ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ «ΝΕΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ» ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ, ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ «ΝΕΑΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ» ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΥΡΙΔΗΣ ΜΥΡΩΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2009 0

Περιεχόμενα Πρόλογος... 4 Prologue... 6 Εισαγωγή... 7 Introduction... 9 1. Η γεωπολιτική προσέγγιση... 11 1.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή των βασικών γεωγραφικών σχολών της Γεωπολιτικής... 11 1.1.1. Η Γερμανική σχολή της Γεωπολιτικής... 12 1.1.2. Η Αγγλοσαξονική Σχολή της Γεωπολιτικής/ η κλασσική Γεωπολιτική... 16 1.1.3. Η Γαλλική Σχολή της Γεωπολιτικής... 19 1.2. Θεωρίες και θέσεις για το κράτος... 21 1.3. Θεωρίες και θέσεις για το έθνος... 24 1.4. Τα κράτη της Ευρώπη στο τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου... 25 2. Η Δημιουργία των εθνικών κρατών μέχρι τη σύγχρονη εποχή... 28 2.1. Τα όρια των Βαλκανίων... 28 2.2. Ρουμανία... 31 2.2.1. Καταγωγή και πρώτες απελευθερωτικές κινήσεις... 32 2.2.2. Από το 1821 ως το 1914... 33 2.2.3. Παγκόσμιοι Πόλεμοι... 35 2.2.4. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Ρουμανίας... 36 2.2.5. Διεθνείς σχέσεις της Λαϊκής Δημοκρατίας της Ρουμανίας... 37 2.2.6. Η Ρουμανία σήμερα... 39 2.3. Γιουγκοσλαβία... 39 2.3.1. Σερβία, Κροατία και Σλοβενία... 40 2.3.2. Η Σερβική Επανάσταση (1804 1834)... 40 2.3.3. Οι νοτιοσλαβικοί λαοί τον 19 ο αιώνα... 41 2.3.4. Το Βασίλειο των Σέρβων Κροατών και Σλοβένων... 41 2.3.5. Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας... 43 2.3.6. Εξωτερική πολιτική... 44 2.3.7. Ομοσπονδιακή Λαϊκή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας... 46 2.3.8. Διεθνείς Σχέσεις της Σ.Ο.Δ.Γ.... 48 1

2.4. Αλβανία... 51 2.4.1. Εθνική αφύπνιση... 52 2.4.2. Ο Σύνδεσμος (Λίγκα) της Πριζρένης... 55 2.4.3. Διεθνή συμφέροντα και εθνικά κινήματα... 57 2.4.4. Η Δημιουργία της Αλβανίας... 58 2.4.5. Η Αλβανία πριν τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο... 58 2.4.6. Η Αλβανία στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο... 59 2.4.7. Από την απελευθέρωση μέχρι και σήμερα.... 60 2.5. Βουλγαρία... 62 2.5.1. Τα πρώτα απελευθερωτικά κινήματα... 64 2.5.2. Ο σχηματισμός της Βουλγαρίας... 64 2.5.3. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και ο πρώτος Παγκόσμιος... 65 2.5.4. Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος... 66 2.5.5. Λαϊκή Δημοκρατία της Βουλγαρίας... 66 2.5.6. Διεθνείς σχέσεις της Λαϊκής Δημοκρατίας της Βουλγαρίας... 67 2.5.7. Δημοκρατία της Βουλγαρίας... 68 3. Η «νέα κατάσταση» στα Βαλκάνια... 70 3.1. Τα Κράτη που προέκυψαν από την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.... 70 3.1.1. Σλοβενία... 72 3.1.2. Κροατία... 73 3.1.3. Βοσνία και Ερζεγοβίνη.... 73 3.1.4. Π.Γ.Δ.Μ.... 75 3.1.5. Σερβία... 76 3.1.6. Μαυροβούνιο... 77 3.2. Ρουμανία... 77 3.3. Βουλγαρία... 78 3.4. Αλβανία... 78 3.5. Οι εθνικές μειονότητες στις χώρες των Βαλκανίων... 79 3.6. Η μετάβαση στον καπιταλισμό... 80 4. Νέα Γεωπολιτική ισορροπία... 90 4.1. Νέες ισορροπίες στην περιοχή... 90 4.2. Βαλκάνια - Σταυροδρόμι... 91 2

4.3. Οι Διεθνείς Οργανισμοί... 94 4.3.1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση... 94 4.3.2. Το ΝΑΤΟ και η Αμερικανική παρουσία στα Βαλκάνια.... 95 4.4. Ενεργειακό Σταυροδρόμι... 98 5. Συμπεράσματα... 112 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 117 3

Πρόλογος Η μεταπτυχιακή αυτή διατριβή έγινε στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακού Σπουδών, Χαρτογραφική Παραγωγή και Γεωγραφική Ανάλυση, του Τμήματος Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Η περιοχή μελέτης είναι η περιοχή των Βαλκανίων, η οποία υπήρξε διαχρονικά μια περιοχή με εντάσεις, συνεχείς πολέμους και διεκδικήσεις από τις ισχυρές δυνάμεις του κόσμου, είτε προέρχονταν από την περιοχή είτε όχι. Οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι άφησαν τα αποτυπώματά τους στην περιοχή, καθώς αποτέλεσε περιοχή συγκρούσεων συμφερόντων των υπερδυνάμεων. Ως φυσικό νοτιοανατολικό σύνορο της Ευρώπης και μοναδική είσοδος για αιώνες στην Ασία και τις εύπορες περιοχές της, τα Βαλκάνια λειτουργούσαν σχεδόν πάντα ως σταυροδρόμι, αλλά κατά διαστήματα και ως σημαντικό κέντρο. Από την αρχαία Ελλάδα, το Βυζάντιο και την Οθωμανική αυτοκρατορία, η περιοχή των Βαλκανίων ήταν μήλο της Έριδος καθώς είναι περιοχή που ελέγχει σημαντικές εμπορικές και στρατηγικές οδούς. Ακόμα και σήμερα ισχύει αυτό καθώς παραμένει εμπορικός κόμβος, τόσο ναυτικός όσο και χερσαίος. Σκοπός της διατριβής αυτής είναι να αναδείξει τις γεωπολιτικές παραμέτρους που φέρνουν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος την περιοχή των Βαλκανίων, περιοχή που σήμερα αποκαλείται πιο εύστοχα ως νοτιοανατολική Ευρώπη, καθώς ο όρο Βαλκάνια έχει συνδεθεί με άσχημες μνήμες και συγκρούσεις. Άλλωστε η συμμετοχή των χωρών των Βαλκανίων σε υπερεθνικούς σχηματισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, θέτουν την περιοχή σε ένα πιο ευρύ πλαίσιο που ξεφεύγει από τα στενά γεωγραφικά πλαίσια των Βαλκανίων. Τα τελευταία χρόνια με την αυξανόμενη οικονομική δραστηριότητα της Δυτικής Ευρώπης, την βιομηχανική ανάπτυξη, την πληθυσμιακή ανάπτυξη, έχουν αυξηθεί και οι ανάγκες της Δυτικής Ευρώπης σε ενέργεια που δεν είναι ικανή από μόνη της η Ευρώπη να καλύψει. Οι αγωγοί πετρελαίου και φυσικού αερίου που σχεδιάζονται για την κάλυψη των αναγκών αυτών, αναγκαστικά διέρχονται από την περιοχή των Βαλκανίων, καθώς για τις Δυτικές δυνάμεις είναι ο μοναδικός δρόμος να αποφύγουν την Ρωσία, η οποία από την πλευρά της έχει έτοιμες υποδομές που φτάνουν μέχρι την ανατολική Ευρώπη, καθώς και επιρροή στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Οι πλούσιες περιοχές της Μέσης Ανατολής και των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών καθώς και της Ρωσίας, έχουν φέρει τα Βαλκάνια ξανά στο επίκεντρο της προσοχής των μεγάλων δυνάμεων, καθώς είναι ο αποκλειστικός δρόμος εισαγωγής της ενέργειας από τις πλούσιες αυτές περιοχές. Τα σχέδια των αγωγών, ανάλογα με την δύναμη που τα υποστηρίζει, διαμορφώνουν ένα σκηνικό που δείχνει και τις επιρροές των χωρών στην περιοχή. 4

Με την ανατροπή του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και τις υπόλοιπες ανατολικές χώρες, δημιουργήθηκε κενό επιρροής στην περιοχή, που προσπαθούν να καλύψουν οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής μας, με κυρίαρχους τις ΗΠΑ, την Γερμανία και τη Ρωσία. Οι πόλεμοι που έχουν γίνει στην περιοχή για την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και την δημιουργία πολλών νέων κρατών, διαμόρφωσαν μια νέα κατάσταση στα Βαλκάνια που καμία σχέση δεν έχει με την κατάσταση που επικρατούσε πριν το 1991. 5

Prologue This post-graduate thesis was done under the Postgraduate Program, Mapping Production and Geographic Analysis, School of Rural and Surveying Engineering of the School of Engineering of AUTH. The study area is the area of the Balkans, which was an area of longitudinal tension, wars and constant demands from the powerful forces of the world, whether from the region or not. The two world wars left their prints in the region, as was the area of conflict of interests of superpowers. As natural southeastern border of Europe and only entrance for centuries in Asia and the affluent areas of the Balkans is almost always operated as a crossroads, but occasionally as a major center. In ancient Greece, Byzantium and Ottoman Empire, the Balkan region was the apple of discord and is a region that controls major commercial and strategic roads. Even today this is still a commercial hub as well, both naval and land-based. The purpose of this thesis is to highlight the geopolitical factors that bring the spotlight on the Balkans, an area now known more accurately as southeastern Europe, as the Balkans condition has been associated with bad memories and conflicts. Besides, the participation of the Balkan countries to supranational groupings such as the European Union and NATO, bring the area into a broader framework that goes beyond the narrow geographical context of the Balkans. In recent years, with increasing economic activity in Western Europe, industrial development, population growth has increased and the needs of Western Europe's energy is not sufficient by itself to cover Europe. The pipelines and natural gas designed to meet those needs, necessarily pass through the Balkans, and for the Western powers is the only way to escape Russia, which side is ready infrastructure that reaches the Eastern Europe and influence in former Soviet republics. The rich area of the Middle East and former Soviet republics and Russia, have brought Balkans back into focus the major powers, and is the sole way of introduction of energy-rich regions. The plans of actions, depending on the power that support them, form a scene that shows the influences of the countries in the region. Τhe overthrow of socialism in the USSR and other eastern countries, created space influence in the region, trying to catch the great forces of our times, dominating the U.S., Germany and Russia. The wars that have been in for the dissolution of Yugoslavia and the creation of many new states, formed a new situation in the Balkans that have nothing to do with the situation before 1991. 6

Εισαγωγή Η παρούσα εργασία αποτελεί μια γεωπολιτική προσέγγιση των εξελίξεων της περιοχής των Βαλκανίων. Ως νέα κατάσταση εννοείται η πολυδιάσπαση της Γιουγκοσλαβίας σε μικρότερα κράτη, καθώς και η πορεία που έχουν διαλέξει οι υπόλοιπες χώρες της περιοχής, πορεία που κοιτάει δυτικά, προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Βορειοατλαντική Συμμαχία. Στο πρώτο μέρος της εργασίας, γίνεται μια καταγραφή των κύριων γεωπολιτικών σχολών που εμφανίστηκαν και κυριάρχησαν στην υφήλιο, της γερμανικής, της αγγλοσαξονικής και της γαλλικής, καθώς και μια καταγραφή θέσεων για την έννοια του κράτους και του έθνους. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας γίνεται μια ιστορική αναφορά στην δημιουργία των κρατών που αποτελούν τα Βαλκάνια. Για να προσδιοριστεί το μέγεθος της περιοχής, κατ αρχήν πρέπει να προσδιοριστεί η περιοχή που αποτελούν τα Βαλκάνια. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις για τη έκταση των Βαλκανίων και για τις χώρες που τα απαρτίζουν. Κατ εξοχήν βαλκανικές χώρες θεωρούνται οι χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας, με εξαίρεση ίσως της Σλοβενίας, η Αλβανία, η Βουλγαρία, ενώ η Ρουμανία σε άλλες μελέτες θεωρείται βαλκανική χώρα, σε άλλες όχι. Οι στενές σχέσεις όμως της Ρουμανίας με τις υπόλοιπες Βαλκανικές χώρες, την κατατάσσει στα Βαλκάνια. Η Ελλάδα και η Ευρωπαϊκή Τουρκία, γεωγραφικά ανήκουν σε αυτό που ονομάζεται Βαλκάνια, όμως ο πιο μεσογειακός τους προσανατολισμός και η διαφορετική τους ιστορική και κοινωνική εξέλιξη, τις διαχωρίζει από τις άλλες βαλκανικές χώρες, με αποτέλεσμα να μην νοούνται ως «βαλκανικές». Η ιστορική αναδρομή ξεκινάει από τις προϋποθέσεις που δημιούργησαν τις επαναστατικές συνθήκες σε κάθε χώρα, την δημιουργία και επέκταση των χωρών μέχρι και την περίοδο του ψυχρού πολέμου. Μεγαλύτερη βαρύτητα δόθηκε στην Γιουγκοσλαβία στις εσωτερικές αντιθέσεις των κρατών που την αποτέλεσαν, καθώς κάποιοι από τους παράγοντες αυτούς συνετέλεσαν στην διάλυσής της. Στο τρίτο μέρος της εργασίας, αναλύεται η νέα κατάσταση των Βαλκανίων, μετά το 1990-91, οπότε και άρχισε να διαμορφώνεται η νέα ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή και παγκόσμια. Γίνεται μια αναφορά στις χώρες που προέκυψαν από την διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας, καθώς και στις άλλες χώρες, μια σύντομη περιγραφή τους, και κάποια στοιχεία για την κάθε χώρα, όπως και το αν ανήκουν και σε ποιους συνασπισμούς. Επίσης γίνεται μια παρουσίαση ανθρωπογεωγραφικών στοιχείων της περιοχής, για να διακρίνουμε πιθανές διαφορές στις βαλκανικές χώρες, και αν υπάρχει κατηγοριοποίησή τους. Στο τέλος του τρίτου μέρους, γίνεται μια αναφορά στην ύπαρξη μειονοτήτων στις βαλκανικές χώρες, καθώς κανένα κράτος δεν 7

είναι αποκλειστικά εθνικό. Μετά από αιώνες ανακατατάξεων και μετακινήσεων, δεν θα μπορούσε άλλωστε να είναι διαφορετικά. Στο τέταρτο μέρος της εργασίας αυτής, γίνεται μια γεωπολιτική προσέγγιση της νέας αυτής κατάστασης των Βαλκανίων. Στην προσέγγιση αυτή, σημαντικότεροι παράγοντες είναι η διεύρυνση της Ε.Ε. στις πρώην ανατολικές αυτές χώρες, καθώς και η διεύρυνση του ΝΑΤΟ. Η διεύρυνση αυτή αλλάζει τις παγκόσμιες ισορροπίες, αλλά και την ισορροπία όπως αυτή είχε διαμορφωθεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου η παρέμβαση και η επιρροή της ΕΣΣΔ ήταν σημαντική, υπέρ των ΗΠΑ, αλλά και των συμμάχων τους, στην Ε.Ε. Η διεύρυνση της ΕΕ και η ανάγκη της για να αποκτήσει διέξοδο στην Μαύρη Θάλασσα και στη Μεσόγειο, δημιουργούν μέσα στα Βαλκάνια άξονες μεταφοράς και επικοινωνιών, σημαντικούς για την Ε.Ε. Σημαντικός παράγοντας είναι επίσης και η αμερικανική παρουσία με βάσεις στην περιοχή, «μια ανάσα» ουσιαστικά από την Ρωσία, αλλά και από την Μέση Ανατολή. Επίσης, ως παράγοντας που μπορεί να καθορίσει τις εξελίξεις, αποτυπώνεται και η μεταφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου από τα Βαλκάνια, για τις ανάγκες της Ε.Ε. που συνεχώς αυξάνουν. Ο αγώνας δρόμου της Ρωσίας και των ΗΠΑ, για το ποιος θα καλύψει τις ανάγκες αυτές, περνάει μέσα από την περιοχή αυτή. Στο τέλος της εργασίας διατυπώνονται τα συμπεράσματα από την γεωπολιτική προσέγγιση της περιοχής και τις συνιστώσες που διαμορφώνουν τι εξελίξεις. Θα ήθελα να ευχαριστήσω για την συμβολή τους στην εργασία, τους: την Μπούτουρα Κατερίνα και τον Τσαμπούρη Ιωάννη για την βιβλιογραφία και την τεχνική βοήθεια, τον Αρχιμανδρίτη Παρθένιο Μαχαιριώτη για την πολύτιμη βοήθειά του στην βιβλιογραφία και τον κ. Μυρίδη Μύρων για την καθοδήγηση στην πορεία της εργασίας. 8

Introduction This work is a geopolitical approach to developments in the Balkans. A new situation meant the fragmentation of Yugoslavia into smaller states, and the path they have chosen the other countries of the region, path looking west towards the European Union and the North Atlantic Alliance. In the first part of work is a recording of the main geopolitical schools that emerged and dominated the world, German, Anglo-Saxon and French, and a recording position on the concept of the state and nation. In the second part of this work is a historical reference to the creation of States in the Balkans. To determine the size of the region, it is first necessary to determine the area are the Balkans. There are many different views on the extent of the Balkans and the countries that compose it. In most Balkan countries are the countries of former Yugoslavia, with the possible exception of Slovenia, Albania, Bulgaria, Romania and other studies considered the Balkan country, in others not. The close relations with Romania, with the other Balkan countries, ranks in the Balkans. Greece and European Turkey, geographically in what is known as the Balkans, but the most Mediterranean of the orientation and the different historical and social developments, apart from the other Balkan countries, which may not be construed as "Balkan". The history starts from the conditions that created the revolutionary conditions in each country, the creation and expansion of the country until the period of the Cold War. Greater emphasis was given to Yugoslavia in the internal contradictions of the States which were, as some of these factors contributed to the dissolution. The third part of the work, analyzed the new situation in the Balkans, after 1990-91, when it began to shape the new balance of power in the region and worldwide. There is a reference to the countries that emerged from the dissolution of former Yugoslavia and other countries, a brief description and some information on each country, like they belong and in which coalitions. Also made a presentation anthropography elements in the region, to discern possible differences in the Balkan countries, and if categorization. At the end of the third party is a reference to the existence of minorities in Balkan countries, no country is purely national. After centuries of changes and movements, could also be different. In the fourth part of this work, is a geopolitical approach to the new situation in the Balkans. In this approach, important factors are the enlargement of the EU the former Eastern countries, including NATO enlargement. This enlargement is changing the global balance, and balance as it had emerged after the Second World War, where intervention and influence of the USSR was important for the U.S. and its allies in the 9

