ηαπξνχια Γ. Σζνχπξνπ

1 Η Φσζηογλωκηθή ως ηασηοδοηηθό εργαιείο ζηελ πεδογραθία ηες Γεληάς ηοσ 30 θαη εληεύζελ: παραδεηγκαηηθή αλίτλεσζε προζέζεωλ θαη (ζσλεηδεηώλ) πραγκαηώζεωλ ζηελ θαηαζθεσή ηωλ ιογοηετληθώλ ερώωλ θαη ερωίδωλ. ηαπξνχια Γ. Σζνχπξνπ Ζ ηαπηνδνηηθή ιεηηνπξγία ηεο Φπζηνγλσκηθήο, κέζσ ηεο ρξεζηκνπνίεζεο ησλ ζέζεσλ ή ζπκπεξαζκάησλ ηεο γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο Λνγνηερλίαο, επεθηείλεηαη αλαπφθεπθηα ζε πνιχ δηαθνξεηηθνχο ηνκείο ηνπ επηζηεηνχ αιιά θαη ζε πνηθίινπο ζεκαηηθνχο θιάδνπο. Έηζη, πξνθεηκέλνπ, αθ ελφο, γηα ηελ ζπγθέληξσζε ηεο Βηβιηνγξαθίαο, ε πνξεία ηεο έξεπλαο ρξεηάζηεθε λα ζηξαθεί, κεηαμχ πνιιψλ, θαη εμαηξνπκέλεο, βέβαηα, ηεο ίδηαο ηεο Λνγνηερλίαο, ηφζν ζηελ Φηινζνθία φζν θαη ζηελ Ηαηξηθή, ελψ, αθ εηέξνπ, γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ απνδεηθηηθνχ ζηφρνπ, ην ζεσξεηηθφ πιαίζην έπξεπε λα πεξηιάβεη (θαη ζηελ ζπλέρεηα, βέβαηα, ν εξεπλεηήο, απφ ηελ πιεπξά ηνπ, λα απνθιείζεη απφ ηελ εηδηθφηεξε ελαζρφιεζε, ιφγσ ηεο έιιεηςεο ηνπ απαηηνχκελνπ ρψξνπ θαη ρξφλνπ) ηηο ζρεηηθέο αλαθνξέο ζηηο θεκηληζηηθέο ζπνπδέο, ζηνλ ξεαιηζκφ ή ηνλ λαηνπξαιηζκφ, ζηνλ θνξκαιηζκφ θαη ηηο λεφηεξεο αθεγεκαηνινγηθέο ζπνπδέο 1. Ζ παξνχζα Αλαθνίλσζε, ινηπφλ, είλαη κία πξψηε πξνζέγγηζε ζε έλα πνιχ ελδηαθέξνλ θαη επξχηαην ζέκα. Οη θπζηνγλσκηζηέο, αλ θαη ζεμηζηέο 2 (φπσο, εμάιινπ, θαη ν ίδηνο ν Αξηζηνηέιεο), κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ απφ ηνπο πξψηνπο ζεκεηνιφγνπο, θαζψο απφ ην «ζεκαίλνλ» (ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πξνζψπνπ θαη ηνπ ζψκαηνο) ζπκπέξαηλαλ ην «ζεκαηλφκελν» (ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αλζξψπηλνπ ήζνπο). Απφ ηελ δηπιή θαηαγσγή ηήο 1 Γηα απηά ηα ηειεπηαία βι. ην εηζαγσγηθφ κέξνο ηνπ κειεηήκαηνο ηνπ. Ν. Φηιηππίδε «πζηεκαηηθή ησλ αμηψλ ζην δηήγεκα ηνπ Καξαγάηζε «Σν Μπνπξίλη»», κειέηεκα ην νπνίν ζην ζχλνιφ ηνπ εθάπηεηαη ηεο πξνβιεκαηηθήο πνπ αλαπηχζζεηαη ζηελ παξνχζα εξγαζία ζην. Ν. Φηιηππίδε, Τόπνη. Μειεηήκαηα γηα ηνλ αθεγεκαηηθφ ιφγν επηά λενειιήλσλ πεδνγξάθσλ: Παπαδηακάληεο Κνλδπιάθεο Θενηφθεο Χαηδφπνπινο Καδαληδάθεο Βελέδεο Καξαγάηζεο, εθδφζεηο Καζηαληψηε, Αζήλα, 1997, ζζ. 97-128. Γηα ηελ ζρέζε ηνπ ξεαιηζκνχ κε ηελ Φπζηνγλσκηθή βι. θαη ηηο ζχληνκεο παξαηεξήζεηο ηνπ ζπγγξαθέα ζην Graeme Tytler, Physiognomy in the European Novel. Faces and Fortunes, Princeton University Press, 1981, ζζ. 318-319. Δπίζεο, γηα κηα δηαθνξεηηθή καηηά ζηελ ςεπδν-αληηθεηκεληθφηεηα θαη ηνλ ςεπδν-επηζηεκνληζκφ ησλ θνξκαιηζηηθψλ θαη λαηνπξαιηζηηθψλ κεζφδσλ βι. ζην Georg Lucács, Writer and critic and other essays, Edited and translated by Arthur D. Kahn, The Merlin Press Ltd, Universal Library Edition, 1971, ηδηαίηεξα ζηα δνθίκηα «Narrate or Describe?» θαη «The Intellectual Physiognomy in Characterization». 2 Γηα πνιιέο απφ ηηο παξαθάησ ζπκππθλσκέλεο πιεξνθνξίεο βι. αλαιπηηθά ζην Γηάλλεο Παλνχζεο, Φπζηνγλσκηθή. Μηα ζύγρξνλε εγθιεκαηνινγηθή πξνζέγγηζε, πέκπηε έθδνζε, εθδφζεηο Αλη. Ν. άθθνπια, Αζήλα Κνκνηελή, 2009.

2 Φπζηνγλσκηθήο, «ηαηξηθή θαη ζεία», ην «ζείν ζηνηρείν» άιινηε ραλφηαλ θαη άιινηε επαλεξρφηαλ, ελψ ην ηαηξηθφ (θπξίσο κνξθναλαηνκηθφ) επηβίσλε πάληα θαη, βέβαηα, εμειηζζφηαλ. Έηζη, ζηνλ αξρηθφ νξηζκφ ηήο «Φπζηνγλσκίαο» ή «θπζηνγλσκνζχλεο» σο ηνπ «ζπλφινπ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ γλσξηζκάησλ πξνζψπνπ ηηλφο ή πξάγκαηνο» 3 ζα ζπκπιεξψλακε, εθηφο, βέβαηα, ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο δηάπιαζεο ηνπ ζψκαηνο (ήδε απφ ηα Φπζηνγλσκηθά ηνχ Αξηζηνηέιε) θαη ησλ παζνγλσκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ (ζπκβνιή ηνπ Lavater αιιά θαη ηνπ Lichtenberg) ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ, δειαδή, ηνπ αλζξψπνπ ελ θηλήζεη: εθθξάζεηο, ρεηξνλνκίεο, ζηάζεηο, θηλήζεηο, ηφλνο θσλήο, γξαθηθφο ραξαθηήξαο θ.ιπ., θαη ηηο πξφζθαηεο ζπκπεξηιήςεηο ζηελ Φπζηνγλσκηθή ηεο ςπρνινγηθήο, ηεο θπζηνινγηθήο, ηεο βηνινγηθήο θαηάζηαζεο ηνπ αηφκνπ 4. Αθνινπζψληαο ηψξα εθείλε απφ ηηο θαηαβνιέο ηεο Φπζηνγλσκηθήο πνπ είλαη ε απζηεξά επηζηεκνληθή, δειαδή ηελ ηαηξηθή κνξθναλαηνκηθή 5, νδεγνχκαζηε θαη ζην βηβιίν ηνχ Francis Baud, Φπζηνγλσκία θαη Χαξαθηήξ, ην νπνίν, ιακβάλνληαο ππ φςηλ, εθηφο ηνπ Lavater, πξνεγεζείζεο εηδηθέο ηαηξηθέο θαη ςπρηαηξηθέο έξεπλεο, φπσο εθείλεο ησλ Kretschmer, Sheldon, Pende, Sigaud, Thooris, Corman, Carton, Allendy, Boll, Chaillou, θαη Mac-Auliffe, θαηαιήγεη ζηελ αλαιπηηθή δηαηχπσζε κηαο κνξθνςπρνινγηθήο ζεσξίαο, ε νπνία, σζηφζν, δελ ζπκπεξηιακβάλεη, εμαηηίαο ηήο δπζθνιίαο, φπσο γξάθεη, ηεο αληίζηνηρεο παξαηήξεζεο, ιφγσ ησλ ελδπκάησλ (αο κελ μερλάκε ηνπο ρξεζηηθνχο ζθνπνχο πνπ ππεξεηνχζαλ ηα ζπγθεθξηκέλα βηβιία), «ηα ζρήκαηα ηνπ ζψκαηνο» (θάηη κε ην νπνίν αζρνιήζεθε εηδηθά θαη εθηελέζηαηα ν Mac- Αuliffe ζην επηζηεκνληθφ ζχγγξακκά ηνπ Les Tempéraments). «Ζ κνξθνςπρνινγία», γξάθεη ν Baud, «είλαη ηαπηόρξνλα κηα ηερληθή, πνπ πξέπεη λα επηδηώθε λα είλαη επηζηεκνληθή, θαη κηα ηέρλε. Τερληθή ζηελ αλάιπζη θαη ηνλ πξνζδηνξηζκό ηεο κνξθήο θαη ζην ζπζρεηηζκό ησλ ζηνηρείσλ ηεο κε ηνπο θπζηνινγηθνύο θαη ςπρνινγηθνύο 3 ρεηηθά κε απηφλ ηνλ, πεξηνξηζκέλν νπσζδήπνηε, νξηζκφ βι. θαη ζην Tytler (1981), φ.π., ζζ. 117-8, 364. 4 Βι. ζρεηηθά Γ. Παλνχζεο, Φπζηνγλσκηθή, φ.π., ζ. 431 ζην ίδην βι. θαη γηα ηηο ζχγρξνλεο εθδνρέο ηεο Φπζηνγλσκηθήο (ζζ. 489-491), θαζψο θαη γηα ηηο ζχγρξνλεο εθαξκνγέο ηεο (ζζ. 527-8). 5 Ήδε ν Ηππνθξάηεο ζεσξνχζε ηελ Φπζηνγλσκηθή σο ζπκπιεξσκαηηθφ εθφδην ηεο Ηαηξηθήο ηα ζρεηηθά κε απηφ παξαηίζεληαη ζηελ «Δηζαγσγή» ηνχ: Αξηζηνηέινπο, Φπζηνγλσκηθά, Αξραίνλ θείκελνλ, Δηζαγσγή Μεηάθξαζηο εκεηψζεηο: Αλη. Χαιά < Σα Άπαληα ησλ Αξραίσλ Διιήλσλ πγγξαθέσλ 42> Δπηζηεκνληθή Δηαηξία ησλ Διιεληθψλ Γξακκάησλ «Πάππξνο», ζ. 4.

