... 313 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο 319-387 Bασικές Διδακτικές και Θεραπευτικές Mέθοδοι και Tεχνικές της Aνάλυσης της Συμπεριφοράς 1. Τροποποίηση της συμπεριφοράς μέσω προγεν μενων ερεθισμάτων............................................... 322 1.1. Διάκριση και γενίκευση.................................. 323 1.2. Τα είδη της διάκρισης.................................... 330 1.3. Η διαδικασία της διάκρισης ερεθισμάτων μέσω διαφορικής ενίσχυσης.............................................. 331 12
1.4. Παράγοντες που συμβάλλουν στον έλεγχο της συμπεριφοράς 333 1.4.1. Καθοριστικές περιβαλλοντικές συνθήκες............. 333 1.4.2. Καίριες λειτουργίες................................ 335 1.4.3. Επακ λουθα..................................... 337 1.4.4. Προαπαιτο μενες δεξι τητες παρακολο θησης....... 338 1.4.5. Παρουσίαση ερεθισμάτων.......................... 339 1.4.6. Συγκέντρωση προσοχής............................ 340 2. Τμηματική βοήθεια......................................... 343 2.1. Είδη τμηματικής βοήθειας............................... 346 2.1.1. Πρ σθετα ερεθίσματα ως τμηματική βοήθεια......... 348 2.1.2. Τμηματική βοήθεια υπ τη μορφή τροποποίησης αυτο καθαυτο του διακριτικο ερεθίσματος.............. 352 2.2. Μετάθεση ελέγχου της συμπεριφοράς σε άλλα ερεθίσματα... 353 2.3. Διαδικαστικοί χειρισμοί συστηματικής απ συρσης της τμηματικής βοήθειας.................................... 356 2.3.1. Συστηματική απ συρση πρ σθετων βοηθητικών ερεθισμάτων...................................... 357 2.3.2. Απ συρση της τμηματικής βοήθειας μέσω σταδιακής επαναφοράς του διακριτικο ερεθίσματος............ 361 2.3.3. Κριτήρια επιλογής της τμηματικής βοήθειας και της απ συρσής της.................................... 364 3. Σταδιακή διαμ ρφωση της συμπεριφοράς...................... 367 3.1. Ορισμ ς και βασικά χαρακτηριστικά...................... 367 3.2. Κριτήρια για την αποτελεσματική χρήση της σταδιακής διαμ ρφωσης της συμπεριφοράς.......................... 371 4. Διδασκαλία αλυσιδωτών αντιδράσεων......................... 374 4.1. Ανάλυση έργου......................................... 377 4.2. Αξιολ γηση του μαθητή ως προς την εκτέλεση της αλυσίδας αντιδράσεων........................................... 381 4.3. Μέθοδοι διδασκαλίας αλυσιδωτών αντιδράσεων............ 382 4.4. Περαιτέρω εφαρμογές και περιορισμοί των μεθ δων διδασκαλίας αλυσιδωτών αντιδράσεων.................... 384 4.5. Κριτήρια για την αποτελεσματική χρήση της διδασκαλίας αλυσιδωτών αντιδράσεων................................ 385 4.6. Διακοπή μιας ανεπιθ μητης αλυσίδας αντιδράσεων......... 387 ΠAPAPTHMA............................................ 389 BIBΛIOΓPAΦIA......................................... 391 ΓΛΩΣΣAPIO.............................................. 405 EYPETHPIO ONOMATΩN.............................. 423 EYPETHPIO OPΩN...................................... 427 13