EU EU enlargement and the need to obtain an outlet to the Black Sea and Mediterranean Sea, up through the Balkans transport routes and communications important to the EU An important factor is also the presence of American bases in the region, "a breath" essentially from Russia and the Middle East. Also, a factor that can determine the developments reflected the transport of oil and gas from the Balkans, the EU needs continually increasing. The race of Russia and the U.S. over how to address these needs, it passes through the region. At the end of working out the consequences of the geopolitical approach of the region and the components that shape developments. I would like to specially thank them for their contribution: Boutoura Aikaterini and John Tsampouris for literature and technical assistance, Archimandrite Parthenios Machairioti for his valuable help in the literature and Dr. Myron Myridi to guide the way work. 10

1. Η γεωπολιτική προσέγγιση Η λεγόμενη «γεωπολιτική προσέγγιση» εμφανίζει πλήθος προβλημάτων, όχι μόνον λόγω του ότι αποτελεί μία μικτή εκ φύσεως επιστημολογική πορεία, αλλά περαιτέρω διότι λόγω του ότι αναμειγνύονται η τεχνική επιστήμη της γεωγραφίας και η κοινωνική επιστήμη της πολιτικής, είναι συχνά δυσχερές να ανιχνευθούν οι προσχώσεις της μίας στην άλλη. Στο σημείο αυτό οφείλει να υπογραμμιστεί, προς άρση ενδεχόμενων εννοιολογικών παρεξηγήσεων, ότι η γεωπολιτική έχει διακριτά στοιχεία που την καθιστούν από την πολιτική γεωγραφία. Σύμφωνα με τους Berdal και Οικονομίδη 1, η στρατηγική εκφράζει κυρίως τη δυναμική των πολιτικών βουλήσεων και ρευμάτων, όπως αυτά προκρίνονται από τους «παίκτες» της διεθνούς σκακιέρας. Αντιθέτως, η πολιτική γεωγραφία, μπορούμε να πούμε, συνεχίζοντας το σκεπτικό μας, ασχολείται κυρίως με την επιστημονική διακρίβωση της ίδιας της σκακιέρας, ενώ αξιολογεί τις κινήσεις των «παικτών» σε σχέση με τις μεταβολές που επιφέρουν, όχι ο ένας στον άλλον, αλλά όλοι μαζί στο πεδίο της Γεωγραφίας 2. Με μία πρόταση, ενώ η γεωπολιτική θέτει κατά προτεραιότητα το σύστημα «παίκτης - παίγνιο πεδίο», η πολιτική γεωγραφία προτιμά να ερμηνεύει το σύστημα ως «πεδίο παίγνιο σύνολο παικτών πεδίο». Οι ιδιαιτερότητες της γεωπολιτικής καθίστανται εξαιρετικά πιο πολύπλοκες στο μεταψυχροπολεμικό σκηνικό και ιδίως όταν στην κονίστρα βρίσκονται τα Βαλκάνια, μια περιοχή που παραδοσιακά εμφανίζει δυσκολίες λόγω του πολιτικού και πολιτιστικού της μωσαϊκού 3. Ιδίως για την περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα για δύο λόγους: πρώτον, διότι ακόμα και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου η Γιουγκοσλαβία είχε τη μορφή ομοσπονδιακού κράτους με την αναγνωρισμένη ύπαρξη έξι εθνολογικών ομάδων και δεύτερον, γιατί από το 1993 και μετά η ένταση στο γεωγραφικό αυτό χώρο ήταν συνεχής και, συνακόλουθα άλλες δυναμικές πέραν της αυτοτέλειας των λαών υπεισήλθαν με έναν πολλές φορές βίαιο τρόπο. Έτσι ο χώρος των Βαλκανίων αποτελεί πρόκληση για τον πολιτικό και κοινωνικό γεωγράφο διότι, όχι μόνο πρέπει να διαπιστώσει το βαθμό των δυναμικών, αλλά και να διακρίνει τις πηγές σε εσωτερικές και εξωτερικές. 1.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή των βασικών γεωγραφικών σχολών της Γεωπολιτικής 1 Berdal, M., Economides, S., (eds) Strategic Thinking: An Introduction and Farewell,σσ 93 επ., IISS, Studies in International Security, Lynne-Rienner, Λονδίνο, 2002. 2 Κουρλιούρος, Η.Α., Διαδρομές στις Θεωρίες του Χώρου- Οικονομικές Γεωγραφίες της Παραγωγής και της Ανάπτυξης, σσ 103-106, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2001. 3 Lake, M., (ed) The EU and Turkey A Glittering Prize or a Millstone?, σσ 127 επ., The Federal Trust, Λονδίνο, 2005. 11

1.1.1. Η Γερμανική σχολή της Γεωπολιτικής Πατέρας της γεωγραφικής αυτής αναλυτικής μεθόδου, της Γεωπολιτικής είναι ο Friedrich Ratzel (1844-1904). Ήταν ο πρώτος που μεταχειρίστηκε τον χώρο συστηματικά στις μελέτες του για το κράτος (1897). Παρείχε στους μελλοντικούς γεωγράφους μια «επιστημονική» βάση για την επεκτατική ηθική των κρατών, που αντανακλούσε τις γερμανικές εμπειρίες και επιθυμίες για το μέλλον κατά τον 19ο αιώνα, καθώς η Γερμανία αναδυόταν ως κορυφαία οικονομική, στρατιωτική δύναμη στην ηπειρωτική Ευρώπη 4. Στο Politische Geographie (Πολιτική Γεωγραφία, ή Γεωγραφία των Κρατών, του Εμπορίου και των Πολέμων) θεμελίωνε για πρώτη φορά την τάση που συνοψιζόταν ως «η Γεωγραφία στην υπηρεσία της πολιτικής του Κράτους», θέλοντας να προτείνει στους σύγχρονούς του πολιτικούς ένα ακριβές και αντικειμενικό εργαλείο της πολιτικής πραγματικότητας, το οποίο να μην υπόκειται σε ιδεοληψίες και παραμορφώσεις του εθνικού φαντασιακού αισθήματος. Θέλησε να δημιουργήσει μια «τεχνολογία χωρικής ανάλυσης» και να την προσφέρει στην κρατική εξουσία, εξηγώντας ταυτόχρονα και το νόημα που έδινε ο ίδιος στον όρο «Πολιτική Γεωγραφία», ο οποίος δεν είχε την σημερινή, περιορισμένη επιστημολογική, σημασία. Με την έννοια αυτή, η Γεωγραφία μεταμορφώνεται, χωρίς να αλλάξει τίποτα από το επιστημονικό της περιεχόμενο, παρά μόνο υιοθετώντας την έννοια της πολιτικής της χρησιμότητας και της χωρικότητας. Στο όγδοο κεφάλαιο της Πολιτικής Γεωγραφίας του, ο γερμανός γεωγράφος έγραφε, τονίζοντας τη σπουδαιότητα της εφαρμογής των διδαχών της επιστήμης της Γεωγραφίας στο σχεδιασμό και τη λήψη πολιτικών αποφάσεων: «Ανέκαθεν η γεωγραφική γνώση είναι γνωστή για την πολιτική αποτελεσματικότητά της. Θα μπορούσαμε να παραθέσουμε άπειρα παραδείγματα ενεργειών οι οποίες απέτυχαν εξ αιτίας μιας πολιτικογεωγραφικής αντιλήψεως που βρισκόταν στη σφαίρα του φαντασιακού ή παραμόρφωνε την πραγματικότητα. Εξ αιτίας της ελλιπούς γνώσεως των χαρακτηριστικών μιας χώρας ή των ανθρώπων, του εδάφους και του κλίματος. Όπως επίσης, θα μπορούσαμε να παραθέσουμε άλλα τόσα παραδείγματα πολιτικών σχεδιασμών, οι οποίοι ήταν συνειδητά βασισμένοι στη Γεωγραφία». 5 Η Πολιτική Γεωγραφία διατρέχεται πέρα για πέρα από την μεταφορική εικόνα του κράτους-οργανισμού. Λαμβανόμενη με την κατά γράμμα σημασία της, η έννοια του πολιτικού οργανισμού παραπέμπει στον ευρωπαϊκό σοσιαλδαρβινισμό. Και είναι βέβαιο ότι από την στιγμή που δεχόμαστε ότι τα Κράτη ζουν, φθίνουν, παρακμάζουν και πεθαίνουν όπως οι φυτικοί ή ζωικοί οργανισμοί, η αντίληψη του struggle for life κυριαρχεί πολύ εύκολα. Αντιθέτως, στην περίπτωση του Ratzel, τα πράγματα είναι περισσότερο πολύπλοκα. Το κράτος είναι για αυτόν ένας οργανισμός συνδεδεμένος με το έδαφος, με συγκεκριμένες εδαφικές εκτάσεις. Αυτή η οργανική σχέση αποτελεί 4 International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2004, σελ 6200 5 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 11 12

τη βάση της βιογεωγραφικής του προσέγγισης και κατ αυτήν την έννοια θα πρέπει να γίνεται νοητή. Από την οπτική αυτή κάθε κράτος είναι τμήμα της ανθρωπότητας συνδεδεμένο με συγκεκριμένη εδαφική έκταση που αποτελεί την υλική του βάση. Είναι αδύνατο να γίνει νοητή η έννοια του ανθρώπινου είδους χωρίς την έννοια του εδάφους και συνεπώς, είναι αδύνατο να νοηθεί κράτος χωρίς έδαφος. Εισήγαγε επίσης τον όρο του Ζωτικού Χώρου (Lebensbaum) ως το νόμο με τον οποίο τα κράτη επεκτείνονται. Οι θεωρίες του Ratzel ταίριαζαν στην οπτική της Γερμανίας για το μέλλον της ως μελλοντική επιθετική καπιταλιστική «Γιγάντια χώρα» 6 Αξίζει επίσης να αναφερθεί η σημασία την οποία ο γεωγράφος στη βαθύτερη ουσία του φαινομένου των Μεταφορών, της κυκλοφορίας (Verkehr). Η ρατσελιανή κυκλοφορία εμπεριέχει τρία απαραίτητα στοιχεία: 7 Τον γεωγραφικό χώρο εκκίνησης / εκπομπής Τον γεωγραφικό χώρο προορισμού / άφιξης / έλξης Τη μεταξύ τους απόσταση Η βαθύτερη, λοιπόν ουσία της κυκλοφορίας δεν είναι απλώς γεωγραφική, αλλά γεωγραφικώς καθοριζόμενη. Η κυκλοφορία είναι μια ιδιαίτερη μορφή της ιστορικής δυναμικής, παραγωγός αρμονίας και επιταχυντικός ιστορικός καταλύτης. Είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη των κρατών. Καταφεύγοντας τελικά σε ένα κάπως σχηματοποιημένο πρότυπο, θα μπορούσε να συνοψιστεί το ρατσελιανό έργο σε έξι σημαντικά σημεία: α) Τα κράτη είναι ζωντανοί οργανισμοί που γεννιούνται, ζουν γερνούν και πεθαίνουν (με πιο πολιτική ορολογία θα μπορούσε να διατυπωθεί ως: ιδρύονται, ακμάζουν, παρακμάζουν και διαλύονται), β) Η ανάπτυξη των κρατών, νοούμενων ως οργανισμών είναι προκαθορισμένη. Έτσι ο γεωγράφος και ο πολιτικός θα πρέπει να έχουν σκοπό την αποκάλυψη των προαιώνιων νόμων που διέπουν αυτήν την αναπτυξιακή διαδικασία. γ) Το γεωγραφικό και ιστορικό περιβάλλον χαρακτηρίζει τους ανθρώπους, τους καταγόμενους από ένα συγκεκριμένο κράτος. δ) Η έννοια του Ζωτικού Χώρου αποτελεί κεντρικό άξονα. ε) Η αντίθεση μεταξύ χερσαίων και θαλασσίων δυνάμεων έχει θεμελιώδη σημασία για τις σχέσεις μεταξύ των λαών. στ) η θέση ότι η Πολιτική Γεωγραφία υποκρύπτει την υποκειμενική διάσταση της αίσθησης του χώρου και της ζωτικής ενέργειας. Ως σύνδεση όμως με την συνέχεια της αναλυτικής αυτής μεθόδου της επιστήμης της Γεωγραφίας και με τη μελλοντική της εξέλιξη ως Γεωπολιτικής, πρέπει να αναφερθεί ο Σουηδός Rudolf Kjellen (1864-1922), καθηγητή των Πολιτικών Επιστημών στα πανεπιστήμια της Ουψάλας και του Γκέτεμποργκ. Χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο Γεωπολιτική στο έργο του Το Κράτος ως μορφή Ζωής (1916), 6 International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2004, σελ 6200 7 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 13 13

ορίζοντάς την ως «την επιστήμη του Κράτους νοούμενου ως γεωγραφικού οργανισμού όπως αυτός λειτουργεί στο Χώρο». Συνοπτικά, κατά τον Kjellen, η Γεωπολιτική πρέπει να αφιερώνεται στην ανάλυση της φύσεως του Κράτους, περιορίζοντας το ερευνητικό πεδίο της Πολιτικής Γεωγραφίας στη μελέτη των ανθρωπίνων κοινωνιών. Στη συνείδησή του η γεωγραφική υπόσταση υπερισχύει: ο Χώρος είναι «καθαγιασμένος» και αποτελεί πηγή ζωτικότητας και ισχύος για το Κράτος. Πρόκειται για την υλική υποδομή του Κράτους, του οποίου η σύσταση δεν είναι τίποτε άλλο παρά χωρική. 8 Η Γεωπολιτική αποτελεί τη συνδετήρια γέφυρα μεταξύ του Χώρου, του φυσικού περιβάλλοντος και του λαού που ζει στο πλαίσιό του. Πρόκειται για «τη μελέτη του Κράτους νοούμενου ως γεωγραφικού οργανισμού ή ακόμη περισσότερο ως χωρικού φαινομένου, δηλαδή ως ενός τμήματος του γήινου χώρου, μιας περιοχής, ενός χωρικού πλαισίου ή ακόμη πιο συγκεκριμένα μιας χώρας». Η Ρατσελιανή σκέψη μεταφέρεται αυτούσια στον σουηδό καθηγητή, ο οποίος τονίζει ότι το Κράτος γεννιέται, ζει, πεθαίνει και παλεύει με άλλα κράτη για τη διεκδίκηση περιφερειακής, άρα χωρικής ισχύος. Η προστασία και η απόκτηση ευρύτερων εδαφικών εκτάσεων αποτελούν για το Κράτος την εγγύηση για την επιβίωσή του. Ο διασημότερος από τους θεωρητικούς της Γεωπολιτικής και επίσης πνευματικό τέκνο του Ratzel, είναι ο γερμανός γεωγράφος και απόστρατος ταγματάρχης Karl Haushofer (1869-1946). Τα γεωπολιτικά οράματα του Haushofer αρχίζουν και αποκρυσταλλώνονται την εποχή του Ά Παγκόσμιου πολέμου όταν διαβάζει το έργο του Kjellen Το Κράτος ως μορφή ζωής. Επικαλούμενο προβλήματα υγείας εγκαταλείπει το στράτευμα με το τέλος του πολέμου και ξεκινάει την ακαδημαϊκή του καριέρα. Πληγωμένος όπως και πολλοί συμπατριώτες του από το όνειδος της Συνθήκης των Βερσαλλιών, αφοσιώνεται στο στόχο της εξυπηρέτησης των γερμανικών εθνικών ιδεωδών και της «γερμανοσύνης». Πρόκειται για την υπεράσπιση εκείνης της πολιτισμικής κοινότητας, στο πλαίσιο της οποίας όλοι οι Γερμανοί θα εύρισκαν τη θέση τους, αλλά και τον απαραίτητο Ζωτικό Χώρο, ώστε να αναπτύξουν πλήρως, ελεύθερα και αβίαστα τις ικανότητες της φυλής τους. Οι αναλύσεις του καταλήγουν ότι η Γεωπολιτική θα έπρεπε να συμβάλλει στην αποκατάσταση του γερμανικού μεγαλείου. Τα «αυθαίρετα» σύνορα που επέβαλλαν οι Βερσαλλίες έπρεπε να αναχαραχθούν και αν δημιουργηθεί μια ενιαία Γερμανία, η οποία μέχρι τότε ήταν διασπαρμένη σε επί μέρους γερμανικά εδάφη εξ αιτίας των Συμμάχων, αλλά και της ανικανότητας της μέχρι τότε γερμανικής ηγέτιδας τάξεως. Ο Haushofer, συνεχίζει το έργο των Ratzel και Kjellen, διαμορφώνει όμως έναν νόμο που διέπει τα σύνορα και τον Ζωτικό Χώρο: τα σύνορα διαστέλλονται τόσο όσο απαιτείται, ώστε εντός αυτών ο Ζωτικός Χώρος που περικλείεται να καλύπτει πλήρως τις ανάγκες του πληθυσμού του έθνους, στο οποίο ανήκουν τα σύνορα αυτά. Στο έργο του Τα σύνορα και η πολιτική τους σημασία (1927), ο Haushofer επεξηγεί ότι τα 8 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 15 14