3 παξάγνληεο, ηέρλε ζηε ζύλζεζη απ ηνπο παξάγνληεο απηνύο ελόο ραξαθηήξα θαη κηαο αηνκηθόηεηνο» 6. Δχθνια κπνξνχκε απφ απηφ ην ζεκείν λα κεηαβνχκε ζηνλ ρψξν κηαο άιιεο Σέρλεο, εθείλνλ ηεο Λνγνηερλίαο, ε νπνία ήηαλ πνιχ θπζηθφ λα ελζσκαηψζεη ηηο θπζηνγλσκηθέο πξαθηηθέο, ζηελ αξρή ίζσο αζπλείδεηα 7, αξγφηεξα, φκσο, φιν θαη πην ζπλεηδεηά. Καηά ηνλ Μεζαίσλα θαη ηελ Αλαγέλλεζε δελ είρε αθφκε απαζρνιήζεη ηελ Λνγνηερλία ε θπζηνγλσκηθή κνξθνινγηθή αμηνιφγεζε θαζεαπηήλ, θαζψο εμαθνινπζνχζε λα δίλεηαη ζηα θπζηνγλσκηθά ραξαθηεξηζηηθά ζεκαζία ζπκβνιηθή. Καηά ην ηέινο, φκσο, ηνπ 18νπ αηψλα ε Φπζηνγλσκηθή άξρηζε λα πξνβιεκαηίδεη επξχηεξα ηνπο ζπγγξαθείο θαη έηζη, πεξλψληαο απφ ηελ πεξίπησζε ηνπ Γθαίηε, πνπ επεξεάζηεθε απφ ηνλ Lavater 8 θαη απφ εθείλελ ηνπ Balzac, πνπ επεξεάζηεθε απφ ηνλ Cardan, θηάλνπκε ζηελ ηδηαίηεξα ζεκαληηθή πεξίπησζε ηνπ Zola, ν νπνίνο βάζηζε ην κπζηζηφξεκά ηνπ Τν αλζξώπηλν θηήλνο (1890) ζηελ ζεκειηψδε (θαη νκψλπκε) ζεσξία ηνχ Cesare Lombroso (1836-1909) γηα ηνλ εθ γελεηήο εγθιεκαηία άλζξσπν (ν Lombroso, πάλησο, θαηεγφξεζε ηνλ Zola φηη δηαζηξέβισζε ηηο απφςεηο ηνπ) 9. Σελ παξνχζα εξγαζία, σζηφζν, αθνξά, θαηά κία έλλνηα, ην εξψηεκα ηνπ Lombroso, ην νπνίν, ζχκθσλα θαη κε ηνλ Γηάλλε Παλνχζε, δελ ζηεξείηαη αιεζείαο: «Πψο ζπκβαίλεη ψζηε ε εγθιεκαηνινγηθή αλζξσπνινγία λα έρεη πεξηζζφηεξν πξννδεχζεη ζηε θηινινγία απ φ,ηη ζηα επηζηεκνληθά ζπγγξάκκαηα;» θαη, κάιηζηα, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αθφινπζε ξήζε ηνχ La Bruyère: «Ζ θπζηνγλσκία δελ είλαη θαλέλαο θαλφλαο πνπ καο δφζεθε γηα λα θξίλνπκε ηνπο αλζξψπνπο, αιιά κπνξεί λα καο ρξεζηκεχζεη γηα λα θάλνπκε εηθαζίεο» 10. Ωο πξνο ην πεξηβάιινλ ησλ εηθαζηψλ, έλαο ζπγγξαθέαο ζίγνπξα αηζζάλεηαη πσο βξίζθεηαη ζηνλ θπζηθφ ηνπ ρψξν, φπνπ, σο ζσζηφο θπζηνγλσκηζηήο, ζχκθσλα θαη κε ηνλ Αξηζηνηέιε 11, νθείιεη λα επηιέγεη ηα 6 Γηα ηα παξαπάλσ βι. Francis Baud, Φπζηνγλσκία θαη Χαξαθηήξ, < «Ση πξέπεη λα μέξσ;» Ζ ππμίδα ησλ ζχγρξνλσλ γλψζεσλ Αξηζ. 2>, Μεηάθξαζηο: άββα Βαζηιείνπ, Φηινιφγνπ, Δθδφηεο Ησάλ. Ν. Εαραξφπνπινο, Αζήλαη, 1963, ζ. 15. 7 Βι. ζρεηηθά θαη ζην Tytler (1981), φ.π., passim αιιά θαη εηδηθφηεξα ζηηο ζζ. 136, 261 ζηελ ελ ιφγσ έξεπλα γίλεηαη κηα δηεμνδηθφηαηε κειέηε ηνπ ζέκαηνο ην νπνίν ζίγεηαη εδψ, πεξηνξηζκέλε, σζηφζν, θπξίσο ζηελ πεξίνδν 1770-1880. 8 εκεησηένλ φηη ν Γθαίηε ήηαλ εθείλνο πνπ εηζήγαγε ηνλ φξν «Μνξθνινγία» βι. ζρεηηθά ζην Γηάλλεο Παλνχζεο, Φπζηνγλσκηθή, φ.π., ζζ. 125-6, θαζψο θαη ζην Léon Mac-Auliffe, Les Tempéraments, nrf, Paris, 1926, ζ. 18. 9 Βι. ζρεηηθά ζην Γ. Παλνχζεο, φ.π., ζζ. 51-2. Γηα ηελ παξφκνηα ή δηαθνξεηηθή αληηκεηψπηζε ηεο Φπζηνγλσκηθήο απφ ηηο ινγνηερλίεο ηεο Γαιιίαο, ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο Αγγιίαο βι. ζην Tytler (1981), φ.π., passim θαη ζπλνπηηθά ζηηο ζζ. 318-9 ζην ίδην, επίζεο, γηα ηελ πνηθηιφηξνπε επηβίσζε ηεο «Λαβαηεξηαλήο Φπζηνγλσκηθήο θνπιηνχξαο» ζηελ Λνγνηερλία θαηά ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αιιά θαη θαηά ηνλ 20 ν αηψλα βι. ελδεηθηηθά ζζ. xvi θαη 320. 10 Σα παξαπάλσ παξαηίζεληαη ζην Γ. Παλνχζεο, φ.π., ζζ. 52 θαη 32 αληίζηνηρα. 11 Βι. Αξηζηνηέινπο, Φπζηνγλσκηθά, φ.π., ζ. 61 (809α, 18-19).

4 ζηνηρεία πνπ αληαπνθξίλνληαη ζηελ πεξίζηαζε εμάιινπ, ε ζπλεηζθνξά ηήο Φπζηνγλσκηθήο ζηελ φμπλζε ηεο παξαηεξεηηθφηεηαο ηνπ (ξεαιηζηή) ζπγγξαθέα είλαη αλακθηζβήηεηε, παξ φια ηα κεηνλεθηήκαηα πνπ κπνξεί λα παξνπζηάζεη ε ρξήζε ηεο 12. ηελ παξνχζα Αλαθνίλσζε, αθήλνληαο ηελ εγθιεκαηνινγηθή πιεπξά ηνχ αληηθεηκέλνπ, φπσο θαη ηελ πξφνδν, ή ηελ παξαθκή θαηφπηλ, ηεο Φπζηνγλσκηθήο ελ γέλεη, γηα κία δηαθνξεηηθή εξγαζία, ζα εζηηάζνπκε αθξηβψο ζηελ ρξήζε ηήο Φπζηνγλσκηθήο ζηελ Λνγνηερλία θαη πην ζπγθεθξηκέλα εθείλνπ ηνπ θιάδνπ ηεο πνπ αθνξά ζηα αλζξψπηλα ζσκαηνςπρηθά ραξαθηεξηζηηθά απφ βηνινγηθήο θαη βηνηππνινγηθήο απφςεσο πξφθεηηαη γηα ηελ ιηγφηεξν ππνθεηκεληθή θαη άξα ιηγφηεξν ππνθείκελε ζε ακθηζβεηήζεηο, ηελ πην πξνζγεησκέλε, ηεθκεξησκέλε θαη κε ππεξβαηηθή πιεπξά ηήο Φπζηνγλσκηθήο 13. Μία πεξαηηέξσ αλαγθαζηηθή εμεηδίθεπζε ζα πεξηνξίζεη ηηο παξαδεηγκαηηθέο αλαθνξέο ζε ηξεηο ζπγγξαθείο, επηιεγκέλνπο, σζηφζν, πξνζεθηηθά σο εθπξνζψπνπο ηξηψλ δηαθνξεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηελ Φπζηνγλσκηθή: α) ζπλεηδεηή θαη εθηεηακέλε ρξήζε, πξνεξρφκελε απφ πνιχ θαιή γλψζε ηνχ επηζηεκνληθνχ αληηθεηκέλνπ: Σάζνο Αζαλαζηάδεο, β) πεξηνξηζκέλε ρξήζε, πξνεξρφκελε απφ κάιινλ πεξηνξηζκέλε γλψζε ηνχ επηζηεκνληθνχ αληηθεηκέλνπ: Μ. Καξαγάηζεο, γ) κεδεληθή ζρεδφλ ρξήζε, σο απνηέιεζκα ηεο απνπζίαο ζρεηηθνχ ελδηαθέξνληνο αιιά θαη δηαθνξεηηθνχ ελ γέλεη πξνζαλαηνιηζκνχ απφ ηελ πιεπξά ηνχ ζπγγξαθέα: Κνζκάο Πνιίηεο. Αλ ε Φπζηνγλσκηθή ελ γέλεη ζεσξείηαη ή ζεσξήζεθε σο ςεπδν επηζηήκε, ηα ζσκαηηθά ραξαθηεξηζηηθά, ζε ζρέζε, κάιηζηα, κε ηελ εξσηηθή ζπκπεξηθνξά, έρνπλ απνηειέζεη απφ πνιχ παιαηφηεξα αληηθείκελν επηζηεκνληθψλ κειεηψλ. ε ηέηνηεο κνξθνβηνςπρνινγηθέο (θαη έσο έλαλ βαζκφ, βαζκφο ν νπνίνο θαηά ηελ ινγνηερληθή ρξήζε απμάλεηαη, κνξθν ραξαθηεξνινγηθέο) κειέηεο αθξηβψο, κε θπξηφηεξε αλάκεζά ηνπο ηελ κνλνγξαθία ηνπ Léon Mac-Auliffe γηα ηηο Ηδηνζπζηαζίεο 14, ζηήξημε 12 Βι. Tytler (1981), φ.π., ζζ. 317-320 (ελδεηθηηθά). 13 Βι. ζρεηηθά θαη ζην Charlotte M. Craig, «A Rigid Issue: Lichtenberg versus Lavater», Bucknell Review 38.2 (1995), ζζ. 57-75/ εδψ, ζ. 74, εκ. 4 ζην ζπγθεθξηκέλν άξζξν ε ζπγγξαθέαο, κεηαμχ άιισλ, ηρλειαηεί ηελ πνξεία ηεο Φπζηνγλσκηθήο θαη ηεο Φξελνινγίαο απφ ηελ αθκή έσο ηελ παξαθκή ηνπο. 14 Ο πιήξεο ηίηινο ηνπ έξγνπ (ζην νπνίν ν Σάζνο Αζαλαζηάδεο παξαπέκπεη ηνπιάρηζηνλ δχν θνξέο, κία απφ ην δνθίκηφ ηνπ «Απνζηαζία» (1945), εληαγκέλν ηψξα ζηνλ ηφκν Βεβαηόηεηεο θαη Ακθηβνιίεο (Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, 1980), θαη κία απφ ην δνθίκηφ ηνπ «Ζ Νεψηεξε Βηνγξαθηθή Σέρλε» (1956), εληαγκέλν ζηνλ ηφκν Αλαγλσξίζεηο (Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, 1974) ηελ πξψηε θνξά

5 ν Σάζνο Αζαλαζηάδεο ην δνθίκηφ ηνπ κε ηνλ ηίηιν «Ση ελλννχκε φηαλ ιέκε: Δίλαη πνιχ γπλαίθα» (1963), απφ φπνπ θαη παξαζέησ εδψ νξηζκέλα απνζπάζκαηα: «Δίθνζη ηξεηο πεξίπνπ αηώλεο ύζηεξα απ ηνλ Ηππνθξάηε, πνπ είρε πεξηγξάςεη κε ζαπκαζηή νμπδέξθεηα ηηο αλζξώπηλεο «θξάζεηο», αλαθάιππηαλ, ζηα ηέιε ηνύ πεξαζκέλνπ αηώλα, νη γάιινη θαη ηηαινί θιηληθνί ηηο «ηδηνζπζηαζίεο». [ ] θαηαηάμαλε ηνπο αλζξώπνπο, κε γλώκνλα ηε κνξθνινγηθή ηνπο δηάπιαζε, ζε ηύπνπο [ ] Έηζη, βιέπεη θαλείο ζε εγρεηξίδηα παζνινγίαο λα γίλεηαη ιόγνο γηα ηνλ «κπτθό», ηνλ «καθξόζσκν» ή ην «βξαρύζσκν» ηύπν, γηα ηνλ «ππθληθό», ην «ζσξαθηθό», ηνλ «πεπηηθό», ηνλ «εγθεθαιηθό» θ. ά. [ ]»Ξεθηλώληαο, ν ςπρνιόγνο, όπσο θαη ν θιηληθόο, από απηό ην ηόζν απηό, πνπ ιέγεηαη ζσκαηηθή δηάπιαζε, έθηαζε λα πξνζδηνξίζεη ώο έλα, βέβαηα, ζεκείν απηό ην ηόζν ξντθό, πνπ ιέγεηαη ςπρηθή θαηάζηαζε. Πξόζεμε, δειαδή, πσο ν «ζσξαθηθόο» ηύπνο είλαη δξαζηήξηνο, ζεηηθόο, πεξηζζόηεξν ηθαλόο λα εθηειεί παξά λα επηλνεί, αηζζεζηαθόο, αλνηρηόθαξδνο, αςίθνξνο, ξηδνζπαζηηθόο, θνηλσληθόο, κε όρη κεγάιε θαληαζία αιιά κε νμεία αληίιεςε όηη ν «καθξόζσκνο» έρεη ηάζε ζηε λσρέιεηα, είλαη κάιινλ ζπληεξεηηθόο, θιεηζηόο, επηθπιαθηηθόο, αηζζεκαηηθόο, ηδεαιηζηήο, ξνκαληηθόο, πην επθάληαζηνο, πεξηζζόηεξν ηθαλόο λα επηλνεί παξά λα εθηειεί ή λα θαηαζθεπάδεη, έρεη ηάζε ζηηο ςπρώζεηο. Όηη ν «κπτθόο» είλαη ελεξγεηηθόο, εξσηηθόο, καρεηηθόο, επεξέζηζηνο, κε πξνδηάζεζε ζηηο λεπξώζεηο. Φπζηθά, είλαη δπλαηό έλαο ηύπνο λα είλαη ζύλζεηνο λα έρεη, δειαδή, ζσκαηηθή δηάπιαζε από ραξαθηεξηζηηθά πνπ παξαηεξνύληαη ζε δύν ή θαη πεξηζζόηεξεο ηδηνζπζηαζίεο ηόηε, επόκελν, λα παξνπζηάδεη έλα θξάκα από ηηο εθδειώζεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηνπο αληίζηνηρνπο ηύπνπο.»πξέπεη, βέβαηα, λα ην ηνλίζνπκε, πσο ε θαηάηαμε απηή ησλ αλζξώπσλ ζε ηύπνπο, κε θξηηήξην ηηο ςπρνινγηθέο αληηδξάζεηο ηνπο πνπ, όπσο είπακε, είλαη ζπλάξηεζε ηήο αλαθέξεηαη ζηελ «λεν-ηππνθξαηηθή ή ηδηνζπζηαζηαθή ζεξαπεπηηθή, πνπ κεηαζέηνληαο ζε δεπηεξεχνπζα κνίξα ηνλ αληηθεηκεληθφ παξάγνληα ηεο αξξψζηηαο, ην κηθξφβην, ζηξέθεη ηελ πξνζνρή ηεο ζηελ παζνγελή ηδηνζπγθξαζία ηνπ αξξψζηνπ» (ζ. 273), ελψ ηελ δεχηεξε θνξά ζεσξεί πσο ηα ζπκπεξάζκαηα ηνπ Léon Mac-Auliffe θαη ησλ ζπλαδέξθσλ ηνπ ηαηξψλ κνξθνιφγσλ «ήξζαλ λα ζηεξίμνπλ θαη επηζηεκνληθά ηηο εκπεηξηθέο παξαηεξήζεηο ηνπ βηνγξάθνπ» (ζ. 77)) είλαη: «La Pensée Contemporaine/ Collection Dirigée par M. Lucien Fabre, Deuxième Section/ Sciences Physiques et Naturelles I, Les Tempéraments Essai de Synthèse par Le D r Léon Mac-Auliffe, Directeur Adjoint à l École des Hautes-Études, 3 e edition, Tempéraments, types, formes humaines, Leurs significations biologiques et thérapeutiques, Leurs rapports avec les glandes endocrines et le système sympatique, nrf, Paris, 1926 (Copyright by librairie Gallimard)». Σν κνλαδηθφ αληίηππν απηνχ ηνπ βηβιίνπ ζηελ Διιάδα εληνπίζηεθε ζηελ Βηβιηνζήθε ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ, πηζαλφλ δσξηζκέλν απφ ηνλ ίδην ηνλ Αθαδεκατθφ Σάζν Αζαλαζηάδε, ν νπνίνο, ζε λεαξή ειηθία, ρξεηάζηεθε λα κειεηήζεη ην ζπγθεθξηκέλν επηζηεκνληθφ ζχγγξακκα ζηα γαιιηθά θαη λα κεηαθξάζεη κφλνο ηνπ ζηα ειιεληθά νξηζκέλα απνζπάζκαηα, φπσο ζπλάγεηαη θαη απφ φζα παξαηίζεληαη εδψ ζηελ ζπλέρεηα ηνπ θπξίσο θεηκέλνπ.

6 ζσκαηηθήο ηνπο θαηαζθεπήο ελώ πνιύ ζπρλά επαιεζεύεηαη απ ηα πξάγκαηα, δελ είλαη πνηέ απόιπηε. [ ]» 15. Ο ζπγγξαθέαο Σάζνο Αζαλαζηάδεο είρε έλα ηδηαίηεξν πάζνο γηα ηελ Ηαηξηθή νη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο, ηειηθά, ζπνχδαζε Ννκηθά ήηαλ νηθνλνκηθνί γη απηφ θαη έπιαζε, εμάιινπ, ηφζνπο πνιινχο ήξσεο γηαηξνχο ζηα κπζηζηνξήκαηά ηνπ 16. Σν πάζνο απηφ δελ ην κνηξαδφηαλ κε ηνλ Μ. Καξαγάηζε νχηε, βέβαηα, κε ηνλ Κνζκά Πνιίηε. Με ηνλ Καξαγάηζε, σζηφζν (φπσο θαη κε ηνλ Κνζκά Πνιίηε απφ κία άιιε ζθνπηά), κνηξαδφηαλ κηα ζεηξά απφ άιιεο θνηλέο αλαθνξέο, είηε βησκαηηθέο είηε εξγνγξαθηθέο (γηα ηηο νπνίεο ζα γίλεη ίζσο εθηελέζηεξνο ιφγνο κηαλ άιιε θνξά 17 ). ρη ηπραία νη δχν απηνί είραλ κία παξφκνηα πλεπκαηηθή ζπγθξφηεζε, ελψ Καξαγάηζεο θαη Αζαλαζηάδεο είραλ επηπιένλ ηελ επθαηξία, κέζσ ηεο πνηθίιεο 15 Βι. ζηνλ ηφκν Γνθηκίσλ ηνπ Σάζνπ Αζαλαζηάδε, Αλαγλσξίζεηο, Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, 1974, ζζ. 37-39. ην δνθίκην απηφ ν ζπγγξαθέαο ζπκππθλψλεη κειέηεο ηηο νπνίεο είρε ήδε θάλεη απφ πνιχ παιαηφηεξα θαη ηηο νπνίεο κπνξεί ν αλαγλψζηεο λα αληρλεχζεη, θαη αξράο, θνληά ζηα ζεκεία φπνπ ν Αζαλαζηάδεο παξαπέκπεη θαη ζην έξγν ηνπ Léon Mac-Auliffe (βι. ζηελ πξνεγνχκελε εκείσζε εδψ). Να ζεκεησζεί φηη ηα πνξηξαίηα ησλ εξσίδσλ ηνπ (θάπνηεο ζχληνκεο ζρεηηθέο αλαθνξέο ζα γίλνπλ εδψ ζηελ ζπλέρεηα) ν Αζαλαζηάδεο δελ ηα ζρεδηάδεη, βέβαηα, άπαμ, σο «εθθξάζεηο», αιιά ζηαδηαθά, κε επαλεηιεκκέλεο παξαηεξήζεηο (βι. ζρεηηθά θαη ζην Tytler (1981), ζζ. 298, 301), ελψ, θπζηθά, δελ επηκέλεη ζε «επηζηεκνληθέο ιεπηνκέξεηεο». Δπηπιένλ, πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη φηαλ ν ζπγγξαθέαο αλαθέξεηαη ζε «ιατθή θαηαζθεπή» θαη ζε «αλψηεξε αλαηνκηθή δνκή» δελ ππνλνεί θάπνηα θνηλσληθή θαηεγνξηνπνίεζε, αιιά απερεί ηα ζπκπεξάζκαηα ηνπ Mac-Auliffe θαη άιισλ κνξθνιφγσλ πεξί «αλψηεξσλ» ή «ππεξεμειηγκέλσλ», ζε ζρέζε κε ηνπο άιινπο (νη νπνίνη είλαη θαη νη πνιππιεζέζηεξνη), αλζξψπηλσλ ζσκαηηθψλ ηχπσλ βι. ελδεηθηηθά ζην Léon Mac-Auliffe, Les Tempéraments, φ.