σύνορα δεν αποτελούν κατά κανένα τρόπο νομικής φύσεως χαράξεις αλλά αντίθετα, στρατηγικούς στόχους ύπαρξης σε έναν περιορισμένης έκτασης πλανήτη. Σύμφωνα με τον Haushofer, ο αντικειμενικός σκοπός της γεωπολιτικής αναλύσεώς του ήταν να συμβάλλει στην ανάδειξη στο διεθνές προσκήνιο ενός περιορισμένου αριθμού κρατών διεθνούς ακτινοβολίας, μεταξύ των οποίων και η Γερμανία, έκαστο των οποίων θα κυριαρχούσε σε μια συγκεκριμένη ζώνη επιρροής. Οι ζώνες αυτές θα ήταν το πολύ τέσσερις και τα μεταξύ τους σύνορα θα ακολουθούσαν περίπου τους γεωγραφικούς γήινους μεσημβρινούς. Στην ανάλυσή του, μετά από την εξουδετέρωση της Γαλλίας και την ουδέτερη στάση της Ιταλίας, η Γερμανία θα αναγορευόταν σε ηγέτιδα δύναμη της Ευρώπης, καθώς ο Ζωτικός Χώρος για την Γερμανία ήταν αυτός της Κεντρικής Ευρώπης. 9 Χάρτης 1. Οι τέσσερις ζώνες του Haushofer (πηγή: Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση) Ως ορισμός της Γεωπολιτικής κατά τον γερμανό αυτό γεωγράφο προτείνεται αυτός που κατέθεσε το 1920: «η Γεωπολιτική θα είναι και πρέπει να είναι η γεωγραφική συνείδηση του Κράτους. Το αντικείμενό της είναι η μελέτη των μεγάλων ζωτικών συσχετίσεων των Σύγχρονου Ανθρώπου στο πλαίσιο του Σύγχρονου Χώρου και ο σκοπός της είναι ο συντονισμός των φαινομένων που συνδέουν το Κράτος με τον Χώρο». 10 9 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 17 10 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 18 15

1.1.2. Η Αγγλοσαξονική Σχολή της Γεωπολιτικής/ η κλασσική Γεωπολιτική Ο Βρετανός γεωγράφος Sir Halford J. Mackinder (1861-1947) δεν έκανε ποτέ χρήση του όρου «Γεωπολιτική», θεωρείται ωστόσο, ο ιδρυτής και επιφανέστερος εκπρόσωπος της Αγγλοσαξονικής σχολής της Γεωπολιτικής, της ονομαζόμενης και «Κλασσικής Σχολής». Η θεωρία του, όπως αναπτύχθηκε στο «Geographical Pivot of History» το 1904, βασίζεται στην αντίληψη ότι η κεντρική γεωγραφική θέση ενός κράτους αποτελεί το πλέον αποφασιστικό πλεονέκτημα του στο πλαίσιο του διεθνούς ανταγωνισμού ισχύος. 11 Χάρτης 2. Ο κόσμος κατά τον Mackinder (1904) (πηγή: Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση) Θεωρεί ότι υφίσταται ένας Κεντρικός Άξων/Ζώνη-Άξων (Heartland) ο οποίος, αξιολογούμενος ως προς τη χερσαία μάζα του, εντοπίζεται στην Ευρασία. Η δύναμη, η οποία θα ελέγχει αυτήν τη χερσαία μάζα, θα κυριαρχήσει και επί της Πλανητικής Νήσου (World Island), δηλαδή επί του γεωγραφικού συστήματος των ηπείρων της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. Προειδοποίησε ότι η κυριαρχία στην μεγαλύτερη ηπειρωτική συγκέντρωση θα αποτελούσε και παγκόσμια κυριαρχία. Μια Ευρασιατική ηπειρωτική δύναμη (η Ρωσία, η Γερμανία ή η Κίνα, και κυρίως ένας συνδυασμός των 11 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 18 16

δυο πρώτων) που θα κέρδιζε τον έλεγχο στον κύριο άξονα, θα υπερφαλάγγιζε τον ναυτικό κόσμο. 12 Ο Heartland περιβάλλεται από τον λεγόμενο Εσωτερικό η Περιφερειακό Ημιδακτύλιο (inner or marginal crescent), ο οποίος αντιστοιχεί στο γεωγραφικό υποσύστημα της Δυτικής Ευρώπης, της Εγγύς και Μέσης Ανατολής και της Νοτίου και Ανατολικής Ασίας. Ο εσωτερικός αυτός ημιδακτύλιος περιορίζεται με τη σειρά του από δυο νησιωτικά υποσυστήματα, τα οποία είναι οι βρετανικές νήσοι και η Ιαπωνία. Τα υποσυστήματα αυτά αποτελούν τα άκρα ενός δεύτερου δακτυλίου τον οποίο ονομάζει Εξωτερικό η Νησιωτικό Δακτύλιο (outer or insular crescent) και στον οποίο ανήκουν η Βόρειος και Νότιος Αμερική, τα νησιωτικά υποσυστήματα του νοτίου Ειρηνικού και η Ωκεανία. Έτσι η εξέλιξη των διεθνών ισορροπιών στον πλανήτη κρίνεται από συσχετισμούς ισχύος που καταγράφονται μεταξύ του Κεντρικού Άξονα και των κρατών που ανήκουν στον Εξωτερικό / Νησιωτικό Δακτύλιο. Θεωρούσε επίσης εξαιρετικά σημαντική την τεχνολογική εξέλιξη στις χερσαίες μεταφορές, διότι ενισχύει ως πολλαπλασιαστής ισχύος, τις ήδη μεγάλες δυνατότητες των μεγάλων δυνάμεων του Κεντρικού Άξονα. Προφανής ήταν η φροντίδα του και η ανησυχία του για την δυνατότητα των χερσαίων δυνάμεων της Ευρασίας να επιτύχουν την κυριαρχία στον πλανήτη και να απειλήσουν την βρετανική ναυτική κυριαρχία. Η ανησυχία του αυτή εκδηλώνεται ξεκάθαρα όταν γράφει το 1919 στο Democratic Ideals and Reality: «Τι άραγε θα συμβεί (με τις θαλάσσιες δυνάμεις) αν κάποτε η Ευρασία συνενώνονταν πολιτικά ώστε να αποτελέσει τη βάση μιας ανίκητης αρμάδας;» 13 Ο ολλανδικής καταγωγής αμερικανός Nickolas Spykman (1893-1943), καθηγητής του πανεπιστημίου Γέηλ, θεωρείται ο κορυφαίος της Αμερικανικής σχολής της Σύγχρονης Γεωπολιτικής, έγραφε ότι «το πεδίο δράσεως της Γεωπολιτικής είναι αυτό της εξωτερικής πολιτικής των κρατών. Με τις ιδιαίτερες αναλυτικές της μεθόδους κάνει χρήση των γεωγραφικών δεδομένων της Γεωγραφίας νοούμενης με την ευρεία σημασία του όρου για να καταλήξει στην επιλογή πολιτικής συμπεριφοράς, η οποία θα επιτρέπει την επίτευξη δίκαιων στόχων». Ο ίδιος σημειώνει την σημαντική (αλλά παραγνωρισθείσα από τους σύγχρονους του) συμβολή του Mackinder, αλλά ασκεί σκληρή κριτική στον Haushofer χαρακτηρίζοντας τη Geopolitik του ως «ψευδοεπιστημονική αιτιολόγηση της πολιτικής της εδαφικής επέκτασης». Είναι σαφές ότι ο Spykman υπήρξε ιδιαίτερα κριτικός απέναντι στον Haushofer, καθώς αναφέρει για τον γερμανό γεωγράφο: «ο Haushofer προσέδωσε στους διάφορους τύπους συνόρων ένα χαρακτήρα μυστικιστικό, ένα χαρακτήρα αγιότητας. Φτάνει μέχρι το σημείο να θεωρεί ότι τα σύνορα αυτά, είτε γιατί υπακούουν σε μια μαγική αντίληψη του χώρου, είτε για άλλους λόγους, πρέπει να τελούν εν αρμονία με κάποιο Θείο σχέδιο. Τέτοιου είδους μεταφυσικές ανοησίες δεν έχουν θέση στην ανάλυσή μου». Κριτικός όμως υπήρξε και με τον Mackinder, καθώς ο ίδιος δεν πίστευε στη νομοτελειακή αντίθεση μεταξύ των χερσαίων και των ναυτικών 12 International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2004, σελ 6200 13 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 19 17

δυνάμεων. Ο Spykman, ιδρύει, θεωρητικώς το γεωγραφικό υποσύστημα της Rimland. Πρόκειται για τη Δακτύλιο Ζώνη ή Δακτύλιο Γη, που περιέχει τη Δυτική Ευρώπη, την Τουρκία, της Σαουδαραβική χερσόνησο, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν, τις Ινδίες, τη Νοτιοανατολική Ασία και φθάνει μέχρι την Ιαπωνία. Η Δακτύλιος Γη περικλείει τον Heartland, ο οποίος αποτελείται από την Ανατολική Ευρώπη και την έκταση που κάλυπτε η πρώην Σοβιετική Ένωση. 14 Χάρτης 3. Ο Spykman και η σημασία του θαλάσσιου δακτυλίου (πηγή: Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση) Ο Spykman θεωρούσε ότι η πρόοδος της τεχνολογίας θα αναιρούσε την ιδιότητα του άτρωτου Heartland, κάτι που ίσως πίστευε και ο Mackinder. Η ουσία των διαφορών συνοψίζεται στα αξιώματά τους; Ο Mackinder πίστευε ότι «Αυτός που ελέγχει την Ανατολική Ευρώπη κυριαρχεί επί του Κεντρικού Άξονος (Heartland). Αυτός που κυριαρχεί επί του Κεντρικού Άξονα κυριαρχεί επί της Παγκόσμιας Νήσου (World Island). Αυτός που κυριαρχεί επί της Παγκόσμιας Νήσου είναι ο κυρίαρχος του κόσμου». Αντίθετα ο Spykman θεωρούσε ότι: «Αυτός που κυριαρχεί επί της Δακτυλίου Γης (Rimland) είναι ο κυρίαρχος της Ευρασίας. Ο κυρίαρχος δε της Ευρασίας κρατά τις τύχες του κόσμου στα χέρια του». Έτσι ανατρέπεται η θεωρία του Mackinder και η Δακτύλιος Γη αποκτά μεγαλύτερη σημασία από τον Heartland. Ο Mackinder υποτίμησε τη στρατηγική σπουδαιότητα των χερσονήσων της Ευρασίας, όπου και διακυβεύθηκε η νίκη των συμμάχων στον Β ΠΠ. Ήταν λοιπόν φυσικό η θεωρία του αναφορικά με τη 14 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 19-21 18

σπουδαιότητα της Rimland, να αποτελέσει και ουσιαστικό θεωρητικό έρεισμα στη χάραξη της μεταπολεμικής εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. 15 Ο Saul Cohen το 1963 έγραφε ότι «η πεμπτουσία της Γεωπολιτικής είναι η μελέτη της υφιστάμενης σχέσεως μεταξύ της διεθνούς πολιτικής της ισχύος και των αντίστοιχων γεωγραφικών χαρακτηριστικών, κυρίως δε αυτών των γεωγραφικών χαρακτηριστικών που αναπτύσσονται στις πηγές της ισχύος» και, στο έργο του Geopolitics of the World System, ότι «η πραγματική αξία της σύγχρονης γεωπολιτικής έγκειται στο ότι πρόκειται για μια δόκιμη ανάλυση των γεωγραφικών παραγόντων που βρίσκονται πίσω από τις διεθνείς σχέσεις και κινούν τις πολιτικές διαδράσεις» 16 Ο Robert E. Harkavy αναφέρει ότι «η Γεωπολιτική είναι η χαρτογραφική αναπαράσταση των σχέσεων μεταξύ των κυρίων και των αντιτιθέμενων δυνάμεων». Ο Pascal Lorot γράφει το 1995 ότι «η Γεωπολιτική είναι η κόρη της Γεωγραφίας». Ο Ladis K.D. Kristof γράφει ότι «ο σύγχρονος γεωπολιτικός δεν επισκοπεί τον παγκόσμιο γεωγραφικό χάρτη για να διακρίνει τι μας υπαγορεύει η φύση να κάνουμε, αλλά τις μας συμβουλεύει η φύση να κάνουμε, με δεδομένες τις προτιμήσεις μας». Ο Colin Gray αναφέρει ότι «η πρώτιστη αρετή της γενικής γεωπολιτικής θεωρίας, υπό την προϋπόθεση ότι δεν γίνεται κατάχρηση, βρίσκεται στο ότι εστιάζει την προσοχή μας σε διαρκείς και σταθερούς παράγοντες. Εκείνοι οι οποίοι θέλουν να κατανοήσουν τις γεωπολιτικές διαστάσεις της διεθνούς ασφάλειας πρέπει να αφομοιώσουν τις ουσιώδεις έννοιες της Γεωπολιτικής», όπως επίσης και ότι «οι πολιτικές ερμηνείες μιας παγκόσμιας, κοινής γεωγραφικής πραγματικότητας, διαδραματίζουν έναν σημαντικότατο, ενίοτε και ασύλληπτο ρόλο αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε τα πολιτικά προβλήματα». 1.1.3. Η Γαλλική Σχολή της Γεωπολιτικής Η Γαλλική Σχολή της Γεωπολιτικής πρέπει να θεωρηθεί ότι ξεκινάει με τους γεωγράφους Albert Demangeon (1872-1940), πολέμιο της χαουσχοφεριανής Geopolitik, και Jaques Ancel (1879-1943). Ο Demangeon αναγνωρίζει το γεγονός ότι η Ρατσελιανή Πολιτική Γεωγραφία «παρά τα προβλήματα που παρουσιάζει και τα οποία χαρακτηρίζουν μια πρωτοποριακή επιστημονική έρευνα, καταφέρνει να θέσει έναν κώδικα αρχών και να διανοίξει νέους ορίζοντες». Αντίθετα με τον Haushofer ήταν ιδιαίτερα σκληρός και πολεμικός εναντίον του, σε σημείο που να αναφέρει: «δεν μπορεί να ισχυρίζεται ότι 15 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 22 16 S.B. Cohen, Geopolitics of the World System, Rowman & Littlefield Pub. Inc., 2003, σελ 11 19

είναι επιστήμη, από τη στιγμή που δέχεται ότι «προμηθεύει υλικό στην πολιτική δραστηριότητα, και είναι οδηγός της πολιτικής ζωής», ότι αποτελεί τη γεωγραφική συνείδηση του κράτους. Στην πραγματικότητα δεν είναι παρά μια κρατική προπαγανδιστική επιχείρηση, δεν είναι τίποτα άλλο παρά Geopolitik». Για τον γάλλο γεωγράφο η Geopolitik δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μια επιχείρηση εκπαίδευσης του γερμανικού λαού για να δώσει το τελειωτικό χτύπημα στην ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων, τίποτε περισσότερο από ένα γρανάζι σε μια πολεμική μηχανή. 17 Ο J. Ancel είναι ο θεμελιωτής της Γαλλικής Σχολής διότι είναι αυτός που σύμφωνα με τον Lorot (Histoire de la Geopolitique): «πραγματώνει με το έργο του τη σύνθεση των θεμελιωδών συμβολών της γαλλικής Πολιτικής Γεωγραφίας και Γεωπολιτικής. Το έργο του είναι αναμφισβήτητα επηρεασμένο από τη γερμανική μεθοδολογική προσέγγιση και αναγνωρίζει ως προφανή τη σπουδαιότητα του Ρατσελιανού εννοιολογικού πλαισίου. Οι θέσεις του όμως εγγράφονται χωρίς αμφιβολία στη Γαλλική Σχολή της Γεωγραφίας». Στα δυο θεμελιώδη έργα του Γεωπολιτική (1936) και Γεωγραφία των Συνόρων (1938) εμφανίζεται να υιοθετεί τις θέσεις των Ratzel και Haushofer για τη δυναμική φύση των συνόρων, λέγοντας ότι «το σύνορο χαράσσεται υπακούοντας σε αυτό που κινείται στο εσωτερικό του και δεν υποτάσσεται στις αντιξοότητες που συναντά κατά τη δημιουργία του». Αντιτίθεται όμως σκληρά στις υπόλοιπες θέσεις της γερμανοκεντρικής Geopolitik. Δηλώνει σαφώς συνεχιστής της γεωγραφικής αντίληψης του Vidal de la Blache, όπως και του Demangeon και Febvre, «οι οποίοι ακολουθούν αυστηρές και σίγουρες επιστημονικές οδούς και δεν φθάνουν στη φάση της σύνθεσης παρά μόνο μετά από ολοκληρωμένες, λεπτομερείς επιστημονικές αναλύσεις, που βασίζονται στην ακριβή μελέτη του φυσικού και ανθρωπογενούς χώρου». Η επιφυλακτικότητά του απέναντι στην εκμετάλλευση και κατάχρηση του όρου Γεωπολιτική, τον έκαναν να γράψει την φημισμένη του φράση: «πρόκειται για έναν ψευδόσοφο νεολογισμό που σημαίνει απλούστατα την Πολιτική Γεωγραφία». 18 Ο γεωγράφος Yves Lacoste θεωρείται ο θεμελιωτής της σύγχρονης Γαλλικής Σχολής της Γεωπολιτικής. Είναι ιδρυτής της γεωγραφικής/γεωπολιτικής επιθεώρησης Herodote. Ο Lacoste αξιολογεί πως «η Γεωπολιτική μας επιτρέπει να έχουμε μιαν αφ υψηλού καθολική εικόνα» της πολιτικής πραγματικότητας και ξεκαθαρίζει ότι δεν πρόκειται για ιδιαίτερη επιστήμη, αλλά «πρόκειται για μια τεχνογνωσία ανάλυσης του γήινου χώρου και των αντιπαραθέσεων που λαμβάνουν χώρα στην επιφάνειά του, που σκοπό έχει την καλύτερη εμβάθυνση στο μυστήριο των συμβάντων, ώστε να είμαστε σε θέση να αντιδρούμε ή να δρούμε αποτελεσματικότερα ως προς αυτά». Για τον Lacoste η Επιστήμη είναι η Γεωγραφία, όπως ακριβώς και για τον Ancel, ενώ η Γεωπολιτική είναι μια τεχνική ανάλυσης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο Φυσικό 17 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 28 18 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 29 20