π., ζζ. 58, 65-66, 77-78, 87, 94-100. 16 Γηα ηελ ζρεηηθή δήισζε ηνπ ζπγγξαθέα βι. ζηελ «πλέληεπμε ζηε Γηνιάληα Παηεξάθε», ε νπνία πεξηιακβάλεηαη ζηνλ ηφκν Γνθηκίσλ Σάζνο Αζαλαζηάδεο, Από ηνλ εαπηό καο ζηνπο άιινπο, Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, 1993, ζ. 260. Έλαο, κάιηζηα, απφ ηνπο ήξσεο ηνπ Αζαλαζηάδε, ν Φσθίσλ Νέδεο ησλ Φξνπξώλ ηεο Αραΐαο, ζεσξήζεθε σο «κπζηζηνξεκαηηθή εθδνρή» ηνχ βηνιφγνπ Εαλ Ρνζηάλ βι. ζην ηαπξνχια Γ. Σζνχπξνπ, Τν Παξαθείκελν θαη ε (Γηα)θεηκεληθόηεηα σο Σρόιην ζην πεδνγξαθηθό έξγν ηνπ Τάζνπ Αζαλαζηάδε (θαη ζηα 21 εγθηβσηηζκέλα πνηήκαηα ηνπ πεδνγξάθνπ), Ίδξπκα Κψζηα θαη Διέλεο Οπξάλε, Αζήλα, 2009, ζζ. 534-5. 17 Γηα φζα ζηνηρεία αθνξνχλ, ζηελ ζπλέρεηα εδψ, ζηνλ Σάζν Αζαλαζηάδε θαη δελ πεξηιακβάλνληαη ζε θάπνην αληίζηνηρν ιήκκα, ε πεγή κπνξεί λα αλαδεηεζεί είηε ζην ηαπξνχια Γ. Σζνχπξνπ, Τν Παξαθείκελν, φ.π., είηε ζην ηαπξνχια Σζνχπξνπ, Τάζνο Αζαλαζηάδεο. Με ηα κάηηα ηεο γεληάο καο, εθδφζεηο Γξεγφξε, 2007. Παξφκνηα, γηα φζα αθνξνχλ ζηνλ Κνζκά Πνιίηε ε πεγή κπνξεί λα αλαδεηεζεί, εθηφο αλ ζεκεηψλεηαη θάηη δηαθνξεηηθφ, ζην ηαπξνχια Γ. Σζνχπξνπ, Οη παηδηάζηηθεο ηζηνξίεο ηνπ Κνζκά Πνιίηε. Νεξάηδεο, θξέζθα θνπθηά θαη αθνύζηνη θόλνη, εθδφζεηο Γξεγφξε, 2007. ρεηηθά κε ηα ζηνηρεία γηα ηνλ Μ. Καξαγάηζε πνιχηηκνη ζηάζεθαλ νη αθφινπζνη δχν ηφκνη Πξαθηηθψλ: α) Μ. Καξαγάηζεο, Ηδενινγία θαη Πνηεηηθή. Πξαθηηθά πλεδξίνπ Παξαζθεπή 4 θαη άββαην 5 Απξηιίνπ 2008, Βηβιηνζήθε ηνπ Μνπζείνπ Μπελάθε <Νενειιεληθή Φηινινγία 4>, Αζήλα, 2010 β) Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο Δξγαζηήξην πγθξηηηθήο Γξακκαηνινγίαο <Γηαθεηκεληθά 10>, Ο Καξαγάηζεο ηεο Ακαξηίαο θαη ηεο Αγηνζύλεο Πξαθηηθά Γηεπηζηεκνληθήο Ζκεξίδαο, Γεκνηηθή Βηβιηνζήθε Θεζζαινλίθεο Θεζζαινλίθε 17 Οθησβξίνπ 2008, εθδφζεηο Κνξλειία θαθηαλάθε, 2009. Δπίζεο, ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηα αθφινπζα: Κ. Α. Γεκάδεο, Γηθηαηνξία, Πόιεκνο θαη Πεδνγξαθία (1936-1944), Γεχηεξε εκπινπηηζκέλε έθδνζε, Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, 2004/ Σδίλα Πνιίηε, Ζ αλεμαθξίβσηε ζθελή, Άγξα, 2001/ Βαγγέιεο Αζαλαζφπνπινο, Οη κάζθεο ηνπ ξεαιηζκνύ. Δθδνρέο ηνπ λενειιεληθνύ αθεγεκαηηθνύ ιόγνπ, ηφκνο Γ, Καζηαληψηεο, 2003/ Δπαλεθηίκεζε ηνπ Μ. Καξαγάηζε. Δίθνζη ρξφληα απφ ηνλ ζάλαηφ ηνπ, Σεηξάδηα «Δπζχλεο» 14, 1981/ Γηαβάδσ, αξ. 258, 6.3.91, Αθηέξσκα: Μ. Καξαγάηζεο/ Διεπζεξνηππία Βηβιηνζήθε, «Μ. Καξαγάηζεο, ηα πνιιά ηνπ πξφζσπα», ηρ. 509, 27-6-2008/ Άξεο Μπεξιήο, «Μ. Καξαγάηζεο», Ζ Μεζνπνιεκηθή πεδνγξαθία, η. Γ, νθφιεο, 1992, ζζ. 262-345.

7 δνθηκηνγξαθίαο ηνπο 18, λα ηνπνζεηεζνχλ απέλαληη ζε κία ζεηξά απφ πλεπκαηηθά δεηήκαηα θαη πλεπκαηηθέο θπζηνγλσκίεο (επί παξαδείγκαηη, ακθφηεξνη πξνζέγγηζαλ κε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ην έξγν ηνπ Alexis Carrel), απνδεηθλχνληαο έηζη ηαπηφρξνλα ηελ επξπκάζεηά ηνπο. Ωζηφζν, ν δηαλννπκεληζκφο (κε ηελ ζεηηθή έλλνηα) ησλ δχν ζπγγξαθέσλ (ν απηνραξαθηεξηζκφο, απφ ηελ άιιε, ηνπ Κνζκά Πνιίηε σο «αληηδηαλνεηηθνχ ηχπνπ» δελ παξαπέκπεη αλαγθαζηηθά κφλνλ ζηελ ζενζνθηζηηθή ηνπ θνζκνζεσξία αιιά θαη ζε κηα δηαθνξεηηθή αλζξψπηλε ηδηνζπγθξαζία) δελ εμειίρζεθε νχηε θαηαγξάθεθε, βέβαηα, ζην έξγν ηνπο κε ηνλ ίδην ηξφπν. Δξρφκαζηε ηψξα ζηνλ ρεηξηζκφ ησλ ζειπθψλ ραξαθηήξσλ απφ ηνπο ηξεηο ζπγγξαθείο, κε ηνλ Κνζκά Πνιίηε λα ηνπο απνδίδεη ηελ πην μερσξηζηή ζέζε, θαζψο ε γπλαίθα ζην έξγν ηνπ ζπληζηά έλα ζχκβνιν κε πνιιέο ζαθείο ή θαη πην ζθνηεηλέο εξκελείεο 19. Ζ «απνζέσζε» ηεο αθαηαλφεηεο απφ ηνλ άληξα γπλαηθείαο πξνζσπηθφηεηαο (Peter Mackridge) ή ν γφληκνο ξφινο «ηεο Γπλαίθαο Έξσηα ζηε δηαλνεηηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ άληξα» (Μαξίηα Παπαξνχζε), ην «απφιπην ζήιπ» ή «ε ηδαληθή γπλαίθα» ή, ελ ηέιεη, ε Γπλαίθα Αξρέηππν ησλ πξψησλ κπζηζηνξεκάησλ ηνπ Κνζκά Πνιίηε δίλνπλ ην πιαίζην θαη ππνδεηθλχνπλ ην πιηθφ κε ην νπνίν έπιαζε ηηο εξσίδεο ηνπ ν ελ ιφγσ ζπγγξαθέαο, θπξίσο πξηλ ηελ ζηξνθή πνπ ζπληειέζηεθε κε ην κπζηζηφξεκά ηνπ Τν Γπξί θαη αξγφηεξα θαη κε άιινλ ηξφπν κε ην Σηνπ Χαηδεθξάγθνπ. Γελ απνηειεί έθπιεμε, ινηπφλ, ην γεγνλφο φηη ν Κνζκάο Πνιίηεο δελ εζηηάδεη ζηα θπζηνγλσκηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ γπλαηθψλ, είηε ηνπ ζψκαηνο είηε ηνπ πξνζψπνπ, παξά γηα λα ηα απνπλεπκαηψζεη ή λα ηνπο αλαγλσξίζεη ηελ κεηαθπζηθή ηνπο δηάζηαζε (ελψ θάπνηεο άιιεο, κνξθν ραξαθηεξνινγηθέο, εξκελείεο δελ δηζηάδεη, 18 Ο Κνζκάο Πνιίηεο δελ έγξαςε δνθίκηα, ελψ ειάρηζηα είλαη, ζπγθξηηηθά κε ηνπο άιινπο δχν, ηα δεκνζηεχκαηά ηνπ ζηνλ Σχπν αληίζεηα ππήξμε παξαγσγηθφηαηνο κεηαθξαζηήο βι. ζρεηηθά Γηψξγνο Καιιίλεο, Σρεδίαζκα Βηβιηνγξαθίαο Κνζκά Πνιίηε (1930-2006), University Studio Press, Θεζζαινλίθε, 2008 απφ εδψ (ζ. 64) έρεη αληιεζεί θαη ν απηνραξαθηεξηζκφο ηνπ Κνζκά Πνιίηε σο «αληηδηαλνεηηθνχ ηχπνπ», πνπ αλαθέξεηαη ζηελ ζπλέρεηα. 19 Γηα ηνλ ξφιν/ ζπκβνιηζκφ ηεο γπλαίθαο ζην έξγν ηνπ Κνζκά Πνιίηε ππάξρεη, βέβαηα, πινχζηα Βηβιηνγξαθία ελδεηθηηθά κπνξεί λα θνηηάμεη θαλείο ζην Γ. Καιιίλεο, Σρεδίαζκα Βηβιηνγξαθίαο, φ.π., ηα ιήκκαηα Δ1 230, Δ1 265, Δ1 283 επίζεο, ζην Γ. Καιιίλεο, Ο κνληεξληζκόο ελόο θνζκνπνιίηε. Σηνηρεία θαη ηερληθέο ηνύ κνληεξληζκνύ ζην κεζνπνιεκηθό κπζηζηόξεκα ηνπ Κνζκά Πνιίηε, University Studio Press, Θεζζαινλίθε, 2001, ζζ. 202-212, ζην ηαπξνχια Γ. Σζνχπξνπ, Οη παηδηάζηηθεο ηζηνξίεο φ.π., ζην Γηάλλεο Ξνχξηαο, «Σν ηδαληθφ θαη ην πξαγκαηηθφ. Οη πφζνη κηαο επνρήο ζηελ Δθάηε ηνπ Κνζκά Πνιίηε», Γηαβάδσ, αξ. 279, 22.1.92, ζζ. 56-59, φπσο θαη ζην Κνζκάο Πνιίηεο, Λεκνλνδάζνο, Δπίκεηξν: Αγγέια Καζηξηλάθε, Διιεληθά Γξάκκαηα/ εηξά: Πεδνγξαθηθέο Δπηζεκάλζεηο, 2010, ζηηο ζζ. 317-320 ηνπ «Δπίκεηξνπ».