Χώρο. Αυτό δηλαδή που θα ονομάζαμε τεχνική ανάλυσης της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ του Ανθρωποχώρου και του Φυσικού χώρου. 19 Ο Michel Foucher γράφει το 1988 ότι «η Γεωπολιτική είναι μια σφαιρική μέθοδος γεωγραφικής ανάλυσης συγκεκριμένων κοινωνικοπολιτικών καταστάσεων, οι οποίες προσεγγίζονται από χωροθετική άποψη και των συνήθων προσηλώσεων που τις περιγράφουν». 20 1.2. Θεωρίες και θέσεις για το κράτος Σύμφωνα με την Stanford Encyclopedia of Philosophy, το Κυρίαρχο Κράτος σήμερα εκτείνεται σε συγκεκριμένο χώρο, περιλαμβάνει συγκεκριμένο πληθυσμό και έχει τη νομιμοποιημένη ισχύ να επιβάλλει τη βούλησή του στους υπηκόους του 21. Η έννοια «κράτος» πέρασε μετά τη δεκαετία του 50 μια έντονη αμφισβήτηση στο πλαίσιο της γενικότερης αμφισβήτησης παραδοσιακών αξιών των κοινωνικών επιστημών κατά το χρονικό εκείνο διάστημα 22. Έτσι οι αριστοτελικές και πλατωνικές έννοιες της εξουσίας, όπως εμπλουτίστηκαν με την μακιαβελική ισχύ, έλαβαν μετά τον Β ΠΠ και έναν χαρακτήρα θεωριών διεθνών σχέσεων που έθεσαν το Κυρίαρχο Κράτος σε ένα σύστημα όμοιων αλλά διαφορετικών μονάδων που δεν ήταν πλέον κυρίαρχες αλλά αλληλοεξαρτώμενες. Αρχικά η σύλληψη του Κράτους ανάγεται στη μυθολογία όπου εκατέρωθεν του θρόνου του Δία βρίσκονταν δύο αδελφά κτήνη, η Βία και το Κράτος. Σημειολογικά δύο παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε: πρώτον, ότι το Κράτος είναι συγγενές της ισχύος και ταυτόσημο της εξουσίας. Δεύτερον, ότι το Κράτος δεν συνεπάγεται και συγκεκριμένης έκτασης επί της οποίας ασκείται η εξουσία αυτή. Πχ, η Γαληνοτάτη, μολονότι «θαλασσοκρατούσε» σε όλη τη μεσογειακή λεκάνη, δεν ασκούσε εθνική κυριαρχία παρά μόνο σε ένα μικρό τμήμα εδάφους, την πόλη της Βενετίας. Ο Πλάτωνας συνέδεσε την κρατική εξουσία με την λειτουργία της Πολιτείας, δίνοντας έτσι στο Κράτος όχι μόνο γεωγραφική διάσταση, αλλά και γραφειοκρατικές κοινωνικές δομές. Έτσι, για πρώτη φορά προσδιορίστηκε η δεξαμενή ισχύος του Κράτους ως ο συνδυασμός πολιτικών λειτουργιών και στήριξης από τον πληθυσμό. Αυτό έδωσε στο Κράτος μια αμφίδρομη λειτουργικότητα ελέγχου και διαδικασιών λήψης αποφάσεων. Με μια πρόταση κοινωνικοποίησε την έννοια του Κράτους. Το κοινωνικοποιημένο Κράτος με τα μάτια του Αριστοτέλη δεν είχε μόνο την ισχύ αυτοσυντήρησης, αλλά και την ισχύ διάδρασης με όμοιες οντότητες, δηλαδή με 19 Μάζης Ιωάννης, Γεωπολιτική, η Θεωρία και η Πράξη, Αθήνα 2002, εκδ. Παπαζήση, σελ 30 20 Foucher M. Fronts et Frontieres, Fayard, Paris 1991. 21 http://plato.stanford.edu/entries/sovereignty/#2 (τελευταία επίσκεψη 22 Ιουν. 2008). 22 Dougherty, J.E., Pfaltzgraff, R.L. Jr., Contending Theories of International Relations- A Comprehensive Survey,., Longman, Νεα Υόρκη, 2001. σελ 118 επ 21

άλλα Κράτη. Η διάδραση αυτή, είτε ως διάδραση συνεργασίας είτε ως συγκρουσιακή, έγινε παράγοντας μεταβολής του ίδιου του κοινωνικο-γεωγραφικού περιβάλλοντος. Κατά τον Αριστοτέλη λοιπόν, τα κράτη όχι μόνο υπάρχουν αλλά συνομιλούν. Οι πόλεις όχι μόνο ασκούν εξουσία αλλά και μια δυναμική άλλοτε πολεμική άλλοτε αποικιακή και άλλοτε ηγεμονική. Για την πολιτική γεωγραφία αλλά και για την γεωπολιτική το Κράτος έχει μια δυναμική που μεταβάλλει το σύνολο των μεταβλητών και για τις δύο επιστήμες, κάποτε ραγδαία. Σαν κλασσικό ιστορικό παράδειγμα μετουσίωσης της αριστοτελικής σκέψης σε πολιτική δραστηριότητα, συχνά αναφέρεται η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μία βίαιη έκφανση της κρατικής εξουσίας και της επιβολής της στον γεωγραφικό χώρο. Το γεγονός ότι η παρουσία ηγητόρων ήταν ορισμένες φορές το εφαλτήριο μεγιστοποίησης της κρατικής εξουσίας, έφερε τη μεσαιωνική μακιαβελική θεώρηση του Κράτους. Στο έργο του «Ο Ηγεμών», ο Νικολό Μακιαβέλι εμφυσά την έννοια του Κράτους σε ένα μεμονωμένο άτομο, τον ηγήτορα, και μεταφράζει τις δομές και λειτουργίες του Κράτους σε πλούτο και ένοπλη ισχύ. Ο διαφωτισμός αποκαθηλώνει τις φιγούρες ηγητόρων και, με πρωταγωνιστές στο συγκεκριμένο ζήτημα τους Ρουσσώ και Ντιντερό, διαπιστώνει την ανάγκη εθνικής ταυτότητας και συνοχής ως απαραίτητη κρηπίδα οικοδόμησης Κράτους. Για τον μαρξισμό το κράτος είναι προϊόν της ταξικής πάλης και των αντιθέσεων του καπιταλισμού. Ο Έγκελς στο έργο του «η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», συνοψίζοντας πορίσματα της ιστορικής του ανάλυσης λέει ότι: «το κράτος δεν είναι καθόλου μια δύναμη που επιβλήθηκε στην κοινωνία απ έξω. Το κράτος δεν είναι επίσης η πραγμάτωση της ηθικής ιδέας, η εικόνα και η πραγμάτωση του ορθού λόγου, όπως ισχυρίζεται ο Χέγκελ. Το κράτος είναι προϊόν της κοινωνίας σε μια ορισμένη βαθμίδα εξέλιξης. Το κράτος είναι η ομολογία ότι η κοινωνία αυτή μπερδεύτηκε σε μιαν αξεδιάλυτη αντίφαση με τον ίδιο τον εαυτό τη, ότι διασπάστηκε σε ασυμφιλίωτες αντιθέσεις, από τις οποίες δεν έχει τη δύναμη να απαλλαγεί. Και για να μην φθείρουν αυτές οι αντιθέσεις, οι τάξεις με τα αντιμαχόμενα οικονομικά συμφέροντα, τον εαυτό τους και την κοινωνία σε έναν άκαρπο αγώνα, έγινε αναγκαία μια δύναμη, που φαινομενικά στέκει πάνω από την κοινωνία, για να αμβλύνει τη σύγκρουση, για να κρατά μέσα στα όρια της τάξεως. Και η δύναμη αυτή, που προήλθε από την κοινωνία, αλλά τοποθετήθηκε πάνω από αυτήν, που όλο και περισσότερο αποξενώνεται απ αυτήν, είναι το κράτος». 23 Στην θέση αυτή του Έγκελς διατυπώνεται με απόλυτη σαφήνεια η βασική ιδέα του μαρξισμού για το ζήτημα του ιστορικού ρόλου και της σημασίας του κράτους. Το κράτος είναι προϊόν και εκδήλωση των ανειρήνευτων ταξικών αντιθέσεων. Το κράτος εμφανίζεται εκεί, τότε και καθόσον, όπου, όταν και εφόσον οι ταξικές αντιθέσεις δεν μπορούν αντικειμενικά να 23 Εγκελς Φ., Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σελ. 173-178 22

συμβιβαστούν. Και αντίστροφα: η ύπαρξη του κράτους αποδείχνει ότι οι ταξικές αντιθέσεις είναι ανειρήνευτες. 24 Οι μαρξιστικές θεωρίες διαπίστωσαν την σημασία της οικονομικής ισχύος για τις δομές εξουσίας και αμφισβήτησαν το συμπαγές των κρατών εθνών με τη συνειδητοποίηση ότι οι κάθετες διαιρέσεις των κοινωνιών (σε κράτη έθνη) είναι μόνον η φενάκη μιας υπαρκτής και κυρίαρχης οριζόντιας ταξικής διαίρεσης που επιτρέπει σε μια μερίδα πλουτοκρατών να επικαλείται το κράτος έθνος προκειμένου να ευημερεί σε βάρος των συμπολιτών της. Στο στάδιο ανάπτυξης του καπιταλισμού που έχουν φτάσει οι μεγάλες δυνάμεις από την αρχή του 20 ου αι, το ιμπεριαλιστικό στάδιο, σύμφωνα με τον Λένιν, η οικονομική ανάπτυξη των χωρών συντελείται όχι μόνο ανισόμετρα, αλλά με απότομα άλματα, καθώς τα μονοπώλια αυξάνουν απότομα την ανισομετρία της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Σαν αποτέλεσμα της ανισόμετρης ανάπτυξης αλλάζει ο συσχετισμός δυνάμεων ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές χώρες. Και μάλιστα η αλλαγή αυτή γίνεται όχι αργά και βαθμιαία, αλλά απότομα. 25 Οι δύο Παγκόσμιοι πόλεμοι, ενώ θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αποτέλεσαν τον θρίαμβο των Κυρίαρχων Κρατών, έδωσαν ωστόσο τη σαφή εικόνα ότι σε παγκόσμιο επίπεδο το σύστημα Κυρίαρχων Κρατών δυσλειτουργεί. Εν ολίγοις, ότι ενώ οι κρατικές δομές παρήγαγαν εξουσία και ισχύ, οι ίδιες αυτές δομές επεδίωκαν την επιβολή αυτής της ισχύος στα άλλα κυρίαρχα κράτη 26. Σήμερα, γίνεται ευρέως αποδεκτό ότι ως Κράτος νοείται η νομιμοποιημένη αρχή σε συγκεκριμένο τόπο, εντός συγκεκριμένων γεωγραφικών ορίων, με αρμοδιότητα επί συγκεκριμένου πληθυσμού, και εθνική κυριαρχία 27. Στο σημείο αυτό η έννοια κλειδί «κυριαρχία» χρήζει μιας μικρής αναλύσεως. Μπορούμε να πούμε άραγε ότι οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης απολαμβάνουν σήμερα απόλυτης εθνικής κυριαρχίας; Και αν για τις περιπτώσεις εξωτερικής επέμβασης υπάρχει ένα νομικό έρεισμα όπως το Σύμφωνο της Βαρσοβίας ή οι συνθήκες των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, τι μπορούμε να πούμε για τις περιπτώσεις de facto επεμβατικότητας όπως αυτή του Αφγανιστάν και του Ιράκ; Σύμφωνα με τα όσα γίνονται δεκτά στην πολιτική θεωρία και το δίκαιο, η εθνική κυριαρχία ασφαλώς και κάμπτεται, άλλοτε με τη θέληση ενός κράτους, πχ την προσχώρηση σε έναν οργανισμό, και άλλοτε βίαια, όπως σε έναν πόλεμο. Ωστόσο, όσο ένα κράτος διατηρεί την ισχύ εξόδου από έναν οργανισμό ή μπορεί να λάβει την απόφαση σύγκρουσης, τότε παραμένει ένα κυρίαρχο κράτος. Η ισχύς με την οποία 24 Λένιν Β.Ι., Κράτος και επανάσταση, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1996, σελ. 13 25 Ινστιτούτο Οικονομικών επιστημών της ΕΣΣΔ, Πολιτική Οικονομία του Καπιταλισμού, εκδ, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1986, σελ.154-155 26 Keylor, W.R., The Twentieth Century World- An International History, (4 η Έκδ.) σσ 43 71, Oxford University Press, Νέα Υόρκη Οξφόρδη, 2001. 27 Τσάτσος, Δ.Θ., Συνταγματικό Δίκαιο- Τόμος Β Οργάνωση και Λειτουργία της Πολιτείας, σσ 21-25, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή, 1993. 23

μπορεί να λαμβάνει αποφάσεις ή να συγκρούεται εξαρτάται από την ισχύ που λαμβάνει από τις πλουτοπαραγωγικές του πηγές, τις σχέσεις του με τα άλλα κράτη, αλλά κυρίως από τον πληθυσμό του. 1.3. Θεωρίες και θέσεις για το έθνος Το πρώτο άρθρο του Ελληνικού Συντάγματος αναφέρει ότι «κάθε εξουσία πηγάζει από το λαό και υπάρχει υπέρ αυτού». Αυτή μπορεί να καταχωρηθεί ως μια από τις πανηγυρικότερες εκφάνσεις της συνειδητοποίησης ότι το Κράτος θεμελιώνεται στην πίστη των υπηκόων ότι συνδέονται μεταξύ τους αλλά και με την εξουσία τους με ισχυρούς δεσμούς ομοιογένειας. Για την περίπτωση της Ελλάδας, όπως και για τα περισσότερα κράτη έθνη, η επίκληση της κοινής εθνοτικής καταγωγής είναι ο σύνδεσμος που διατηρεί το κράτος σε συνοχή. Αυτό όμως, πέρα από τους κινδύνους που περιέχει, δεν μπορεί να ειπωθεί για μεγάλο αριθμό κρατών, ανάμεσα στις οποίες η πρώην Γιουγκοσλαβία, αλλά οι ίδιες οι υπερδυνάμεις, ΗΠΑ και -σήμερα- Ρωσία. Η έννοια του κράτους έθνους ενέχει σήμερα τις δικές τα προβληματικές που πηγάζουν ιδίως από το γεγονός του ότι η ίδια η εθνική καταγωγή αμφισβητείται. Σε επίπεδο ορισμού, γίνεται αντιληπτό ότι ένα έθνος έχει μέλη κοινής καταγωγής, γλώσσας, πολιτισμού, θρησκείας και την πεποίθηση ότι ανήκουν στο ίδιο Έθνος 28. Έτσι, ενώ σιβυλλικά αναφέρουμε συχνά ότι Έλληνας είναι «ο μετέχων της ελληνικής παιδείας», στην πραγματικότητα πολλοί συμπολίτες μας που μετέχουν της ελληνικής παιδείας, ιστορικά δεν είναι ούτε και έχουν την πεποίθηση ότι είναι τίποτε άλλο παρά έλληνες πολίτες. Τα ζητήματα αυτά γίνονται ακόμα πιο ανάγλυφα όταν σκεφτούμε ότι πολλά έθνη συνυπάρχουν σε ένα κράτος (Ελβετία, Βέλγιο, ΠΓΔΜ κ.α.) ή ένα έθνος χωρίζεται σε πολλά κράτη (Βαλώνοι, Βόρειος και Νότιος Κορέα, Πακιστάν και Μπαγκλαντές). Στις περιπτώσεις αυτές διαπιστώνεται ότι η συνοχή του κράτους δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνον με την επίκληση των εθνικών δεσμών. Ακόμα όμως και οι ίδιοι οι εθνικοί δεσμοί δημιουργούν ερμηνευτικά προβλήματα. Πόσο μεγάλο πρέπει να είναι ένα σύνολο ώστε να διεκδικεί την έννοια του έθνους; Ποιο πρέπει να είναι το ιστορικό του βάθος; Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι έθνος είναι ένα κοινωνικό σύνολο με ιστορία και συνείδηση που το κάνουν να διαφέρει διακριτά από τα άλλα κοινωνικά σύνολα 29. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, η υποκειμενικότητα στον αυτοπροσδιορισμό μπορεί να είναι απόλυτη, δεδομένου του ότι εναπόκειται στο κάθε μέλος της κοινωνίας ξεχωριστά να θεωρήσει εαυτόν μέρος ενός συνόλου. 28 Gellner, E. Nations and Nationalism. Ithaca: Cornell University Press, 1983. 29 Brubaker, Rogers.Nationalism Reframed: Nationhood and the National Question in the New Europe.σσ.422 επ. Cambridge University Press, 1996 24

Περνώντας από το πεδίο των ορισμών στο πεδίο της ουσιαστικής χρήσης της έννοιας «έθνος» μπορούμε να πούμε ότι προκρίνεται κάθε φορά η ιστορική αναφορά που εξυπηρετεί τις ανάγκες του κράτους. Έτσι, για παράδειγμα οι Κροάτες, που δεν είχαν ποτέ ιστορικά εθνική ανεξαρτησία, μετά την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, ανέπτυξαν ταχύτατα εθνική συνείδηση στη βάση των προ-οθωμανικών σλαβικών φύλλων που ζούσαν στην περιοχή της Κροατίας. Με τον ίδιο τρόπο, στα τέλη του 19 ου αιώνα, ο ίδιος λαός αυτοπροσδιοριζόταν ως Σλάβοι, ενώ αργότερα ως Γιουγκοσλάβοι. Με λίγα λόγια θα λέγαμε ότι ο αυτοπροσδιορισμός εξαρτάται κατά πολύ από τις ιστορικές συνθήκες, τα κελεύσματα των πολιτικών εξουσιών αλλά και του τρόπου με τον οποίο προβάλλεται η Ιστορία κάθε φορά 30. Μεταφέροντας το παράδειγμα σε μια δημοκρατία δυτικού τύπου, μπορούμε να διαπιστώσουμε και τα διαφορετικά επίπεδα του εθνοτικού αυτοπροσδιορισμού. Σε ένα ομοσπονδιακό κράτος όπως οι ΗΠΑ, ένας κάτοικος των νοτιοδυτικών Πολιτειών αυτοπροσδιορίζεται ως Ιρλανδός στην καταγωγή, πολίτης του κράτους του Κολοράντο, αλλά πρωταρχικά ως «αμερικανός». Κάνοντας τις διαπιστώσεις μας, μπορούμε να πούμε ότι η έννοια «έθνος» ενέχει σημαντικό ποσοστό υποκειμενικότητας, μπορεί να συγκροτείται από πολλά και πολλαπλά επίπεδα και μπορεί να μεταβάλλεται ακόμα και μέσα στην ίδια γενιά. Ιδίως για την Ευρώπη και τα Βαλκάνια, οι ιστορικές συγκυρίες όρισαν και ορίζουν κατά πολύ την έννοια του όρου. 1.4. Τα κράτη της Ευρώπη στο τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, που ξεκίνησαν και τέλειωσαν στα θέατρα της Ανατολικής Ευρώπης, έπεισαν τα ευρωπαϊκά κράτη ότι ο πόλεμος ως φαινόμενο μπορεί εύκολα να επεκταθεί σε παγκόσμια κλίμακα. Επιπλέον, έδειξαν ότι μεμονωμένα κράτη δεν μπορούν ούτε να ανασχέσουν ούτε να μείνουν ανεπηρέαστα από ένοπλες συγκρούσεις μεγάλης κλίμακας 31. Το γεγονός ότι η ΕΣΣΔ συνέβαλε καθοριστικά στην ήττα του Γ Ράιχ, ήδη πριν το τέλος του πολέμου, είχε πείσει τόσο τα ευρωπαϊκά κράτη όσο και τις ΗΠΑ ότι ο εθνικός επεκτατισμός επρόκειτο να αντικατασταθεί από τον επεκτατισμό της πολιτικής. Έτσι, τα μεταπολεμικά κράτη έθνη πέραν της εθνικής, θρησκευτικής και κοινωνικής συνοχής απέκτησαν και μια άλλη ισχυρή ιδιότητα: την ιδιότητα να ανήκουν σε έναν πολυεθνικό πολιτικό συνασπισμό. Τα δύο μπλοκ που δημιουργήθηκαν και ο Ψυχρός Πόλεμος, έδειξαν ότι αυτή η πολιτική ταυτότητα μπορούσε να εκφραστεί και ως στρατιωτική ισχύς. Ταυτόχρονα, οι δύο ηγέτιδες δυνάμεις, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, επέλεξαν διαφορετικό δρόμο συνοχής των 30 Smith, Anthony D. σσ. 6-18 Τhe Ethnic Origins of Nations London: Basil Blackwell. 1986 31 Καστοριάδης, Κ., Μπροστά στον Πόλεμο, σσ 140-146, Ύψιλον, Αθήνα, 1986. 25