8 ζχκθσλα θαη κε ηελ πάγηα ηαθηηθή ηνπ, λα ηηο εηξσλεπζεί 20 ). Μηα επηζθφπεζε ζηελ Δθάηε αιιά θαη ζην Γπξί πξνζθνκίδεη σο δεδνκέλα: πξάζηλα, καχξα ή γαιαλά κάηηα, αηζαιέληα, ζπιινγηζκέλα ή ξερά, ρέξηα αρλά, έμππλα, επθίλεηα ή πξνθνκκέλα, κέησπν ππεξβνιηθά πιαηχ ή εμνγθσκέλν, κχηε δηάθαλε, θεξέληα, ζθηρηνδεκέλα κπξάηζα αιαβάζηξηλα, ζηηαξηά ρέξηα ή κάγνπια, ιεπηνχο αξκνχο, ζηεηά ζηήζε, ρείιε αηζζαληηθά, ηελ πάληνηε καγηθή θακπχιε ηνπ ιαηκνχ γξακκή φπνπ κπνξνχλ λα εθδεισζνχλ φια ηα ζπλαηζζήκαηα ηεο εξσίδαο (Τν γπξί, ζζ. 210-211) θαη, βέβαηα, ιεπηέο, λεπξψδηθεο γάκπεο (ην ζήκα θαηαηεζέλ, ζα έιεγε θαλείο, ηεο ιαγλείαο, ήδε απφ ηνλ Αξηζηνηέιε (Φπζηνγλσκηθά, 810α, 32-33). Ωζηφζν, πίζσ απφ φια απηά (πέξα απφ φπνηα ςήγκαηα κηαο επξχηεξεο θνζκνζεσξίαο θαη, νπσζδήπνηε, πέξα απφ νπνηεζδήπνηε πξνζσπηθέο (εξσηηθέο) πξνηηκήζεηο γηα ζπγθεθξηκέλα ζεκεία ηνπ γπλαηθείνπ ζψκαηνο 21 ) δελ θξχβεηαη κία θπζηνγλσκηθά επηζηεκνληθά πξνζαλαηνιηζκέλε καηηά παξά ε πξνζπάζεηα πινπνίεζεο ή ζσκαηηθήο απνηχπσζεο ηνπ πξναλαθεξζέληνο ηδεψδνπο, θαη απηφ αθφκα, κφλνλ ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ έρεη ζρεκαηηζηεί ζηνλ λνπ ηνχ ζπγγξαθέα κία νινθιεξσκέλε αληίιεςε. Έηζη, επί παξαδείγκαηη, ζηηο ζειίδεο 215-6 ζην Γπξί δηαβάδνπκε φηη «ην ηδαληθό» ηνχ Φίιηππνπ «είρε ζσκαησζεί ζηε θπζηνγλσκία ηεο Ληάλαο, θξπζηαιισζήθαλ κέζα ζηελ ςπρή ηνπ ην ρξώκα ησλ καιιηώλ ηεο, ε ζακπή επηδεξκίδα πνπ αλαδίλεη από κέζα κηαλ αληαύγεηα δηθή ηεο, όρη λ αληηθεγγίδεη ην έμσ θσο. Τα κάηηα κε ην θαζάξην βιέκκα πνπ όζν πην δηάθαλν ηόζν πην κπζηεξηαθό. Φέξλεη κέζα ηνπ ηνλ ηδεώδε ηύπν ηήο γπλαίθαο όπσο ηνλ έπιαζε από θαηαβνιήο ηνλ ηύπν ηνύην 20 Βι. π.ρ. ηνλ δηαθξηηηθφ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ρεηξίδεηαη ηα ζρεηηθά κε ην φηη «ην κεγάιν ζηφκα δείρλεη εηιηθξίλεηα» ζηα Κνζκάο Πνιίηεο, Δθάηε, Δξκήο, 1985, ζ. 35 θαη ηνπ ηδίνπ, Τν γπξί, Δξκήο, 1987, ζ. 37. 21 Οη πξνζσπηθέο (εξσηηθέο) πξνηηκήζεηο/ θεηίρ πνπ εζηηάδνληαη ζε ζπγθεθξηκέλα ζεκεία ηνχ γπλαηθείνπ ζψκαηνο (ην αληίζηνηρν ζα ζπκβαίλεη κε ηηο γπλαίθεο ζπγγξαθείο) πηζαλφηαηα επεξεάδνπλ ηνλ εθάζηνηε ζπγγξαθέα ζην πιάζηκν ησλ ζειπθψλ ραξαθηήξσλ ηνπ (νη σξαίεο γάκπεο, ζχκθσλα θαη κε φ,ηη γξάθηεθε εδψ λσξίηεξα, δελ ελζνπζηάδνπλ νπσζδήπνηε κφλνλ ηνλ Αζαλαζηάδε ή ηνλ Κνζκά Πνιίηε, αιιά ππάξρνπλ πεξαηηέξσ θαη ηδηαηηεξφηεηεο: έηζη ν Κνζκάο Πνιίηεο έρεη αδπλακία ζηελ πξναλαθεξζείζα «θακπχιε ηνπ ιαηκνχ» φπσο θαη ζηα δάρηπια ησλ ρεξηψλ ησλ εξσίδσλ (θαη ησλ εξψσλ) ηνπ, ελψ ν Καξαγάηζεο πξέπεη λα είρε αδπλακία ζηα δάρηπια ησλ γπλαηθείσλ πνδηψλ, θαη ν Jean Giraudoux ζηελ (γπκλή) γπλαηθεία πιάηε γηα ην ηειεπηαίν βι. ζην Université Aristote de Thessalonique, Jean Giradoux et la Nature, Actes du Colloque International 30 Octobre 1 er Novembre 2008, Édition du Laboratoire de Littérature Comparée, Thessalonique, 2009, ζ. 176), αιιά εηνχην απέρεη απφ ηελ «επηζηεκνληθή» καηηά ζηελ ζσκαηηθή δηάπιαζε (ε νπνία δελ θαίλεηαη λα απαζρνιεί ηνπο πεξηζζφηεξνπο). Να ζεκεησζεί εδψ, επηπιένλ, φηη ζηελ παξνχζα εξγαζία δελ ζα ζηαζνχκε ζηα κεκνλσκέλα ραξαθηεξηζηηθά, ηα νπνία είηε ρξεζηκνπνηνχληαη απιψο σο leitmotiv/ αλαγλσξηζηηθφ ζεκείν κηαο εξσίδαο ή ελφο ήξσα (βι. ελδεηθηηθά Tytler (1981), ζζ. 225-6, 286) είηε θέξνπλ κηα εζηθή ζεκαζία γηα ηνλ ραξαθηήξα (βι. ελδεηθηηθά Tytler (1981), ζ. 71 θαη Tytler ζην ηφκν The Faces of Physiognomy: Interdisciplinary Approaches to Johann Caspar Lavater, Edited by Ellis Shookman, Camden House, 1993, ζ. 171), π.ρ. «πξάζηλα κάηηα», «κεγάια ρέξηα» θ.ιπ.. Σέινο, ηα παζνγλσκηθά ραξαθηεξηζηηθά, ηα ραξαθηεξηζηηθά, δειαδή, ηνπ ζψκαηνο ελ θηλήζεη καο απαζρνινχλ ιηγφηεξν.

9 αλαγλσξίδεη αόξηζηα ζε όιεο ηηο άιιεο πνπ έηπρε λα μερσξίζεη. Μα νη άιιεο είλαη κόλν έλα ζακπό ζρεδίαζκα ή κηα εληύπσζε», ελψ ζηηο ζειίδεο 115-6 ηνπ ίδηνπ κπζηζηνξήκαηνο ίζσο λα έρνπκε ην πην αθξαίν ζεκείν ζην νπνίν κπνξεί λα θηάζεη ε θπζηνγλσκηθή καηηά ηνχ Κνζκά Πνιίηε: «Μέζα ζην ράνο ηνύ κπζηεξίνπ πνπ πξνζπαζνύλ λα παξαζηήζνπλ νη δίπιεο από θαικπαιάδεο θαη ηα πιεζσξηθά παληέ, ε επθαηάιεπηε γπλαηθεία επηθάλεηα πεξηνξίδεηαη ζην πξόζσπν κνλάρα θαη ζηα ρέξηα. Σηε ζύγθαηξε επνρή καο, έλα θνξκί γπλαίθεην έρεη νιόθιεξν κηα έθθξαζε όζν θη αλ είλαη άγδπην. Οη θνηιόηεηεο θαη νη πξνεμνρέο, όπσο θνιιάεη πάλσ ηνπο ην ύθαζκα, νη γξακκηθέο ειεπζεξίεο, απνρηνύλε δπλαηόηεηεο αθάληαζηεο λα εθδειώλνπλ. Μηα ζύζπαζε ηνπ ππνγάζηξηνπ, ε ιαγγόλα πνπ αλαδεύεη μαθληθά, ην πόδη θαζώο παίδεη θάησ απ ηνλ αζηξάγαιν αησξεκέλν πάλσ από η άιιν, πξνδίλνπλε ηε ζθέςε πνιύ πην μάζηεξα παξ όηη ζα ηελ έθξπβαλ ή ζα ηε κεηακόξθσλαλ ηα κάηηα θαη ν ιόγνο». Ση δηαθνξά αιήζεηα απφ ηηο εξσίδεο ηνπ Σάζνπ Αζαλαζηάδε, «θαηαζθεπαζκέλεο», ζα έιεγε θαλείο (πξάγκαηη ν Αζαλαζηάδεο δελ ππήξμε νχηε πνηεηηθφο, φπσο ν Κνζκάο Πνιίηεο, νχηε ρεηκαξξψδεο, φπσο ν Μ. Καξαγάηζεο), ζχκθσλα κε ηνπο αληίζηνηρνπο, θάζε θνξά, ζσκαηφηππνπο, ηνπο επηβεβιεκέλνπο απφ ηνλ Χαξαθηήξα πνπ ελζάξθσλαλ. Έηζη, έλαο επί ηξνράδελ ζπλδπαζκφο νξηζκέλσλ δνθηκηαθψλ απνζπαζκάησλ κε ηηο αληίζηνηρεο κπζηζηνξεκαηηθέο «παξαηεξήζεηο» θαη «αλαηνκίεο» ησλ εξσίδσλ απφ ηνλ ζπγγξαθέα απνθέξεη ηα αθφινπζα δεδνκέλα: «Μπνξεί [ε πνιχ γπλαίθα ] λα είλαη «ππθληθή», «καθξφζσκε» ή «βξαρχζσκε», «εγθεθαιηθή» ή «ζσξαθηθή». Πνιχ ζπρλά, κάιηζηα, ζχλζεηε. Σν απαχγαζκα, φκσο, ηεο ηδηνκνξθίαο ηεο είλαη ε γνεηεία πνπ αθηηλνβνιεί κε ηελ παξνπζία ηεο. [βι. π.ρ. Μάξκσ Παλζένπ]. ηε ιατθή θαηαζθεπή ηεο, ε «πνιχ γπλαίθα» είλαη, ζπρλά, θνληφκεξε, ππεξαηκηθή, κε θαξδχ θνξκφ, θνληφ ιαηκφ θαη γεκάην ζηήζνο [βι. π.ρ. Μαξγαξίηα Οπξαήινγινπ, απφ ηνπο Τειεπηαίνπο Δγγνλνύο] [ ]. ηελ αλψηεξε αλαηνκηθή ηεο δνκή, είλαη κάιινλ ςειή, κε ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηα καθξηά πφδηα (απνθαιχπηνπλ ηελ ηδηαίηεξε αηζζεζηαθή επαηζζεζία ηεο) [ ] Αιιά φ,ηη πεξηζζφηεξν ηε ραξαθηεξίδεη είλαη νη αδηάθνπεο ηπξαλληθέο, πνιιέο θνξέο κεηαπηψζεηο, πνπ ηηο πξνθαιεί ε θπθινζπκηθή ηδηνζπγθξαζία ηεο. [βι. Μειηψ Βίιιε, απφ ηνπο Φξνπξνύο ηεο Αραΐαο] [ ] Κακσκέλε πεξηζζφηεξν γηα λα θαηαθηηέηαη, είλαη παζεηηθή. Γη απηφ αληηθξίδεη κνηξνιαηξηθά ην κέιινλ ηεο [βι. Λέγθσ Καιιηβξνχζε, απφ ηνπο Τειεπηαίνπο Δγγνλνύο] [ ] είλαη αλνηρηφθαξδε εχθνιε ζηνλ έπαηλν ηνπ άιινπ, γελλαηφδσξε θαη αιηξνπΐζηξηα [βι. Βγεληψ απφ Τα Παηδηά ηεο Νηόβεο]. Ωζηφζν, ζπρλά έρεη ηελ ςπρνινγία ηήο γάηαο. ζν θη αλ ιάκπεη απφ

10 ηθαλνπνίεζε, φηαλ απνιακβάλεη ζηνλ θαζξέθηε ηε γνεηεία ηεο θαη ην ζξίακβφ ηεο κέζα ζην αληξηθφ βιέκκα, δελ αξγεί λα αηζηαλζεί ην αίζζεκα ηνπ ζξηάκβνπ ηεο λα ην δηαδέρεηαη κηα απφηνκε θαηάπησζε [ ] [βι. Μειηψ]» 22. Παξφιν πνπ ν Καξαγάηζεο αλαθεξφηαλ ην 1943 ζηελ Δθάηε σο «ην θαιχηεξν ειιεληθφ κπζηζηφξεκα» 23, ν ξφινο πνπ επεθχιαζζε ν ίδηνο ζηηο γπλαίθεο ζηα δηθά ηνπ κπζηζηνξήκαηα δελ ήηαλ εμίζνπ πλεπκαηηθφο κε εθείλνλ ηνπ νκφηερλνχ ηνπ. Ζ πλεπκαηηθή ππφζηαζε ηεο γπλαίθαο πνπ εμαίξεηαη κε ηξφπν κπζηηθηζηηθφ ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπ Κνζκά Πνιίηε 24, ελψ αληηζηνηρίδεηαη κε ηελ ζσκαηηθή ηεο χπαξμε ζην έξγν ηνπ Αζαλαζηάδε, ζην έξγν ηνπ Καξαγάηζε ε Κξηηηθή έρεη παξαηεξήζεη πσο παξακειείηαη. Γελ είκαη βέβαηε θαηά πφζνλ είλαη αλαγθαίν λα ζπκπεξηιεθζεί ζηελ παξνχζα πξαγκάηεπζε ην απφ πνιιέο πιεπξέο απαξάδεθην άξζξν ηνπ Μ. Καξαγάηζε ζηελ εθεκεξίδα Πξσία, κε ηνλ ηίηιν «Γπλαίθα θαη Σέρλε» 25 ζα ήηαλ ίζσο αξθεηφ λα αλαθεξζνχκε ζην πιήζνο ησλ θξηηηθψλ πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηνλ Καξαγάηζε σο ζεμηζηή, θξηηηθέο νη νπνίεο κάιινλ ππεξηζρχνπλ φρη κφλνλ ζε αξηζκφ αιιά θαη ζε πεηζηηθφηεηα εθείλσλ πνπ ηνλ ππεξαζπίδνληαη απέλαληη ζε απηήλ ηελ θαηεγνξία. Δθηφο απφ ηελ ζρέζε ηνπ κε ηνλ Ενιά θαη ηνλ λαηνπξαιηζκφ, ζην έξγν ηνχ Μ. Καξαγάηζε έρνπλ επηζεκαλζεί ίρλε απφ ηα επηζηεκνληθά ζπκπεξάζκαηα ηεο Βηνινγίαο θαη ηεο Ψπραλάιπζεο, ζπκπεξάζκαηα, ηα νπνία, σζηφζν, ν ζπγγξαθέαο νχηε δηαηππψλεη νχηε ρεηξίδεηαη κε επηζηεκνληθφ ηξφπν 26. Ίζσο ε άπνςε ηνπ Παληειή 22 Βι. ζην δνθίκην ηνπ Σάζνπ Αζαλαζηάδε κε ηνλ ηίηιν «Ση ελλννχκε φηαλ ιέκε Δίλαη πνιχ γπλαίθα», ηφκνο Αλαγλσξίζεηο, φ.π., ζζ. 40-42. Δπίζεο, βι. ζρεηηθά ζην ηαπξνχια Γ. Σζνχπξνπ, Τν Παξαθείκελν, φ.π., ζζ. 529-530/ εκ. 83. 23 Βι. ζην ιήκκα Δ1 29 ηνπ Γ. Καιιίλεο, Σρεδίαζκα Βηβιηνγξαθίαο, φ.π. 24 Βι. επί παξαδείγκαηη ζην Γπξί, φ.π., ζ. 39, φπνπ αθφκα θαη νη «γπλαίθεο ηνπ ζσξνχ» κπνξεί λα «κηινχλ παξάμελα». 25 Μία αληηπαξαβνιή κε ην δνθίκην ηνπ Σάζνπ Αζαλαζηάδε «Γηαηί νη γπλαίθεο αγαπνχλ ην κπζηζηφξεκα» (Αλαγλσξίζεηο, φ.π., ζζ. 30-36) ζα απέβαηλε ηδηαίηεξα αξλεηηθή γηα ηνλ Καξαγάηζε αλαθνξηθά κε ηελ ζηάζε ηνπ απέλαληη ζηελ γπλαηθεία πξνζσπηθφηεηα. Αο ιάβνπκε εδψ ππ φςηλ, σζηφζν, φζα γξάθεη ε Μαίξε Μηθέ (ζην «Έκθπιε θαη θπιεηηθή δηαθνξά ζηνλ Γηνύγθεξκαλ ηνπ Μ. Καξαγάηζε», Νέα Δζηία, η. 161, ηρ. 1798, Μάξηηνο 2007, ζζ. 442-476/ εδψ ζζ. 450-4) σο πξνο ηελ επξέσο απνδεθηή άπνςε θαηά ηνλ Μεζνπφιεκν γηα ηελ χπαξμε ελφο έκθπηνπ, δηαθνξεηηθνχ ηξφπνπ αληίιεςεο θαη ζθέςεο ησλ δχν θχισλ σο ηθαλνχ λα εξκελεχζεη θαη λα δηθαηνινγήζεη ηηο έκθπιεο δηαθξίζεηο. Μφλνλ σο απφξξνηα, εμάιινπ, ηεο πξναλαθεξζείζαο «άπνςεο» ζα κπνξνχζακε λα αληηκεησπίζνπκε ηα ζρεηηθά κε ηελ «βηνινγηθή θαησηεξφηεηα ηεο γπλαίθαο» θαη κε ην φηη ε ηδηνζπγθξαζία ηεο (!) «είλαη καθξηά απφ ηελ πλεπκαηηθή θαη θαιιηηερληθή δεκηνπξγία» βι. Μ. Καξαγάηζε, «Γπλαίθα θαη Σέρλε», εθεκ. Ζ Πξσία, Σεηάξηε 11 Ννεκβξίνπ 1942, ζ. 1. 26 Βι. π.ρ. ζηα δνθίκηα ησλ Μηρ. Μεξαθιή (Σεηξάδηα «Δπζχλεο» 14, φ.π., ζζ. 53-7, φπνπ, κεηαμχ άιισλ, γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ «ξνκαληηθή κέζνδν» ηνπ Καξαγάηζε), Μίιηνπ Περιηβάλνπ (Βηβιηνζήθε, φ.π., ζ. 18, φπνπ γίλεηαη αλαθνξά ζηνλ πεξίεξγν δηαρσξηζκφ ηεο θπιήο απφ ηνλ Καξαγάηζε «ζε δχν βηνινγηθέο ηάμεηο»), Νέλαο Η. Κνθθηλάθε («Γχξσ απφ ηε ζπλάληεζε έξσηα θαη ζαλάηνπ ζην αλέθδνην κπζηζηφξεκα ηνπ Μ. Καξαγάηζε, Ο θαζεγεηήο Λνπθάο Καηειάλνο», Νέα Δζηία, η. 148, ηρ. 1729, Γεθ. 2000, «Αθηέξσκα ζηνλ Μ. Καξαγάηζε», ζζ. 931-942/ εδψ ζ. 938, ζεκ. 15, φπνπ γίλεηαη αλαθνξά ζε