κρατών στους αντίστοιχους συνασπισμούς. Οι μεν ΗΠΑ ευνόησαν την καλλιέργεια εθνικής συνείδησης βασισμένης στα ιστορικά πρότυπα κοινής καταγωγής, γλώσσας και θρησκείας, ενώ η ΕΣΣΔ επεδίωξε να αμβλύνει τα στερεότυπα των κρατών εθνών προβάλλοντας μια κοινωνική αλληλεγγύη των πληθυσμών που ζούσαν στη σφαίρα επιρροής της. Η οριογραμμή μεταξύ των δύο συνασπισμών διέτρεχε τα πεδινά σύνορα μεταξύ των δύο Γερμανιών αλλά, το σημαντικότερο, διχοτομούσε τα Βαλκάνια, όχι καθέτως, αλλά οριζόντια. Έτσι, η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η Γιουγκοσλαβία και η Αλβανία άνηκαν στο ανατολικό μπλοκ, ενώ η Ελλάδα και η Τουρκία στο δυτικό. Η διχοτόμηση της χερσονήσου του Αίμου κατά τον τρόπο αυτό, δημιουργούσε πολλές δυσκολίες ανάμεσα στις οποίες ήταν η αποκοπή των μελών της Δύσης από την υπόλοιπη συμμαχία αλλά και η εγγύτητα των μελών της ανατολής με ισχυρά κράτη της δύσης όπου η επιρροή ήταν δεδομένη. Στα μέσα του 1960 και μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 70 διαπιστώθηκαν στο χώρο των Βαλκανίων τρία ιδιόμορφα καθεστώτα: το πρώτο ήταν η ελληνοτουρκική τριβή στο χώρο του Αιγαίου, το δεύτερο η ευθυγράμμιση της Αλβανίας με την κινεζική πολιτική και το τρίτο η θέση του Τίτο να αποστασιοποιήσει τη Γιουγκοσλαβία από την πολιτική της ΕΣΣΔ. Ταυτόχρονα, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 50, με τις ιδέες του Μονέτ και το «Σχέδιο Σπινέλι», τα κράτη της Ευρώπης με ισχυρή φιλελεύθερη κατεύθυνση, η Γαλλία, η Γερμανία, οι Κάτω Χώρες και η Μεγάλη Βρετανία, επέλεξαν τη διαμόρφωση οικονομικο-πολιτικών δομών (ΕΚΑΧ, ΕΟΚ, ΕΚΑΕ) προκειμένου να ξεκινήσει μια διαδικασία ολοκλήρωσης που θα διαφοροποιούσε την Ευρώπη από την Ατλαντική Συμμαχία 32. Σαν αποτέλεσμα όλων αυτών, στην περιοχή της Ευρώπης, βλέπουμε μια πολύπλοκη ανάπτυξη συστημάτων καθεστώτων (regimes) που πρακτικά θέτει τα κράτη σε πληθώρα μηχανισμών με δράση συνεργασίας ή ανταγωνισμού. Τώρα πια το κράτος έθνος δεν εμφανίζεται ως μονάδα αλλά μονάδα που εκχωρεί εθνική κυριαρχία με αντάλλαγμα την ασφάλεια, την ευημερία του πληθυσμού και την οικονομική ανάπτυξη. Ενώ, λοιπόν, μετά τη δεκαετία του 50 τα κράτη στην Ευρώπη γίνονται πιο διακριτά και πιο αδιαμφισβήτητα από ποτέ, η εθνική τους κυριαρχία γίνεται όλο και περισσότερο εξαρτώμενη από οργανισμούς ή άλλα κράτη. Η ανατροπή του Ανατολικού μπλοκ δίνει αναντίρρητη πρωτοκαθεδρία στο στρατιωτικό μηχανισμό του ΝΑΤΟ και στην πολιτική συνοχή που παρέχει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ταυτόχρονα, η Ρωσία, μη δυνάμενη πλέον να ασκήσει ηγεμονικό ρόλο στα κράτη επιρροής της, αφήνει τους πρώην συμμάχους της σε μια ελεύθερη και αποπροσανατολισμένη πολιτική δυναμική, που συχνά εξελίσσεται σε ένοπλη σύγκρουση. Τα νέα κράτη που τείνουν να διαμορφωθούν, άλλοτε λόγω ισχυρού 32 Καστοριάδης, Κ., Μπροστά στον Πόλεμο, Ύψιλον, Αθήνα, 1986, σελ 346 26

εθνοτικού στοιχείου, άλλοτε γύρω από μια συγκεκριμένη πλουτοπαραγωγική πηγή και άλλοτε με εφαλτήριο ένα ισχυρό οπλοστάσιο που άφησε πίσω της η ΕΣΣΔ, προκρίνουν πλέον τη σημασία συμμετοχής σε πολιτικές δομές όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ 33. Χάρτης 4. Η Ευρώπη κατά την περίοδο του Ψυχρού πολέμου (πηγή: www.wikipedia.org), ίδια επεξεργασία. 33 Payne, K.B., και Dale Walton, C., Deterrence in the Post-Cold War World, στο Baylis, J., et als, Strategy in the Contemporary World, an Introduction to Strategic Studies, σσ 161-181, Oxford, Νέα Υόρκη Οξφόρδη, 2005. 27

2. Η Δημιουργία των εθνικών κρατών μέχρι τη σύγχρονη εποχή 2.1. Τα όρια των Βαλκανίων «Γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, σταυροδρόμι πολιτισμών, χώρος σύγκρουσης πολιτισμών, συνονθύλευμα λαών καταδικασμένων στη βία, πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης, χώρος που παράγεται περισσότερη ιστορία από όση μπορεί να καταναλωθεί, η πρώτη Ευρώπη, αλλά και η τελευταία Ευρώπη, κλειστό στρατόπεδο της Ευρώπης, περιφέρεια του Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής» είναι μερικοί μόνο από τους αντιφατικούς χαρακτηρισμούς που αποτυπώθηκαν για τα Βαλκάνια στο παρελθόν και που, στα τέλη του 20 ου αιώνα με τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία και των συνεπειών του, απέκτησαν και πάλι επικαιρότητα. 34 Στην ανατολή, στην δύση και στο Νότο η οριοθέτηση των Βαλκανίων είναι εύκολη, καθώς οι θάλασσες που περιβρέχουν την χερσόνησο, αποτελούν σαφή όρια. Αντιθέτως στον βορρά δεν υπάρχει γεωμορφολογικός άξονας ο οποίος να προσδιορίζει που τελειώνει η χερσόνησος. Η οροσειρά που ονομαζόταν Βαλκάνια (οροσειρά του Αίμου), απλώνεται από την Ανατολή ως την Δύση σε μια γραμμή 550 χλμ, ως τα σύνορα της Βουλγαρίας με την Γιουγκοσλαβία, και δεν μπορεί να θεωρηθεί ως όριο, καθώς δεν είναι αξεπέραστο εμπόδιο και αφήνει εκτός της Ρουμανία και μέρος της Βουλγαρίας. Βορειότερα, ο Δούναβης αποτελεί μια γραμμή η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί όριο. Δεν έχει όμως κανένα γεωγραφικό νόημα ως στοιχείο διαχωρισμού ανάμεσα σε δυο μεγάλα περιφερειακά σύνολα. Οι δυο όχθες του δεν ανήκουν σε διαφορετικούς κόσμους. 35 Κάποιοι μελετητές θεωρούν τον Δούναβη ως το βόρειο σύνορο της Βαλκανικής χερσονήσου. Από άποψη φυσιογραφίας, αυτό είναι κατανοητό, αλλά από την άποψη του ιστορικού και του γεωγράφου δεν είναι ικανοποιητικό, διότι έτσι αποκλείονται τα ρουμανικά εδάφη κατά μήκος του Δούναβη, η ανάπτυξη των οποίων αποτελεί βασικό κομμάτι της βαλκανικής ιστορίας. Διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα Βαλκάνια και στην ηπειρωτική Ευρώπη μπορεί να θεωρηθεί η γραμμή που ακολουθεί τον ποταμό Σάβα, έως το σημείο που ενώνεται με τον Δούναβη στο Βελιγράδι, στη συνέχεια το Δούναβη από το Βελιγράδι ως τη Σιδηρά Πύλη και τέλος γύρω από τα Καρπάθια έως τα βορειοανατολικά ρωσικά σύνορα. Αυτή η γραμμή δεν πρέπει να θεωρηθεί απόλυτη, καθώς η γεωγραφία και η πολιτική σπάνια βρίσκονται σε συμφωνία με τα Βαλκάνια και σήμερα βλέπουμε ότι τα βόρεια άκρα της πρώην Γιουγκοσλαβίας 34 Σφέτας Σπυρίδων, Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία, εκδ. Βάνιας, θες/νίκη 2009, σελ 9 35 Γ. Στυλιανός Ν. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια, Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, 2001, Αθήνα, σελ. 33 28

ξεπερνάν τον ποταμό Δούναβη και ότι η Ρουμανία εκτείνεται πολύ πέρα από τα Καρπάθια, ώστε να συμπεριλάβει ολόκληρη την επαρχία της Τρανσυλβανίας. 36 Χάρτης 5. Τα Βαλκάνια αν θεωρηθεί ως άκρο τους ο Δούναβης. Τμήματα της πρώην Γιουγκοσλαβίας και σχεδόν ολόκληρη η Ρουμανία, μένουν εκτός Βαλκανίων.(πηγή: www.wikipedia.org) Η φυσική Γεωγραφία δεν μας διευκολύνει. Επομένως, χρειάζονται άλλα κριτήρια για να προσδιοριστούν τα όρια των Βαλκανίων. Τα υφιστάμενα κράτη, που έχουν σύνορα λίγο πολύ σταθερά, προσφέρουν μια άλλη δυνατότητα. Μήπως η Βαλκανική Χερσόνησος μπορεί να μελετηθεί ως ένα σύνολο κρατών; Αλλά για μια ακόμα φορά αντιμετωπίζουμε σοβαρές δυσκολίες. Πού ανήκει η Ρουμανία στα Βαλκάνια ή στην Κεντρική Ευρώπη; Οι Ρουμάνοι γενικά προτιμούν να ξεχωρίζουν από τους Βαλκάνιους, αλλά όλη η ιστορία τους είναι συνδεδεμένη μαζί τους. Όσο υφίστατο η Γιουγκοσλαβία, δεν υπήρξε πρόβλημα για την ένταξή τους στα Βαλκάνια. Τώρα, όμως, τίθενται διάφορα ερωτήματα. Μπορούμε να συμπεριλάβουμε στα Βαλκάνια μια Σλοβενία τόσο κοντά πολιτισμικά και γεωγραφικά στην Αυστρία; Ως ποιον βαθμό η καθολική Κροατία είναι Βαλκανική; Και η Τουρκία; Το ευρωπαϊκό της τμήμα είναι στα Βαλκάνια, αλλά η υπόλοιπη χώρα είναι σε άλλη ήπειρο. Τέλος η Ελλάδα έχει έναν διπλό προσανατολισμό: Βαλκανικό και Μεσογειακό. 37 Ο Max Derruau παρατηρεί σχετικά με το πρόβλημα αυτό: «Η τρίτη από τις χερσονήσους της Μεσογείου, η Ελληνική χερσόνησος, είναι η μικρότερη και η πλέον κατακερματισμένη. Είναι απορίας άξιο ότι την διαχωρίζουμε από τα Βαλκάνια. Είναι αλήθεια ότι οι 36 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια από το 1453 και μετά, Θεσσαλονίκη 2007, εκδ. Βάνιας, σελ 58 37 Γ. Στυλιανός Ν. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια, Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, 2001, Αθήνα, σελ. 33 29

δομικές της ενότητες προεκτείνουν τις ενότητες της Διναρικής περιοχής, ότι η τουρκική κυριαρχία την σηματοδότησε όπως και τις γειτονικές χερσονήσους του Βορρά. Είναι όμως βαθύτατα διαφορετική από τις άλλες για να μπορούμε να την χειριστούμε από κοινού. Χωρίς να μιλήσουμε για τις πολιτικές διαφορές και την ερμηνεία τους σε οικονομικό επίπεδο, η Ελλάδα είναι πολύ περισσότερο μεσογειακή και τα Βαλκάνια είναι πολύ ηπειρωτικά για να μην εξετάζονται μαζί με την κεντρική σλαβική και παραδουνάβια Ευρώπη. Άλλωστε το όνομα Βαλκανική Χερσόνησος ονομασία εσφαλμένη αλλά καθιερωμένη, η οποία οφείλεται σε έναν Γερμανό γεωγράφο, τον Zaume δεν ταιριάζει σε αυτό το σύνολο των συμπαγών γαιών, το οποίο δεν περιλαμβάνει την Ελλάδα: υπάρχει μια Ελληνική Χερσόνησος και μια Ευρώπη παραδουνάβια, και όχι μια Βαλκανική Χερσόνησος.» 38 Χάρτης 6. Η χερσόνησος των Βαλκανίων με τις «βαλκανικές χώρες» (πηγή υποβάθρου: National Geographic Magazine), ίδια επεξεργασία Είναι προφανές ότι η σαφής οριοθέτηση είναι αδύνατη και, σε τελευταία ανάλυση, δεν έχει ιδιαίτερο νόημα, τουλάχιστον σε μια προσέγγιση που ούτως ή άλλως αγγίζει την ευρύτερη περιοχή. Για να κατανοήσουμε την πραγματικότητα ενός χώρου που λειτούργησε ως γεωπολιτικό σταυροδρόμι, είναι απαραίτητο να δεχθούμε μια σχετική ασάφεια στον γεωγραφικό προσδιορισμό του. Εάν υπάρχει ένας κεντρικός βαλκανικός πυρήνας, ο οποίος χοντρικά οργανώνεται γύρω από το τρίγωνο Βελιγράδι Θεσσαλονίκη Σόφια, υπάρχουν ωστόσο και άλλοι χώροι που οι οποίοι, ανάλογα με την περίοδο που εξετάζουμε, είναι λίγο - πολύ περιφερειακοί σε σχέση με τα Βαλκάνια. 39 38 Max Deerruau, L Europe, Hachette, 1958, σ.161 39 Γ. Στυλιανός Ν. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια, Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, 2001, Αθήνα, σελ. 33. 30

Έτσι τα Βαλκάνια γίνονται περισσότερο ένα ζήτημα και λιγότερο μια περιφέρεια για την Γεωγραφία. Ο όρος Βαλκάνια απέκτησε μια ιδιαίτερη αρνητική έννοια και σημαίνει ό,τι αντιτίθεται από τα ήθη, τον πολιτισμό και το βιοτικό επίπεδο στη Δύση. Απέκτησε επίσης πολιτική έννοια: η βαλκανιοποίηση προέκυψε από την διανομή και την παραχώρηση των αντιπάλων κρατών στις μεγάλες δυνάμεις, σε διαπάλη μεταξύ τους. Ό,τι υφίσταται την τυρρανία του φυσικού περιβάλλοντος και υποβαστάζει το βάρος του παρελθόντος είναι βαλκανικό: «Ω, Βαλκανική Χερσόνησος» αναφωνούσε ο Georges Duhamel στη διασκεδαστική του Geographie cordiale de l Europe «βάσανο των ιδεολόγων, παγίδα των διπλωματών, καθαρτήριο της Δύσης, δεξαμενή καταστροφών, η δικιά μας Ασία της Ευρώπης». Λίγο ενδιαφέρει επομένως, που σταματούν τα Βαλκάνια. Στον Σάβα, στον Δούναβη ή στις πεδιάδες. Τα Βαλκάνια συνιστούν περισσότερο ένα πρόβλημα παρά μια περιοχή. 40 2.2. Ρουμανία Η Ρουμανία βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της Βαλκανικής χερσονήσου και ανήκει στις παραδουνάβιες χώρες. Συνορεύει βόρεια με την Ουγγαρία και την Ουκρανία, νότια με τη Βουλγαρία, δυτικά με την Ουγγαρία και τη Σερβία και ανατολικά με τη Μολδαβία, και την Ουκρανία ενώ νοτιοανατολικά βρέχεται από τον Εύξεινο Πόντο. Νότια συνορεύει με την Βουλγαρία και την Σερβία. Μορφολογικά η Ρουμανία χωρίζεται σε τρεις περιοχές: στην ορεινή Τρανσυλβανία, στις πεδιάδες του Κάτω Δούναβη και της Μολδαβίας και την ενδιάμεση περιοχή των Καρπαθίων. Η Τρανσυλβανία, που καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα της Ρουμανίας, αποτελείται από σειρά οροπεδίων και βουνών. Οι Τρανσυλβανικές Άλπεις ενώνονται στο κέντρο της χώρας με τα Καρπάθια. Το τόξο των Καρπαθίων αποτελεί τη σπονδυλική στήλη της Ρουμανίας. Χάρτης 7. Γεωφυσικός χάρτης της Ρουμανίας(πηγή: National Geographic) ίδια επεξεργασία. 40 A. Blanc, Geographie des Balkans, Paris, 1965, σελ. 5-6. 31