11 Κξαληδηψηε ζρεηηθά λα είλαη θαη απηή πνπ βξίζθεηαη πην θνληά ζηελ αιήζεηα: «απηφο ν πνιπκαζήο, αιιά εξαζηηέρλεο βηνιφγνο, καζεηεπφκελνο ςπραλαιπηήο, αιιά θαζφινπ θνηλσληνιφγνο, δελ γίλεηαη έλαο δηαρξνληθφο αλαιπηήο ηνχ έξσηα θαη παξακέλεη ν εζνγξάθνο ηνπ» 27. ζν γηα ηηο «θπζηνγλσκηθέο» παξαηεξήζεηο ηνχ Καξαγάηζε, αλ θαη ζα πεξίκελε θαλείο λα είλαη, έσο έλαλ βαζκφ ηνπιάρηζηνλ, ηεθκεξησκέλεο επηζηεκνληθά, παξακέλνπλ θαη απηέο εξαζηηερληθέο, ρσξίο λα μερσξίδνπλ ηδηαίηεξα απφ ηηο ζπλήζεηο ζρεηηθέο παξαηεξήζεηο ησλ άιισλ ινγνηερλψλ. Έηζη, επί παξαδείγκαηη, ζηνλ Κίηξηλν Φάθειιν, ε «θπζηνγλσκηθή κειέηε» (sic) απφ ηνλ Μάλν Σαζάθν ηήο Μαξίαο Πεηξνπνχινπ ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί απφ ειιηπήο έσο πνιχ θησρή: «Ο Ταζάθνο είρε λα ηελ ηδή από ην 1927. Τώξα κεγάισζε, κέζησζε. Θα είλαη εηθνζηδπό ρξνλώλ. Ννζηηκνύια, ηίπνηα όκσο πεξηζζόηεξν. Μέηξην αλάζηεκα, κέηξηα ζαξθηθή δηάπιαζε, κέηξηα αξκνλία ραξαρηεξηζηηθώλ, κέηξηα εθθξαζηηθόηεηα. Θα ήηαλ ε πξνζσπνπνίεζε ηήο κεηξηόηεηαο, αλ απ όια ηνύηα ηα κέηξηα δελ αλαδπλόηαλ έλα έληνλν θάιεζκα ζειύηεηαο. «Έρεη ζπλεηδεηνπνηήζεη ην πόζν ζειπθό είλαη; αλαξσηηέηαη ν Ταζάθνο. Πνιύ άγνπξε αθόκα Οη ζαξθηθέο απνιαύζεηο πξέπεη λα παίμνπλ πξσηεύνληα ξόιν ζηε δσή ηεο. Οη νξκέο ηεο ζα θηλεζνύλ πξνο ηηο πην απξνζδόθεηεο θαηεπζύλζεηο». Γέιαζε κέζα ηνπ, κε ηε καλία ηνπ λα ςπρνινγή ηνλ απέλαληί ηνπ κόλνλ απ ηε θπζηνγλσκηθή κειέηε. «Αλώδπλε ςπραγσγία κνπ, μαλαζθέθηεθε. Πάλησο κε ην παζεηηθό, ην ππνηαγκέλν ύθνο ηεο, απηή ε κηθξνύια πξέπεη λα λαη πνιύ ηξπθεξή ζην θξεβάηη ελόο αηζζεζηαθνύ άληξα» 28. Ο Καξαγάηζεο δελ δίζηαδε, φπσο είδακε, λα εηζρσξήζεη θαη ζε δεηήκαηα ηαηξηθά, θαζψο νη «πξνεθηάζεηο ζε δεδνκέλα ηήο ςπραλάιπζεο θαη ηεο ελδνθξηλνινγίαο» ηνλ καγλήηηδαλ «γηαηί αληερνχζαλ ζην έληνλν ελδηαθέξνλ ηνπ γηα ηηο βηνινγηθέο ξίδεο ηνπ έξσηα, πνπ ζε αξθεηά θείκελά ηνπ [ ] αλαδεηεί ζε κηα «γελεηεζηαθή» ελδνθξηλνινγία ηεο επνρήο ηνπ, πνπ, θπζηθά, ρξεζηκνπνηεί θαηά ην δνθνχλ». Δθείλν, επηπιένλ, πνπ έρεη ζεκαζία, φπσο, εμάιινπ, επηζεκαίλεη θαη ν ίδηνο ν γξάθσλ ηα παξαπάλσ Π. Κξαληδηψηεο, είλαη «φηη ν Καξαγάηζεο πξνηηκά λα θαηαλνεί ηελ άιθα ή βήηα εξσηηθή ζπκπεξηθνξά, έλαλ ιαλζαζκέλν ρεηξηζκφ ηαηξηθνχ ζέκαηνο απφ ηνλ Μ. Καξαγάηζε) θαη Βαγγέιε Αζαλαζφπνπινπ («Ο Καξαγάηζεο σο ζθπηαινδξφκνο ηεο δηήγεζεο», Οη κάζθεο ηνπ ξεαιηζκνύ, φ.π., ζ. 173, φπνπ γίλεηαη ιφγνο γηα ηηο ζπλήζεηο ζην έξγν ηνπ Μ. Καξαγάηζε «βηνινγηθέο αλαθνξέο θαη βηνινγίζηηθεο εμεγήζεηο»). 27 Βι. Παληειήο Κξαληδηψηεο, «Σν εξσηηθφ ζηνηρείν ζην έξγν ηνπ Καξαγάηζε», Γηαβάδσ, αξ. 258, φ.π., ζ. 34. (Ζ νξκφλε «σθπηνθίλε», γηα ηελ νπνία γίλεηαη ιφγνο ζηελ ζπλέρεηα, ζην ίδην δνθίκην, ηαπηνπνηήζεθε, πάλησο, κφιηο ην 1953). 28 Βι. Μ. Καξαγάηζε, Ο Κίηξηλνο Φάθειινο, ηφκνο α, έλαηε έθδνζε, Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, 1991, ζζ. 72-73.

12 επηιέγνληαο απφ φιεο απηέο ηηο γλψζεηο κνλάρα φζεο ηνπ ζπληεξνχλ έλαλ πξνυπάξρνληα θίιαλδξν ξαηζηζκφ» (φ.π.). Έηζη, κέζα απφ έλα παξφκνην πξίζκα, θαίλεηαη λα είλαη ηδσκέλα θαη ηα (άζρεκα) γπλαηθεία ζψκαηα ζην κπζηζηφξεκα Τν «10» 29, ηηο πεξηγξαθέο ησλ νπνίσλ εληνπίδεη ν Βαγγέιεο Αζαλαζφπνπινο, ζπλνδεχνληάο ηεο κε ηα αθφινπζα ζρφιηα: «Τν γπλαηθείν ζώκα πνηέ δελ παξνπζηάδεηαη σο όκνξθν απηό θαζαπηό, αιιά κόλν ζηελ πεξίπησζε πνπ απνηειεί αληηθείκελν ηεο επηζπκίαο [ ], νπόηε πίζσ από ηελ πεξηγξαθή δηαθξίλνπκε ηελ επηζπκία ηνύ ηξηηνπξόζσπνπ αθεγεηή, ν νπνίνο, παξόηη πξνζπαζεί λα κέλεη ακέηνρνο, όηαλ πεξηγξάθεη γπλαηθεία ζώκαηα, δελ θαηνξζώλεη λα θξύςεη ηελ απέρζεηα ή ηελ επηζπκία ηνπ» 30. «Δίλαη πνιύ ραξαθηεξηζηηθό ην γεγνλόο», ζπλερίδεη ν Αζαλαζφπνπινο, «πσο ε εηθόλα ηεο γπλαίθαο πνπ αληηπξνζσπεύεη ηελ πην νινθιεξσκέλε άπνςε ηεο γπλαηθείαο νκνξθηάο ζην «10» είλαη ε εηθόλα ηεο σξαίαο δεκόζηαο γπλαίθαο. Σηελ εηθόλα απηήλ ν Καξαγάηζεο εμαληιεί ηα εμηδαληθεπηηθά όξηα ηεο πεξηγξαθηθήο απόδνζεο κηαο γπλαηθείαο κνξθήο [ ] Γηα λα αληαπνθξηζεί, κάιηζηα, ζηηο απαηηήζεηο ηήο απόδνζεο ηνπ ηδαληθνύ ραξαθηήξα απηήο ηεο νκνξθηάο, ν ζπγγξαθέαο θαηαθεύγεη ζε ζρήκαηα ιόγνπ (παξνκνηώζεηο θαη κεηαθνξέο) πνπ ζπλήζσο απνθεύγεη: ηα κεξηά ηεο είλαη θνιόλεο δσξηθνύ λανύ, νη γάκπεο ηεο είλαη ζπαζηά δακαζθελά, ν απρέλαο ηεο είλαη ληειηθάηνο, επιύγηζηνο, ζαλ λεαξό θππαξίζζη δαξκέλν από ην κειηέκη, ην πξόζσπό ηεο έρεη ηελ απζηεξή νκνξθηά αξραίαο πξνηνκήο [ ] Ζ επηινγή απηή ηνπ Καξαγάηζε δελ είλαη ηπραία αιιά ζθόπηκε, επεηδή κε απηήλ ζέιεη λα εθθξάζεη ηελ αληηζπκβαηηθή αληίιεςή ηνπ γηα ηε γπλαηθεία νκνξθηά αιιά θαη αμηνπξέπεηα, ε νπνία θαίλεηαη πσο εμαξηάηαη από ηελ εξσηηθή απηάξθεηα, ή, αιιηώο, από ηε ζεμνπαιηθή απνζηαζηνπνίεζε πνπ κπνξεί λα είλαη θαη εξσηηθή απόζηαζε» 31. Σα πξναλαθεξζέληα, πάλησο, πέξα απφ ην λα καο δηαθσηίδνπλ σο πξνο ηελ εζηθή ζηάζε ηνπ Μ. Καξαγάηζε απέλαληη ζην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα, θαζφινπ δελ καο δηαβεβαηψλνπλ φηη ν ελ ιφγσ ζπγγξαθέαο είρε ηαπηφρξνλα ζηνλ λνπ ηνπ, φπσο ίζσο ζα πεξίκελε θαλείο, ηελ κνξθνινγηθή θαηαζθεπή κηαο πνιχ ζειθηηθήο γπλαίθαο. Πηζαλφηαηα έρεη δίθην ν Γεκ. Σδηφβαο φηαλ ππνζηεξίδεη φηη «ν βηνινγηθφο παξάγνληαο ζηνλ Καξαγάηζε παξαπέκπεη θαη ζηελ εκπεηξία κε ηελ έκθαζε ζηηο αλάγθεο θαη ηηο επηζπκίεο ηνπ ζψκαηνο αιιά θαη ζε κηα κπζηηθηζηηθή, αλεμέιεγθηε, 29 Μ. Καξαγάηζε, Τν «10», Πξφινγνο, θηινινγηθή επηκέιεηα θαη ζεκεησκαηάξην: Βαγγέιεο Αζαλαζφπνπινο, εηθνζηή έθδνζε, Βηβιηνπσιείνλ ηεο Δζηίαο, 2008 βι. ελδεηθηηθά ζζ. 77, 84. 30 Βαγγέιεο Αζαλαζφπνπινο, «Ο ηφπνο σο ρψξνο ηεο επηζπκίαο ζην «10»», ζην Οη κάζθεο ηνύ ξεαιηζκνύ, φ.π., ζ. 44. 31 Βι. φ.π., ζζ. 47-49. Ο Αζαλαζφπνπινο αλαθέξεηαη εδψ ζηελ αξθνχλησο ξεηνξηθή πεξηγξαθή ησλ ζζ. 568-9 απφ ην κπζηζηφξεκα Τν «10», φ.π.