2.2.1. Καταγωγή και πρώτες απελευθερωτικές κινήσεις Οι Ρουμάνοι είναι απόγονοι των αρχαίων Δακών, με προσθήκες ρωμαϊκών, σλαβικών και σε πολύ μικρότερο βαθμό ταταρικών στοιχείων. Αυτοί οι λαοί είναι εγκατεστημένοι στα εδάφη του νότιου Δούναβη, από τις δυο μεριές των Τρανσυλβανικών Άλπεων. Από τη μια μεριά της οροσειράς οι Ρουμάνοι κατοικούν στην Μολδαβία, στην Βλαχία, στην Μπουκοβίνα και τη Βεσσαραβία, ενώ από την άλλη μεριά στην Τρανσυλβανία και το Βανάτο του Τέμεσβαρ. Ως τα μέσα του 19 ου αιώνα οι Ρουμάνοι είχαν περιέλθει υπό τον έλεγχο τριών γειτονικών δυνάμεων. Η Βεσσαραβία ανήκε στη Ρωσία, η Μπουκοβίνα, η Τρανσυλβανία και το Βανάτο του Τέμεσβαρ στην Αυστρία και η Μολδαβία και η Βλαχία βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Τουρκίας και του προτεκτοράτου της Ρωσίας. Είναι προφανές ότι μια εθνική αφύπνιση των ρουμανικών λαών θα ήταν μάλλον μια υπόθεση διεθνούς παρά αποκλειστικά τοπικού ενδιαφέροντος. 41 Σε όλους τους αιώνες της τουρκικής κυριαρχίας η Μολδαβία και η Βλαχία, οι δυο παραδουνάβιες ηγεμονίες, κατόρθωσαν να διατηρήσουν την πολιτική τους συγκρότηση, καθώς με ειδική συμφωνία που έγινε ανάμεσα στην Υψηλή Πύλη και του ηγεμόνες της Μολδαβίας Μπογδάν και της Βλαχίας Νεαγκόε Μπασαράμπ, αναγνωρίστηκε το 1513 στις δυο χώρες ένα ημιαυτόνομο καθεστώς υπό την κυριαρχία του σουλτάνου. 42 Οι δυο ηγεμονίες κατέβαλαν ετήσιο φόρο στο Σουλτάνο που διαρκώς αυξανόταν. Ωστόσο, οι δυο χώρες διατήρησαν την αυτονομία τους και δεν έγιναν ποτέ τουρκικά πασαλίκια. Αναγνωρίστηκαν τα σύνορά τους και οι Οθωμανοί ήταν υποχρεωμένοι να σεβαστούν τους νόμους τους και να μην αναμειγνύονται στις εσωτερικές τους υποθέσεις. Επίσης έπρεπε να υπερασπίζονται τις δυο χώρες, οι οποίες με τη σειρά τους έπρεπε να συμμετέχουν στις εκστρατείες όταν η Πύλη το ζητούσε. Η Τρανσυλβανία, η Τρίτη από τις Ρουμάνικες χώρες, είχε διαφορετική τύχη. Για εκατόν πενήντα χρόνια περίπου (1540-1699) παρέμεινε υπό τον τουρκικό ζυγό διατηρώντας την αυτονομία της, από το 1699 εντάχθηκε στην Αυστριακή αυτοκρατορία και διατήρησε αυτό το καθεστώς ως το τέλος του Α Παγκόσμιου Πολέμου (1918). Επομένως οι τρεις Ρουμάνικες χώρες, βρέθηκαν για αιώνες πολιτικά και εθνικά διασπασμένες, γεγονός που θα επηρεάσει τις πολιτικές επιδιώξεις και τις επαναστατικές κινήσεις των Ρουμάνων όλο το 19 ο αιώνα. 43 Οι δυο χώρες έχασαν το δικαίωμα να εκλέγουν τους ηγεμόνες τους. Από το 1711 αρχίζει η λεγόμενη Φαναριώτικη εποχή, γιατί οι ηγεμόνες κατάγονταν στην πλειοψηφία τους από το Φανάρι, την αριστοκρατική ελληνική συνοικία της Κωνσταντινούπολης. Από την εποχή αυτή, η Πύλη, χωρίς να αλλάξει τους θεσμούς και 41 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ.653 42 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2000, σελ.230 43 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2000, σελ.230 32

το καθεστώς αυτονομίας, απαγόρευσε στους Ρουμάνους να έχουν δική τους εξωτερική πολιτική και άρχισε να επεμβαίνει στις εσωτερικές υποθέσεις και τη διοίκηση. Παρόλο που το διεθνές καθεστώς των δυο ηγεμονιών δεν επέτρεπε την κατάκτηση ή παραχώρηση εδαφών, ωστόσο η Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε εποχές αδυναμίας, παραχώρησε σε ευρωπαϊκές δυνάμεις ρουμανικές περιοχές. Έτσι παραχώρησε στην Αυστρία την Ολτενία (1718-1739) και το Βανάτο (1718-1918) και αργότερα την βόρεια Μολδαβία ή Μπουκοβίνα (1775-1918) και στην Ρωσία την ανατολική Μολδαβία ή Βεσσαραβία (1812-1918). Επίσης η Πύλη για να αντιμετωπίσει την οικονομική κρίση της αυτοκρατορίας, αύξησε τις απαιτήσεις σε φόρο και σε εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών των δυο χωρών. 44 Παρόλα αυτά στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες συντελείται το 18 ο αι. μεγάλη πρόοδος, οικονομική και πολιτική. Αυξήθηκε η γεωργική παραγωγή, ενισχύθηκε η βιοτεχνία, αναπτύχθηκε η εκμετάλλευση των μεταλλείων και οι εμπορικές συναλλαγές με την Κεντρική Ευρώπη και την Εγγύς Ανατολή. Επίσης αναπτύχθηκαν τα αστικά κέντρα και τέθηκαν οι βάσεις μιας νέας κοινωνικής τάξης, της αστικής. Οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στην Βλαχία και την Μολδαβία, αλλά και στην αυστροκρατούμενη Τρανσυλβανία, έγιναν στενότερες και αυτό έθεσε τις βάσεις για την ενοποίηση της οικονομίας τους. 45 2.2.2. Από το 1821 ως το 1914 Μετά τον ρωσο-τουρκικό πόλεμο του 1806-12 και την κατάρρευση της Σερβικής επανάστασης το 1813 πολυάριθμοι πρόσφυγες από την Βουλγαρία και τη Σερβία κατέφυγαν στις δυο παραδουνάβιες ηγεμονίες, που έγιναν το κέντρο των εθνικοαπελευθερωτικών κινήσεων, συχνά με την υποστήριξη της Φιλικής Εταιρείας. Το σχέδιο των Φιλικών ήταν να προκληθεί γενική εξέγερση στα Βαλκάνια, πράγμα που προϋπέθετε στενή συνεργασία μεταξύ των βαλκανικών λαών. Μετά την ήττα της Τουρκίας στο Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1828-1829), ο σουλτάνος αναγκάστηκε με την συνθήκη της Ανδριανουπόλεως να παραχωρήσει στον τσάρο της εκβολές του Δούναβη και να πληρώνει για δέκα χρόνια πολεμική αποζημίωση. Μέχρι να καταβληθεί η αποζημίωση, η Μολδαβία και η Βλαχία θα παρέμεναν υπό την κατοχή των Ρώσων, που με την έναρξη του πολέμου είχαν καταλάβει τις δυο χώρες. Η Ρωσία έδωσε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες με πολική αυτονομία και ελευθερία στον εμπορικό τομέα, με αποτέλεσμα την δημιουργία μιας νέας αστικής τάξης από Ρουμάνους. Το 1834 με διμερή σύμβαση της Ρωσίας και της Τουρκίας, έληξε η Ρωσική κατοχή στις παραδουνάβιες ηγεσίες και διορίστηκαν νέοι ηγεμόνες. Τέθηκε επίσης σε εφαρμογή ο «Οργανικός Κανονισμός», που ίσχυσε ως το 1858 ως βασικός νόμος στις 44 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2000, σελ.231 45 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί Λαοί, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2000, σελ.233 33

δυο χώρες. 46 Σύμφωνα με τον κανονισμό αυτό, στις δυο παραδουνάβιες ηγεμονίες, ο κάθε αγρότης είχε δικαίωμα να δουλεύει τη γη του μόνο 84 μέρες το χρόνο και τις υπόλοιπες ήταν υποχρεωμένος να τις διαθέτει σ τον τσιφλικά. Οι αγρότες ήταν υποχρεωμένοι επίσης να πληρώνουν διάφορους φόρους στο σουλτάνο, στην εκκλησία και επιβαρύνονταν με διάφορους άλλους φόρους, για τις μεταφορές, την οδοποιία, τα ταχυδρομικά κ.α. 47 Στο 2 ο μισό του 19 ου αιώνα στη Μολδαβία και στη Βλαχία η βιομηχανική παραγωγή αναπτύχθηκε κάπως. Από το 1848 ως το 1866 στις δυο αυτές ηγεμονίες ιδρύθηκαν 3 χιλιάδες καινούριες βιομηχανικές επιχειρήσεις. Οι πιο πολλές ήταν μικρά βιομηχανικά εργαστήρια, αλλά υπήρχαν και αλευρόμυλοι, πριονόμυλοι και εργοστάσια χαρτοποιίας, υφαντουργίας και βυρσοδεψίας. Την ίδια περίοδο άρχισε να αναπτύσσεται και η εξορυκτική βιομηχανία. Μόνο στο 1858 η εξαγωγή πετρελαίου από πετρελαιοφόρα στρώματα αυξήθηκε από 250 σε 500 τόνους. Το 1856 ιδρύθηκε το πρώτο διυλιστήριο πετρελαίου. Στο Βουκουρέστι οι δρόμοι άρχισαν να φωτίζονται με λάμπες πετρελαίου πιο νωρίς από άλλες πόλεις της Ευρώπης. Η αστική επανάσταση του 1848 στη Μολδαβία και στη Βλαχία είχε σαν σκοπό να λύσει το αγροτικό πρόβλημα να καταργήσει τη δουλοπαροικία στην ύπαιθρο. Σημαντικό πρόβλημα για τη Μολδαβία και τη Βλαχία ήταν να απαλλαγούν από τον τουρκικό ζυγό και ιδρύσουν ένα ενιαίο εθνικό κράτος. Η επανάσταση του 1848 δεν έλυσε κανένα από τα προβλήματα που αντιμετώπιζε, αλλά χτύπησε σοβαρά τις φεουδαρχικές σχέσεις στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. 48 Μετά την αποτυχία της επανάστασης του 1848, οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν υποστήριξαν το αίτημα των Ρουμάνων να ενωθούν σε ένα ενιαίο κράτος. Έτσι αναγκάστηκαν οι Ρουμάνοι να προχωρήσουν μόνοι τους εναντίον των Οθωμανών. Το 1859, οι ψηφοφορίες στην Μολδαβία και στην Βλαχία ανέδειξαν τον ίδιο άνθρωπο ως ηγεμόνα, τον Κούζα. Έτσι η ένωση δημιουργήθηκε ως προσωπική, από τον ηγεμόνα. Παρόλα αυτά στην Ρουμανία που δημιουργήθηκε δεν συμμετείχε η Τρανσυλβανία. Η εκεί αστική τάξη και τα ανώτερα στρώματα παρέμεναν Ούγγροι και ο ρουμανικός εθνικισμός δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τους ισχυρούς Ούγγρους. 49 Κατά την διάρκεια του Ρωσο-τουρκικού πολέμου, η Ρουμανία πολέμησε στο πλευρό της Ρωσίας. Το 1878 στη σύνοδο του Βερολίνου η Ρουμανία έγινε ανεξάρτητη και απέκτησε μέρος της Δοβρουτσάς αλλά, εξαναγκάστηκε να παραχωρήσει την Νότια Βεσσαραβία στη Ρωσία. Το 1881 το πριγκιπάτο έγινε Βασίλειο και ο Κάρολος που είχε αντικαταστήσει τον Κούζα, χρήστηκε βασιλιάς. 50 46 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 242 47 Παγκόσμια Ιστορία. Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, τόμος ΣΤ2, σελ. 753 48 Παγκόσμια Ιστορία. Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, τόμος ΣΤ2, σελ. 752-49 http://en.wikipedia.org/wiki/romania 50 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ.902 34

Η περίοδος 1878-1914 ήταν μια περίοδος προόδου και σταθερότητας για την Ρουμανία. Κατά την διάρκεια του Δεύτερου Βαλκανικού πολέμου, η Ρουμανία συμμάχησε με την Ελλάδα, την Σερβία και του Μαυροβούνιο κατά της Βουλγαρίας. Στην Συνθήκη του Βουκουρεστίου, η Ρουμανία κέρδισε την Νότια Δοβρουτσά από την Βουλγαρία. 51 2.2.3. Παγκόσμιοι Πόλεμοι Το 1914 όταν ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, η Ρουμανία παρέμεινε ουδέτερη. Δυο χρόνια αργότερα, κάτω από την πίεση των Συμμάχων (ιδιαίτερα της Γαλλίας, που ήθελε να ανοίξει δεύτερο μέτωπο), η Ρουμανία συμμάχησε και κήρυξε τον πόλεμο στην Αυστροουγγαρία. Η ρουμανική πολεμική εκστρατεία κατέληξε σε καταστροφή καθώς οι Κεντρικές Δυνάμεις κατέλαβαν τα δύο τρίτα της χώρας και αιχμαλώτισαν μεγάλο αριθμό στρατιωτών. Η Μολδαβία παρέμεινε στη Ρουμανία καθώς η προέλαση των εισβολέων σταμάτησε το 1917. Με το τέλος του Πολέμοου, η Αυστροουγγαρία και η Ρωσική Αυτοκρατορία κατέρρευσαν. Έτσι η Βεσσαραβία, η Μπουκοβίνα και η Τρανσυλβανία κήρυξαν την ένωσή τους με την Ρουμανία το 1918. Το 1920με τη συνθήκη του Τραϊανού, η Ουγγαρία παραιτήθηκε υπέρ της Ρουμανίας όλων των αξιώσεων στην Τρανσυλβανία. Με την Συνθήκη του Αγίου Γερμανού (Saint Germain) το 1919 πραγματοποιείται η ένωση με την Μπουκοβίνα και το 1920 με την 52 53 Συνθήκη του Παρισιού, η ένωση με την Βεσσαραβία. Μεταξύ των δυο παγκόσμιων πολέμων η Ρουμανία διατήρησε την μέγιστή της έκταση, και αποκαλούταν «Μεγάλη Ρουμανία». Αυτήν την εποχή η Ρουμανία καταλάμβανε έκταση περίπου 300,000 km 2 και κατάφερε να ενώσει όλες τις ιστορικές ρουμανικές περιοχές. Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η Ρουμανία προσπάθησε να παραμείνει ουδέτερη και πάλι, αλλά το 1940, παρέλαβε σοβιετικό τελεσίγραφο με την απειλή της εισβολής αν παρέμενε ουδέτερη. Κάτω από την πίεση της Μόσχας και του Βερολίνου, η Ρουμανική διοίκηση και ο στρατός αναγκάστηκαν να αποσυρθούν από την Βεσσαραβία και την Βόρεια Μπουκοβίνα για να αποφύγουν τον πόλεμο. Αυτό σε συνάρτηση και με άλλους παράγοντες οδήγησαν την κυβέρνηση να συμμαχήσει με τον Άξονα. Κάτω από την Ναζιστική διαιτησία, η Νότια Δοβρουτσά δόθηκε στην Βουλγαρία, ενώ η Ουγγαρία πήρε την Βόρεια Τρανσυλβανία. Κατά την διάρκεια του πολέμου η Ρουμανία ήταν η κύρια πηγή πετρελαίου του Άξονα, γεγονός που οδήγησε σε πολλαπλούς βομβαρδισμούς από τους Συμμάχους. Με την γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, η Ρουμανία κέρδισε την Βεσσαραβία και την Βόρεια Μπουκοβίνα. Τον Αύγουστο του 1944, το φιλοναζιστικό καθεστώς ανατράπηκε και ο Βασιλιάς 51 http://en.wikipedia.org/wiki/romania 52 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ. 1060-1100 53 http://en.wikipedia.org/wiki/romania 35

Μιχαήλ 1 ος ενώθηκε με τους Συμμάχους, αλλά ο ρόλος της στην νίκη κατά του ναζισμού δεν αναγνωρίσθηκε στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισιού το 1947. 54 Χάρτης 8. Οι μεταβολές των Ρουμανικών συνόρων και τα σημερινά σύνορα. Το σύνολο της έκτασης αποτελεί την Μεγάλη Ρουμανία του μεσοπολέμου. (πηγές: Foucher M. Fragments d Europe, Fayard 2000, Σ. Σφέτας, Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία, Εκδ. Βάνιας, 2009), ίδια επεξεργασία. 2.2.4. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Ρουμανίας Η κατάληψη της εξουσίας από το ΚΚΡ έγινε δυνατή χάρη στην ένταξη της Ρουμανίας στη σφαίρα επιρροής της Μόσχας. Με την επισφράγιση της κατάληψης της εξουσίας με τις εκλογές του 1946, το ΚΚΡ επιδόθηκε στην προσπάθεια για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της χώρας στα πρότυπα του σοβιετικού μοντέλου. Ο επικράτηση στην ηγεσία του κόμματος της λεγόμενης ομάδας των «γηγενών», με επικεφαλή τον 54 http://en.wikipedia.org/wiki/romania 36

Γκεόργκιου-Ντέζ, δεν μετέβαλλε τον χαρακτήρα της εσωτερικής πολιτικής του κόμματος παρά τις διακηρύξεις του για την οικοδόμηση του «ρουμάνικου δρόμου προς το σοσιαλισμό». Είχε όμως επιπτώσεις στις εξωτερικές σχέσεις της Ρουμανίας. Η ηγεσία της Ρουμανίας προχώρησε από τα μέσα της δεκαετίας του 50 στην καλλιέργεια οικονομικών σχέσεων με χώρες της Δύσης αλλά και άλλα με την Γιουγκοσλαβία, που δεν ανήκε στον ανατολικό συνασπισμό. Η επίδειξη ανεξαρτησίας απέναντι στη Μόσχα, οφειλόταν τόσο στη μεταπολεμική οικονομική εκμετάλλευση της Ρουμανίας από την Σοβιετική Ένωση, σύμφωνα με τους ρουμάνους ηγέτες, όσο και στον υπολογισμό ότι μια τέτοια πολιτική θα ήταν εσωτερικά δημοφιλής και θα ενίσχυε τη νομιμότητα του καθεστώτος. 55 Η ανάδειξη του Τσαουσέσκου στην ηγεσία του κόμματος, το 1965, δεν μετέβαλλε το χαρακτήρα του καθεστώτος, ούτε και τις κύριες κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής του. Στο εσωτερικό, μετά από μια περίοδο φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος, την περίοδο 1965-71, ο Τσαουσέσκου διαμόρφωσε το δικό του στυλ διακυβέρνησης, με κυριότερα χαρακτηριστικά την έντονη αστυνόμευση, την καταπίεση των μειονοτήτων και την καλλιέργεια της λατρείας της προσωπικότητάς του. Στην εξωτερική πολιτική, διεύρυνε ακόμα περισσότερο τις σχέσεις με την Δύση και τα κράτη του Τρίτου Κόσμου, και αποστασιοποιήθηκε ακόμα περισσότερο από τον Ανατολικό Συνασπισμό, με κορυφαία στιγμή την καταδίκη της καταστολής της Άνοιξης της Πράγας. 56 Τη δεκαετία του 80, η απόφασή του Τσαουσέσκου να επιτύχει την εξαφάνιση του εξωτερικού χρέους της χώρας, οδήγησε σε δραματική πτώση του βιοτικού επιπέδου, υποβάλλοντας τον πληθυσμό σε πρωτοφανής στερήσεις. Η ανατροπή του καθεστώτος τον Δεκέμβριο του 1989, επέφερε και τη βίαιη ανατροπή του ιδίου και τελικά την εκτέλεσή του. 57 2.2.5. Διεθνείς σχέσεις της Λαϊκής Δημοκρατίας της Ρουμανίας Στις 12 Σεπτεμβρίου του 1944, η κυβέρνηση Σανατέσκου υπέγραψε συνθήκη ανακωχής με την οποία η Ρουμανία αναλάμβανε διάφορες πολεμικές δεσμεύσεις προς τους Συμμάχους και τη καταβολή πολεμικών επανορθώσεων ύψους 300 εκ. δολαρίων προς την ΕΣΣΔ, ενώ επιστρεφόταν η βόρεια Τρανσυλβανία στη Ρουμανία, η οποία είχε παραχωρηθεί στην Ουγγαρία το 1940 με την συνθήκη της Βιέννης. 58 Το Μάιο του 1945 υπογράφτηκε συμφωνία διμερούς οικονομικής συνεργασίας με την Σοβιετική Ένωση, βάσει της οποίας στήθηκαν οι κοινές ρουμανοσοβιετικές εταιρείες, οι λεγόμενες Sovroms. Το 1947 υπογράφτηκε νέα συμφωνία που προέβλεπε την αύξηση του διμερούς ρουμανοσοβιετικού εμπορίου και το 1948 στις 8 Φεβρουαρίου υπογράφτηκε η Συμφωνία Φιλίας, Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας. Η ένταξη της 55 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 229 56 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 230 57 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 231 58 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 217 37

Ρουμανίας στη σοβιετική σφαίρα επιρροής, οδήγησε στην επιδείνωση των σχέσεων με τις ΗΠΑ και την Βρετανία. Το 1952 με την επικράτηση των «γηγενών» στην ηγεσία του κόμματος, διατυπώθηκε μια νέα πρόταση για τις εξωτερικές σχέσεις της Ρουμανίας, σύμφωνα με την οποία, η Ρουμανία ευνοούσε την ανάπτυξη συνεργασίας με όλα τα έθνη, ανεξάρτητα του πολιτικού τους συστήματος, εφόσον αναγνώριζαν τις αρχές της ισότητας και μη-ανάμειξης στις εσωτερικές υποθέσεις των άλλων κρατών. Στην πράξη αυτό σήμαινε ότι αν και ο κύριος όγκος των συναλλαγών συνέχισε να διεξάγεται με την Σοβιετική Ένωση και τα άλλα κράτη του Ανατολικού συνασπισμού, το Βουκουρέστι επιχείρησε την ανάπτυξη εμπορικών συναλλαγών με δυτικά κράτη. Έτσι ενώ το 1951 το ύψος των εμπορικών συναλλαγών με δυτικές χώρες ήταν 35 εκ.$, έφτασε το 1955 στα 60 εκ$. 59 Η ηγεσία της Ρουμανίας θεωρούσε ότι ο σχεδιασμός της Κομεκόν ήταν σε θέση να ασκήσει οικονομική πίεση στο «ρουμανικό δρόμο προς το σοσιαλισμό». Το Νοέμβριου του 1958 το ΡΚΕ αποφάσισε να επιταχύνει την εκβιομηχάνιση της χώρας επιδιώκοντας να εξασφαλίσει τα απαραίτητα κεφάλαια μέσω αύξησης του εμπορίου με τη Δύση. Ο όγκος των εμπορικών συναλλαγών με κράτη της Δυτικής Ευρώπης, όπως η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο και κυρίως η Δυτική Γερμανία, σχεδόν διπλασιάστηκε τα επόμενα δυο χρόνια. Παράλληλα η Ρουμανία επεδίωξε την καλλιέργεια φιλικών σχέσεων με την Κίνα και την Γιουγκοσλαβία, δυο κράτη που υποστήριζαν τον «ατομικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό» και αμφισβητούσαν την σοβιετική ηγεμονία του σοσιαλιστικού μπλοκ. 60 Στα τέλη της δεκαετίας του 50 η Ρουμανία πραγματοποίησε διπλωματικές πρωτοβουλίες για την προώθηση της ύφεσης στα Βαλκάνια. Το 1957 πρότειναν στις κυβερνήσεις Αλβανίας, Βουλγαρίας, Γιουγκοσλαβίας, Ελλάδας και Τουρκίας να πραγματοποιήσουν συνέδριο με στόχο την βελτίωση των διαβαλκανικών σχέσεων. Το 1959 πρότειναν μια συνάντηση κορυφής για την μετατροπή των Βαλκανίων σε μια ζώνη ελεύθερη από πυρηνικά. Και οι δυο προτάσεις απορρίφθηκαν από την Ελλάδα και την Τουρκία. 61 Στην περίοδο Τσαουσέσκου, συνεχίστηκε η «ανεξάρτητη πορεία της Ρουμανίας». Έγιναν περισσότερα βήματα ανοίγματος στη Δύση και υπογράφτηκαν διμερείς συμφωνίες με μια σειρά χώρες. Η Ρουμανία σε αντίθεση με τα άλλα ανατολικά κράτη, διατήρησε διπλωματικές σχέσεις με το Ισραήλ μετά τον πόλεμο των έξι ημερών. Το 1972 έγινε μέλος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας. Το 1973 εξασφάλισε ένα καθεστώς προνομιακής μεταχείρισης των προϊόντων της από την ΕΟΚ και το 1976 προχώρησαν σε εμπορική συμφωνία. Το 1974 υπέγραψαν συμφωνία οικονομικής και πολιτιστικής συνεργασίας με τις ΗΠΑ. Κατά την διάρκεια 59 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 219 60 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 221 61 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 222 38

της δεκαετίας του 80, η Ρουμανία αντιμετώπισε μια όλο και αυξανόμενη κριτική και διεθνή απομόνωση. Η αυξανόμενη δυτική κριτική και η μοναχική της θέση στον ανατολικό συνασπισμό, περιόρισαν τον Τσαουσέσκου σε διπλωματικές δραστηριότητες στον Βαλκανικό χώρο, κυρίως με την Ελλάδα και την Τουρκία. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1985 μέχρι το 1987 σημειώθηκαν τρεις συναντήσεις κορυφής μεταξύ Ρουμανίας και Τουρκίας. 62 2.2.6. Η Ρουμανία σήμερα Από το 1991 και μετά, η Ρουμανία ακολουθεί τον δρόμο της ΕΕ, της οποίας έγινε μέλος το 2007, όταν εντάχθηκε μαζί με την Βουλγαρία. Έχει στενές εμπορικές σχέσεις με την Γερμανία και τις άλλες δυτικές χώρες, ενώ υπάρχει ένας σκεπτικισμός στους πολιτικούς για το αν θα πρέπει να αναβαθμιστούν οι σχέσεις της με την Ρωσία και την Τουρκία. Σημαντικές είναι και οι ελληνικές επενδύσεις στην χώρα. 63 2.3. Γιουγκοσλαβία Η ενιαία Γιουγκοσλαβία συνόρευε βόρεια με την Ιταλία και την Αυστρία, βορειοανατολικά με την Ουγγαρία, ανατολικά με τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, νότια με την Ελλάδα, νοτιοδυτικά με την Αλβανία και βρεχόταν από την Αδριατική θάλασσα στα δυτικά. Το 1991-1992 το έδαφος της Γιουγκοσλαβίας χωρίστηκε στις, Σλοβενία, Κροατία, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και τη Βοσνία- Ερζεγοβίνη. Μόνο οι δημοκρατίες της Σερβίας και του Μαυροβουνίου παρέμειναν στην συνομοσπονδία και αποτέλεσαν την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας. Πρωτεύουσά της ήταν το Βελιγράδι. Χάρτης 9. Γεωφυσικός χάρτης της Γιουγκοσλαβίας(πηγή National Geographic), ίδια επεξεργασία 62 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 229 63 www.mfa.gr 39

2.3.1. Σερβία, Κροατία και Σλοβενία Οι λαοί της Γιουγκοσλαβίας, οι Σέρβοι, οι Κροάτες και οι Σλοβένοι, αποτελούσαν μια φυλετική ενότητα. Ωστόσο η ιστορική εξέλιξη κάθε λαού ήταν διαφορετική και διαφορετικές οι πολιτικές και πνευματικές συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε μια από τις τρεις χώρες. Οι πολιτιστικές και θρησκευτικές επιδράσεις και οι πολιτικοί ανταγωνισμοί είχαν διχάσει τους Νοτιοσλάβους ανάμεσα στον ανατολικό και δυτικό κόσμο, ανάμεσα στην Ορθοδοξία και τον Καθολικισμό, ανάμεσα στον ανατολικόελληνικό και το δυτικό πολιτισμό. Η γεωγραφική θέση έπαιξε καθοριστικό ρόλο σ αυτόν τον διχασμό. Οι Σέρβοι θα ενταχθούν στον ανατολικό κόσμο, οι Κροάτες και οι Σλοβένοι στο δυτικό. 64 2.3.2. Η Σερβική Επανάσταση (1804 1834) Η σερβική επανάσταση είναι η πρώτη εξέγερση στη χερσόνησο του Αίμου, η οποία κατέληξε στην εθνική απελευθέρωση ενός τμήματος της Σερβίας. Η εξέγερση είχε ως κέντρο το πασαλίκι του Βελιγραδίου, που εκτείνονταν γεωγραφικά σε μια συνοριακή και γι αυτό ευαίσθητη περιοχή. Το βόρειο σύνορό του ταυτίζονταν με το αυστροτουρκικό σύνορο, ακολουθούσε δηλαδή τον ρου του Δούναβη ως την συμβολή του με τον Σαύο, δυτικά με τον Δρίνο και ανατολικά και νότια με τον Μοράβα. Έτσι συνόρευε με την Αυστρία στα βόρεια, με την Βοσνία στα δυτικά, από τα νότια με το σαντζάκι του Νόβι-Παζάρ (Ράσκιας) και την περιοχή του Κόσσοβο και από τα ανατολικά με το πασαλίκι του Βιδινίου. Ήταν και το τελευταίο κατάλοιπο του Σερβικού κράτους που υπέκυψε στους Οθωμανούς το 1459. Περιοχή άλλοτε εύφορη, είχε περιπέσει σε μεγάλη εξαθλίωση εξαιτίας των αυστρο-τουρκικών πολέμων και της αναρχίας που επικρατούσε στα τουρκικά στρατεύματα. 65 Η εξέγερση στη Σουμάδια το 1804 κατέληξε σε εθνική επανάσταση που οδήγησε το 1834 στην οριστική απελευθέρωση του Σερβικού λαού και έθεσε τα θεμέλια για την ίδρυση του Σερβικού κράτους. Σε πρώτη φάση (1804-1813), η εξέγερση στη Σουμάδια από αντίδραση εναντίον των γενιτσάρων εξελίχθηκε σε επανάσταση κατά της κεντρικής εξουσίας (1805), πέτυχε σημαντικές νίκες στα 1806-1807, για να καταλήξει σε στρατιωτική συμφορά του 1813. Μετά την προσωρινή αποκατάσταση της τουρκικής εξουσίας (1813-15), νέα εξέγερση το 1815 θα οδηγήσει, αργά αλλά σταθερά, στην αναγνώριση της σερβικής αυτονομίας (1830) και στην απελευθέρωση τουλάχιστον ενός τμήματος της Σερβίας (1834). 66 Η σερβική εξέγερση άσκησε ιδιαίτερα μεγάλη επίδραση σε όλους τους νοτιοσλαβικούς πληθυσμούς επίδραση που ενισχύθηκε από τις πρώτες νίκες. Στον αγώνα τους οι Σέρβοι βρήκαν σημαντικό στήριγμα σε ανθρώπινο δυναμικό και σε υλικά μέσα, που έφθαναν στη Σερβία από όλες τις νοτιοσλαβικές χώρες: είναι χαρακτηριστικό ότι ο πληθυσμός της απελευθερωμένης Σερβίας διπλασιάστηκε κατά 64 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991, σελ. 74-78 65 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991, σελ. 74-78 66 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991, σελ. 74 40

την επανάσταση του 1804 1813 παρά τις μεγάλες απώλειες από τον πόλεμο. Η σερβική εξέγερση πήρε με τον καιρό τη μορφή εθνικού επαναστατικού κινήματος όλων των νότιων Σλάβων. Γιατί στους σκοπούς της περιλαμβάνονταν η ένωση με το σαντζάκι του Νόβι-Παζάρ και με το Μαυροβούνιο καθώς και η εξέγερση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης. Αυτή η αντίληψη θα παραμείνει ζωντανή στη Σερβία όλο το 19 ο αιώνα και θα επηρεάσει την πολιτική της. Η εξέγερση στη Σερβία είχε άμεσο αντίκτυπο και στους σλαβικούς πληθυσμούς της Αυστρίας. Αμέσως μετά τις πρώτες νίκες των Σέρβων το 1805-6 οι αυστριακές αρχές διαμαρτυρήθηκαν, γιατί οι Σέρβοι της Βοϊβοντίνας δημιουργούσαν ταραχές και βοηθούσαν τους επαναστάτες με άνδρες και υλικό. 67 2.3.3. Οι νοτιοσλαβικοί λαοί τον 19 ο αιώνα Οι λαοί που θα αποτελέσουν το 1918 ενιαίο κράτος με το όνομα «Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων», ήταν χωρισμένοι ήδη από τους μέσους χρόνους σε εθνικές ομάδες με διαφορετική πολιτική και πολιτιστική εξέλιξη. Το 19 ο αιώνα, την κρίσιμη εποχή των εθνικών αγώνων, βρίσκονται ενταγμένοι σε διαφορετικά πολιτικά συγκροτήματα, με διαφορετική τύχη και διαφορετικό πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς: άλλοι κάτω από τον τουρκικό ζυγό και άλλοι υπό την αυστροουγγαρική κυριαρχία. 68 Οι Κροάτες και οι Σλοβένοι από αιώνες είχαν δεχθεί την επίδραση της Κεντρικής Ευρώπης και της Δύσης. Αλλά ενώ οι Σλοβένοι ανήκαν πολιτικά στη Δύση, οι Κροάτες είχαν πιο σκληρή τύχη, γιατί βρέθηκαν ανάμεσα στους δύο κόσμους, τον ανατολικό και το δυτικό, πέρασαν διαδοχικά από ουγγρική και την αυστροουγγρική στην τουρκική κυριαρχία πράγμα που είχε σαν συνέπεια τον εθνικό διχασμό τους. 69 Όλοι αυτοί οι Νοτιοσλαβικοί λαοί, που αισθάνονται συγγενείς μεταξύ τους, αφού ανήκαν στον ίδιο εθνικό κορμό, θα αγωνιστούν όχι μόνο για την απελευθέρωσή τους από τον οποιοδήποτε ξένο ζυγό, αλλά και για την εθνική τους ενότητα. Πρώτοι οι Κροάτες θα αναζητήσουν αυτή την ενότητα, γιατί ήταν εκείνοι που είχαν υποστεί και τη μεγαλύτερη εθνική διάσπαση. Ήταν επομένως για αυτούς επιτακτική εθνική ανάγκη να αποκαταστήσουν την ενότητά τους, την οποία προσπάθησαν να επιτύχουν με την ένωση όλων των Νότιων Σλάβων και την προσπάθειά τους αυτή εξέφρασαν με μια ιδεολογία, με τη Γιουγκοσλαβική Μεγάλη Ιδέα. Την ιδεολογία αυτή θα επιχειρήσει να πραγματοποιήσει η Σερβία, το μόνο τότε αυτόνομο κράτος των Νότιων Σλάβων. 70 2.3.4. Το Βασίλειο των Σέρβων Κροατών και Σλοβένων Η Σερβία με τις νίκες της στους δυο Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13 απορρόφησε το Κόσσοβο και την περιοχή των Σκοπίων. Οι νίκες της ενέπνευσαν τους Κροάτες και 67 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991, σελ. 75 68 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991, σελ. 79 69 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991, σελ. 80 70 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991, σελ. 81 41