13 αηαβηζηηθή δχλακε κε ηε κνξθή ηνπ ξηδηθνχ» θαη φηη «κέζσ ελφο δηάρπηνπ θαη ηδηφηππνπ «βηνινγηζκνχ», ην ζσκαηηθφ/ δσηθφ ζπκπιέθεηαη κε ην κεηαθπζηθφ ζηα θείκελά ηνπ» 32. Θα ήηαλ, ινηπφλ, πνιχ εππξφζδεθηνη νη θαξπνί κίαο επξείαο, θαη εμνρήλ ηαπηνδνηηθήο, έξεπλαο ζηνλ ινγνηερληθφ ρψξν, ε νπνία ζα εζηίαδε ζηελ βηνηππνινγία εξψσλ θαη εξσίδσλ, ζην κέηξν πνπ απηή πξάγκαηη απαζρφιεζε ηνλ εθάζηνηε ζπγγξαθέα. Θα ζπληζηνχζε, κάιηζηα, θαηά έλαλ ηξφπν, ηελ ζπλέρεηα εθείλσλ ησλ παλεπηζηεκηαθψλ εξεπλψλ ησλ αξρψλ ηνπ 20 νπ αηψλα, νη νπνίεο είραλ σο αληηθείκελφ ηνπο ηα πνξηξαίηα ησλ ινγνηερληθψλ εξψσλ θαη εξσίδσλ 33, ελψ, παξάιιεια, ζα εληαζζφηαλ ζηελ πιεζψξα, πιένλ, ησλ εξεπλψλ πνπ ζπλαπνηεινχλ ην ιήκκα «ζψκα», ιήκκα ην νπνίν κέρξη θαη ηα κέζα πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70 ήηαλ σζεί απφλ απφ ηνπο επξεηεξηαθνχο θαηαιφγνπο 34. 32 Βι. Γεκήηξεο Σδηφβαο, ζηα «Πξαθηηθά» ηνπ Μνπζείνπ Μπελάθε, φ.π., ζζ. 324-5. 33 Βι. ζρεηηθά ζηελ κειέηε ηνχ Tytler ζην The Faces of Physiognomy, φ.π., ζ. 177. 34 Βι. ζρεηηθά φζα έιεγε ε ηζηνξηθφο Barbara Duden ζε κία νκηιία ηεο ηνλ Οθηψβξην ηνπ 2004: «Πξηλ απφ πεξίπνπ είθνζη ηξία ρξφληα ζπλέζεζα κηα νγθψδε ζρνιηαζκέλε βηβιηνγξαθία, ε νπνία ζπγθέληξσλε φια φζα είραλ γξαθεί γχξσ απφ ηελ «ηζηνξία ηνπ ζψκαηνο». άξσζα ηφηε θάζε ινγήο ηζηνξηθνχο θαηαιφγνπο θαη νδεγνχο, αιιά ζε θαλέλαλ απφ απηνχο ην «ζψκα» δελ αλαγλσξηδφηαλ σο μερσξηζηή θαηεγνξία. ήκεξα ε θαηάζηαζε έρεη αιιάμεη. Γχν δεθαεηίεο αξγφηεξα, ην ιήκκα «ζψκα» γεκίδεη ηα επξεηήξηα. ήκεξα, νη ηζηνξηθέο κειέηεο αλαθέξνληαη ζηε δηακφξθσζε ηνπ ζψκαηνο κε ηε δηακεζνιάβεζε ηνπ αλζξψπνπ, ηεο εμνπζίαο, ηεο κφδαο, ηεο εζηθήο, ηεο ηαηξηθήο ή ηεο επίπισζεο. Φζάλνπλ ψο ηελ αλαπαξάζηαζε ηνπ ζψκαηνο ζηε γιππηηθή, ηε δσγξαθηθή, ηνλ ρνξφ, ηελ έλδπζε θαη ην ηαηνπάδ [ ], επηπξνζζέησο, ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70, δελ θπξηαξρνχζε αθφκε ε κεηακνληέξλα πξνζπκία λα ζπγρέεηαη ην ζψκα κε ην θείκελν, ε ζάξθα κε ην ιεγφκελν γνληδίσκα, ε γπλαίθα κε ηελ θαηαζθεπή». ζην Barbara Duden, «Ζ ςεπδαίζζεζε φηη ζηα ηαηξηθά θείκελα βιέπνπκε ην ζψκα ηνπ αζζελή», Σύγρξνλα Θέκαηα, ηρ. 93, Απξίιηνο Ηνχληνο 2006, ζζ. 23-29/ εδψ, ζζ. 23-24.

14 Βηβιηογραθηθή Σεκείωζε Ζ ζρέζε ηεο Φπζηνγλσκηθήο κε ηελ Λνγνηερλία έρεη κειεηεζεί ζηελ μελφγισζζε Παλεπηζηεκηαθή έξεπλα, φπσο απνδεηθλχεηαη, θαη αξράο, απφ ηνπο δχν ηφκνπο πνπ παξαηίζεληαη αθνινχζσο θαη, νπσζδήπνηε, απφ ηελ Βηβιηνγξαθία ζηελ νπνία απηνί παξαπέκπνπλ, εηδηθά, ν πξψηνο εμ απηψλ πξφθεηηαη γηα ηα ήδε αλαθεξζέληα: Graeme Tytler, Physiognomy in the European Novel. Faces and Fortunes, Princeton University Press, 1981 θαη The Faces of Physiognomy: Interdisciplinary Approaches to Johann Caspar Lavater, Edited by Ellis Shookman, Camden House, 1993. Δπηπιένλ, ηδηαηηέξσο ελδηαθέξνλ είλαη ην δνθίκην ηεο Jeanne Fahnestock, «The heroine of irregular features: Physiognomy and conventions of heroine description», Victorian Studies, Spring 1981, 24:23, ζζ. 325-350, ηνπ νπνίνπ ε ηξηκεξήο αλάπηπμε εζηηάδεη δηαδνρηθά ζηελ εμέιημε ηεο πεξηγξαθήο ηήο ινγνηερληθήο εξσίδαο, ζηελ ζχγρξνλε κε απηήλ νξκεηηθή αλάδπζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηελ Φπζηνγλσκηθή θαη ζηελ απνθσδηθνπνίεζε ηνπ λνήκαηνο νξηζκέλσλ απφ ηα πην ζπρλά πεξηγξαθφκελα γπλαηθεία ραξαθηεξηζηηθά. ηελ αληίζηνηρε ειιεληθή Βηβιηνγξαθία ηα επξήκαηα είλαη ηζρλά. Πξέπεη, πάλησο, λα ζηαζνχκε, θαη αξράο, ζε κία απφ ηηο πξψηεο, αλ φρη ζηελ πξψηε ζχγρξνλε θξηηηθή αλαθνξά ζηελ Φπζηνγλσκηθή ζε ζρέζε κε έλα ινγνηερληθφ έξγν, ζην Πεξηθιήο Παγθξάηεο, «Ζ Γπλαίθα ηεο Εάθπζνο: ε αληηζηνηρία κνξθήο θαη ςπρήο, νη απνρξψζεηο», Χξνληθά ηεο Δηαηξείαο Κεξθπξατθώλ Σπνπδώλ V, Κέξθπξα, 1994, ζζ. 7-23, ην ίδην ζην Πόξθπξαο, ηρ. 81-82, Απξίιεο επηέκβξεο 1997, ζζ. 477-487 θαη ζε απηνηειή έθδνζε κε ηνλ ίδην ηίηιν, εθδφζεηο Έςηινλ, 1998. Ο Π. Παγθξάηεο δελ είρε, φπσο είπακε, ζηελ δηάζεζή ηνπ άιιεο αληίζηνηρεο ειιελφγισζζεο κειέηεο, ελψ θαη ν ίδηνο πεξηνξίζηεθε ζηελ επεμεξγαζία ηνχ γλσζηνχ «νία ε κνξθή, ηνηάδε θαη ε ςπρή» ησλ αξραίσλ, δειαδή, ζηελ πεξίπησζε ηεο Γπλαίθαο ηεο Εάθπζνο ηνπ Γηνλπζίνπ νισκνχ, ζηελ επεμεξγαζία ηνχ αληίζηξνθνπ ηεο «θαινθαγαζίαο» (πξφθεηηαη, βέβαηα, εδψ γηα ην θιαζηθφ αλζξσπηζηηθφ ηδεψδεο ηνπ «θαινχ θαγαζνχ», ζην νπνίν, παξεκπηπηφλησο, αλαθέξεηαη ην δνθίκην ηνπ Δξαηνζζέλε Καςσκέλνπ, «Σν γπκλφ ζψκα θαη ν θψδηθαο ηνπ θάιινπο θαη ηνπ αγαζνχ ζηε λενειιεληθή ινγνηερλία θαη θνπιηνχξα», ζηνλ ηφκν πνπ παξαηίζεηαη εδψ ζηελ ζπλέρεηα) ε κειέηε ηνπ, σζηφζν, παξακέλεη πξσηνπφξνο θαη πνιχ ελδηαθέξνπζα. Πνιχ ζεκαληηθή θξίλεηαη ε ζπκβνιή ηεο Αζελάο Βνγηαηδφγινπ, ε νπνία ζηελ «Δηζαγσγή» ηνχ Αρηιιεχο Λεβέληεο, Ζ Ταζζώ, Φηινινγηθή επηκέιεηα: Αζελά Βνγηαηδφγινπ, εθδ. Νεθέιε, 2000, πξνηείλεη (θαη εθαξκφδεη) ηελ κειέηε ηνχ ελ ιφγσ «πξψηνπ λενειιεληθνχ «ςπρνγξαθηθνχ» πεδνγξαθήκαηνο» (1857) επί ηε βάζεη θαη ηεο θπζηνγλσκηθήο παξακέηξνπ, παξαπέκπνληαο, κάιηζηα, (ζε), θαη, άξα, έρνληαο ιάβεη γλψζε αληίζηνηρσλ μελφγισζζσλ κειεηψλ. Σέινο, ζηνλ ηφκν Le Corps dans la Langue, la Littérature, l Histoire, les Arts et les Arts du spectale, XVIIIe Colloque International des Néo hellénistes des Universités francophones 15-17 Mai 2003, Société Culturelle Néo Hellénique, 2005, ζπκπεξηιακβάλνληαη ελδηαθέξνπζεο ζρεηηθέο κειέηεο (φπσο απηέο ησλ Martine Breuillot, Henri Tonnet, Aikaterini Georgakaki, Kyriaki Chryssomalli Henrich, Zoï Ververopoulou, Diamanti Anagnostopoulou, Louisa Christodoulidou, Eratosthenis Kapsomenos, Ioannis Ionas), νη νπνίεο, αλ θαη δελ αλαθέξνπλ ξεηά ηελ Φπζηνγλσκηθή, θηλνχληαη, φκσο, θαη εμεηάδνπλ ηα δεδνκέλα ηνχ δηθνχ ηεο ρψξνπ.