τους Σλοβένους, καθώς και πολλούς Σέρβους της Αυστροουγγαρίας να οραματιστούν την προοπτική μιας μεγάλης νέας χώρας. Τα γεγονότα αυτά ενίσχυσαν την πεποίθηση των Αυστριακών ότι ένας αποτρεπτικός πόλεμος ήταν αναγκαίος εναντίον της Σερβίας για να κρατήσουν της κυριαρχία τους στα νότια εδάφη τους και κυρίως στην Βοσνία και Ερζεγοβίνη. 71 Το 1916 το Κοινοβούλιο της Σερβίας, από την εξορία, αποφάσισε την ίδρυση του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας από το Δημοτικό Θέατρο της Κέρκυρας. Το Βασίλειο δημιουργήθηκε την 1η Δεκεμβρίου 1918 με το όνομα «Βασίλειο των Σέρβων Κροατών και Σλοβένων». Το βασίλειο δημιουργήθηκε από τα ήδη ανεξάρτητα βασίλεια της Σερβίας και του Μαυροβούνιου (που είχαν ενωθεί ένα μήνα νωρίτερα), μαζί με ένα σημαντικό κομμάτι που ήταν μέρος της Αυστροουγγαρίας, δηλαδή της περιοχές Κροατία, Σλοβενία, Βοϊβοντίνα, Καρνιόλη, την Δαλματία και την Βοσνία Ερζεγοβίνη. 72 Η πληθυσμιακή κατανομή της νέας χώρας ανά εθνικότητα το 1921 είναι η εξής: Σέρβοι και Κροάτες 8,911,509 (74.36%) Σέρβοι (μαζί με Μαυροβούνιους): 44.57% Κροάτες: 23.5% Μουσουλμάνοι 6.29% Σλοβένοι: 1,019,997 (8.51%) Γερμανοί: 505,790 (4.22%) Ούγγροι: 467,658 (3.9%) Αλβανοί: 439,657 (3.67%) Ρουμάνοι: 231,068 (1.93%) Τούρκοι: 150,322 (1.25%) Τσέχοι και Σλοβάκοι: 115,532 (0.96%) Ρώσοι: 20,568 (0.17%) Πολωνοί: 14,764 (0.12%) Ιταλοί: 12,553 (0.11%) Άλλοι: 95493 (0.70%) Η νέα κυβέρνηση προσπάθησε να ενοποιήσει την νέα χώρα πολιτικά και οικονομικά, ένας στόχος δύσκολος καθώς υπήρχε μεγάλη διαφοροποίηση στις γλώσσες, τις εθνικότητες, τις θρησκείες, διαφορετικές ιστορικές καταβολές ανά περιοχή και μεγάλες διαφορές στην οικονομική ανάπτυξη των διαφορετικών περιοχών. Ακολούθησε μια περίοδος μέχρι το 1929 με έντονη διαπάλη μεταξύ των περιοχών που αποτελούσαν τη νέα χώρα για τον αριθμό της αντιπροσώπευσής τους, καθώς και για εδαφικές διαφορές μεταξύ τους. Η επισφαλής μεσοπολεμική περίοδος δεν παράγει πολιτική συναίνεση και δεν βοηθάει την οικονομική συνεργασία πουθενά στην 71 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000 72 www.wikipedia.org 42

Ευρώπη. Το κοινοβουλευτικό πλαίσιο της νέας χώρας τουλάχιστον διαβεβαίωνε για αντιπροσωπευτική κυβέρνηση, αλλά επέζησε για λιγότερο από δεκαετία. 73 2.3.5. Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας Στις 6 Ιανουαρίου 1929, χρησιμοποιώντας ως πρόφαση την πολιτική κρίση που δημιουργήθηκε, ο Αλέξανδρος κατήργησε το Σύνταγμα, διέκοψε τις εργασίες της Βουλής και εισήγαγε δικτατορία (γνωστή και ως η Δικτατορία της 6 ης Ιανουαρίου). Επίσης άλλαξε το όνομα της χώρας σε Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας, και άλλαξε τις εσωτερικές επαρχίες από 33 (oblast) σε 9 νέες περιφέρειες (banovinas) στις 3 Οκτωβρίου. Οι κοιλάδες των ποταμών αποτελούσαν το κλειδί για τις νέες περιοχές, εν μέρει για να δημιουργήσουν οικονομική ανάπτυξη. Τα ονόματα προήλθαν κυρίων από τους ποταμούς. 74 Χάρτης 10. Οι περιφέρειες και η Αυτόνομη Κροατία εντός του Βασιλείου (πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/kingdom_of_yugoslavia) Αν και ο σχεδιασμός των νέων περιφερειών ήταν μια υπόκλιση στις ιστορικές ευαισθησίες των Κροατών, τα όρια που δημιουργήθηκαν δεν ήταν τα ιστορικά. Μόνο η περιοχή Drava και Zeta ανταποκρίνονταν στα ιστορικά όρια της Σλοβενίας και του Μαυροβούνιου αντίστοιχα, αν και στο Μαυροβούνιο είχε δοθεί και μια περιοχή της 73 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000 74 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000 43

Ερζεγοβίνης. Στη Μπανοβίνα του Σάβα, με επίκεντρο την Κροατία, δόθηκε η Δαλματία, ένα κομμάτι στον Δούναβη και μια περιοχή της Βοσνίας (Vrbas). Η περιοχή Vrbas ήταν μια από τις τέσσερις που διαιρούσαν την Βοσνία και Ερζεγοβίνη έτσι ώστε σε καμία να μην υπάρχει μουσουλμανική πλειοψηφία. Η Σερβία επίσης χωρίστηκε σε τέσσερις περιφέρειες, με ευνοϊκά όμως όρια που διασφάλιζαν την σερβική πλειοψηφία, στην περιοχή του Βαρδάρη (Vardar), την Βοϊβοντίνα (Dunav), την ανατολική Βοσνία (Drina), μια στενή περιοχή της κεντρικής Σερβίας (Morava). Πέρα από αυτές τις εννιά, μια ξεχωριστή, δέκατη, περιοχή δημιουργήθηκε για το Βελιγράδι ως πρωτεύουσας, που αριθμούσε πλέον 289,000 κατοίκους. 75 Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, οι εσωτερικές εντάσεις συνεχίστηκαν με τους Σέρβους και τους Κροάτες να ζητάν να δημιουργήσουν ομόσπονδες υποδιαιρέσεις. Οι Σέρβοι ήθελαν να ενωθούν με την Μπανοβίνα του Βαρδάρη (αργότερα Μακεδονία), με την Βοϊβοντίνα, το Μαυροβούνιο, ενώ η Κροατία ήθελε την Δαλματία και ένα μέρος της Βοϊβοντίνας. Και οι δυο πλευρές διεκδικούσαν περιοχές της σημερινής Βοσνίας Ερζεγοβίνης. Το 1939 δημιουργήθηκε η αυτόνομη Μπανοβίνα της Κροατίας με το δικό της Κοινοβούλιο. 76 2.3.6. Εξωτερική πολιτική Το Βασίλειο διατηρούσε στενή σχέση με τους συμμάχους του Α ΠΠ, την Γαλλία και την Βρετανία. Το 1920 και 21 το νέο κράτος δημιούργησε την Μικρή Αντάντ με την Τσεχοσλοβακία και την Ρουμανία, κυρίως για να αποτρέψουν την πιθανότητα στην Ουγγαρία να ξανακερδίσει της περιοχές που έχασε στον Α Π.Π. Η συμμαχία σύντομα διαλύθηκε καθώς η Γιουγκοσλαβία δεν αναμείχθηκε στην εδαφική επέκταση της Τσεχοσλοβακίας και της Ρουμανίας κατά της Ουγγαρίας. 77 Το 1924, το Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας δημιούργησε το Βαλκανικό Μπλόκ με τη Ελλάδα, την Ρουμανία και την Τουρκία, με σκοπό να διατηρήσουν την ισορροπία στην Βαλκανική. Η συμμαχία εδραιώθηκε στις 9 Φεβρουαρίου του 1934 όταν ονομάστηκε «Βαλκανική Αντάντ», η οποία διαλύθηκε την ίδια χρονιά. Το Βασίλειο της Ιταλίας, που είχε φασιστικά χαρακτηριστικά, είχε εδαφικές βλέψεις στο Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας. Δημιούργησε έτσι ένα συνασπισμό εναντίον της με χώρες που είχαν παρόμοιο καθεστώς και επηρεάζονταν από την Ιταλία ή τον φασισμό γενικότερα: την Αλβανία, την Ουγγαρία, την Ρουμανία και την Βουλγαρία, που διήρκησε από το 1924 ως το 1927. Το 1927, σε απάντηση των επεκτατικών βλέψεων της Ιταλίας, η Γιουγκοσλαβία υπέγραψε συμφωνία φιλίας και συνεργασίας με την Γαλλία και την Βρετανία και ανάγκασε την Ιταλία να αποσυρθεί. Ο Ιταλός δικτάτορας Μπενίτο Μουσσολίνι δεχόταν στην Ιταλία τους Κροάτες εθνικιστές και τους παρείχε 75 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000 76 http://en.wikipedia.org/wiki/kingdom_of_yugoslavia 77 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000 44

εγκαταστάσεις και στρατόπεδα για να προετοιμαστούν για πόλεμο με την Γιουγκοσλαβία. Το ίδιο έκανε και η Ουγγαρία 78. Το 1938 η Γερμανία καταλαμβάνει την Αυστρία και συνορεύει με την Γιουγκοσλαβία. Η Γερμανία και η Ιταλία προσπαθούν να αναμειχθούν στα εσωτερικά της χώρας, και τελικά καταφέρνουν την δημιουργία της Κροατικής Μπανοβίνας τον Αύγουστο του 1939. Στο μεταξύ βάθαινε και η εξάρτηση της Γιουγκοσλαβίας από την Γερμανία (το 90% των εξαγωγών της πήγαιναν στην Γερμανία). Ο Χίτλερ πίεζε την Γιουγκοσλαβία να διαλέξει μεριά στον πόλεμο και να υπογράψει τριμερή συμφωνία. Παρά τις διαβεβαιώσεις από την μεριά των Γιουγκοσλάβων ότι θα προσχωρούσαν στην συμφωνία, η Γερμανία επιτέθηκε στις 6 Απριλίου του 1941 βομβαρδίζοντας το Βελιγράδι. Στις 10 Απριλίου διακηρύχθηκε το ανεξάρτητο κράτος της Κροατίας και στις 17 του ίδιου μήνα ο στρατός της Γιουγκοσλαβίας παραδόθηκε. 79 Το βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας χωρίστηκε από τον Άξονα σε διαφορετικές οντότητες. Η Ουγγαρία και η Βουλγαρία προσάρτησαν περιοχές της χώρας. Η Μεγάλη Γερμανία επεκτάθηκε συμπεριλαμβάνοντας την Σλοβενία. Η Δαλματία προστέθηκε στην Ιταλική Αυτοκρατορία. Το Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας αναγνωρίστηκε από τον Άξονα. Ένα κομμάτι της Σερβία ήταν υπό στρατιωτική διοίκηση της Γερμανίας και σέρβο κυβερνήτη. Επίσης κράτη μαριονέτες δημιουργήθηκαν στο Μαυροβούνιο και στη νότια Σερβία. 80 Χάρτης 11. Η διαίρεση της Γιουγκοσλαβίας κατά τη ναζιστική κατοχή (πηγή: John R. Lampe, Yugoslavia as history) 78 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000 79 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000 80 http://en.wikipedia.org/wiki/kingdom_of_yugoslavia 45

2.3.7. Ομοσπονδιακή Λαϊκή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας Με την νικηφόρα έκβαση του απελευθερωτικού αγώνα στην Γιουγκοσλαβία, εγκαθιδρύθηκε λαϊκή εξουσία. Οι δημοκρατικές δυνάμεις ενωμένες στο Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΛΑΜ), που καθοδηγούνταν από τους κομμουνιστές, υποστήριζαν αποφασιστικά τη γραμμή του ΚΚΓ που αποσκοπούσε στη ριζική αναδημιουργία της χώρας. Το Μάρτιο του 1945 επιβλήθηκε ουσιαστικά το μονοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο και καταργήθηκαν οι παραχωρήσεις στους ξένους στον τομέα της βιομηχανίας εξόρυξης. Το ξένο κεφάλαιο που έλεγχε πάνω από το μισό της γιουγκοσλαβικής βιομηχανίας έχασε τις θέσεις του στη χώρα. Με την εθνικοποίηση της βιομηχανίας (το Δεκέμβριο του 1946 ψηφίστηκε νόμος για την εθνικοποίηση των μεγάλων βιομηχανικών επιχειρήσεων, ενώ η πλήρης κατάργηση του ιδιωτικού τομέα στη βιομηχανία ολοκληρώθηκε με την ψήφιση του δεύτερου νόμου για την εθνικοποίηση, τον Απρίλιο του 1948), τα βασικά μέσα παραγωγής έγιναν κτήμα του λαού. Το πρώτο πεντάχρονο πλάνο (1947 51) είχε στόχο να ξεπεραστεί η τεχνικο-οικονομική καθυστέρηση της χώρας με τη σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση, την ενίσχυση της οικονομικής και αμυντικής ισχύος, την παγίωση και την ανάπτυξη του σοσιαλιστικού τομέα στην οικονομία και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων. 81 Τα νέο σύνταγμα της Γιουγκοσλαβίας που εγκρίθηκε το 1963, κατοχύρωσε νομοθετικά τις κατακτήσεις των εργαζομένων και όρισε σαν τελικό σκοπό την δημιουργία κομμουνιστικών κοινωνικών σχέσεων. Η Γιουγκοσλαβία ονομάστηκε Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας (ΣΟΔΓ). 82 Το 1965 το ποσοστό συμμετοχής της βιομηχανίας στο σχηματισμό του εθνικού εισοδήματος ήταν περίπου 50%. Σε σύγκριση με το 1957 η βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε κατά 2,8 φορές και ξεπέρασε πάνω από 6 φορές επίπεδο του 1947 και σχεδόν 7,5 φορές το προπολεμικό επίπεδο. Οι μέσοι ετήσιοι ρυθμοί ανάπτυξης της βιομηχανίας ήταν πάνω από 12% και της αγροτικής οικονομίας πάνω από 6%. Το Εθνικό Εισόδημα κατά κεφαλή του πληθυσμού, αυξήθηκε το 1965 σε σύγκριση με το 1947, πάνω από 2,5 φορές. Η Γιουγκοσλαβική οικονομία αναπτύχθηκε με ταχύτερα βήματα από το 1953 μέχρι το 1960 από όποια άλλη οικονομία στον κόσμο (και των υπόλοιπων σοσιαλιστικών χωρών). 83 Με μια σειρά τροποποιήσεις που έγιναν στο Σύνταγμα του 1963, διευρύνθηκαν ακόμα περισσότερο τα δικαιώματα των Δημοκρατιών και ειδικότερα στον τομέα την νομοθεσίας, των δημόσιων οικονομικών του εξωτερικού εμπορίου κλπ. Αυτό είχε σαν συνέπεια και την όξυνση των αντιθέσεων μεταξύ των ανεπτυγμένων και των καθυστερημένων Δημοκρατιών. Ένα αποτέλεσμα αυτής της διαφοράς ήταν και η 81 Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τ.7 «λήμμα: Γιουγκοσλαβία»,εκδ. 1977, σελ 461 82 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000. σελ 277-278 83 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000. σελ 277-278 46

μετανάστευση για εξεύρεση εργασίας στο εξωτερικό. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 η κατάσταση περιπλέκεται σημαντικά. Υπήρξαν εθνικιστικά φαινόμενα με αποκορύφωμα το εθνικιστικό ξέσπασμα στην Κροατία το φθινόπωρο του 1971. 84 Η χώρα διοικητικά διαιρέθηκε σε έξι Ομόσπονδες Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, την Σερβία, την Κροατία, την Σλοβενία, το Μαυροβούνιο, την Βοσνία και Ερζεγοβίνη, την Μακεδονία και δυο Αυτόνομες Περιοχές, της Βοϊβοντίνας και του Κοσσυφοπεδίου. Με τον θάνατο του Τίτο το 1980, η Γιουγκοσλαβία αντιμετώπισε προβλήματα κυρίως στην περιοχή του Κοσσυφοπεδίου όπου εκδηλώθηκε φοιτητική εξέγερση το 1981, ένα χρόνο μετά το θάνατό του. Το Κοσσυφοπέδιο ήταν η πιο φτωχή βιομηχανικά περιοχή της Γιουγκοσλαβίας, με τον υψηλότερο δείκτη ανάπτυξης πληθυσμού στην Ευρώπη. Όταν ξεκίνησαν τα προβλήματα, το Κοσσυφοπέδιο είχε 83% αλβανικό πληθυσμό με 15% Σέρβους και Μαυροβούνιους. Οι Αλβανόφωνοι εθνικιστές ασκούσαν πίεση στους Σέρβους να εγκαταλείψουν την περιοχή για να είναι πιο ομοιογενείς εθνικά. Τα επεισόδια πήραν την μορφή φοιτητικής εξέγερσης, ήταν όμως ουσιαστικά εμπνευσμένα και σχεδιασμένα από τους αλβανικές εθνικιστικές κινήσεις, που δοκίμαζαν τις αντοχές της Γιουγκοσλαβίας. Το πραγματικό πολιτικό πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι το Κοσσυφοπέδιο όπως και η Βοϊβοντίνα, είχαν πολύ μεγάλο βαθμό αυτονομίας, που ήταν ουσιαστικά ίσες με τις άλλες ομόσπονδες Δημοκρατίες. Έτσι η Σερβία μετά το 1974 είχε στο εσωτερικό της δυο πολιτικές οντότητες που είχαν πολιτική ισοτιμία και ίση αντιπροσώπευση. Αυτό έκανε τη Σερβία περισσότερο αδύναμη στο εσωτερικό όσο και στο ομοσπονδιακό επίπεδο. 85 Η πολιτική κρίση βάθυνε μέχρι το 1989 οπότε και ξέσπασε η διεθνής κρίση του Σοσιαλιστικού συστήματος, με τις ανατροπές στη ΕΣΣΔ που άλλαξαν το παγκόσμιο σκηνικό και τον χάρτη της Ευρώπης. 84 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000. σελ 277-278 85 Mihailo Crnobrnja, The Yugoslav Drama, I.B. Publishers, London, 1996. σελ. 93-94. 47

Χάρτης 12. Η εδαφική επέκταση της Γιουγκοσλαβίας (πηγές: Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια από το 1453 και μετά, M. Foucher, Fragments d Europe, Σφετας Σ. Εισαγωγή στη Βαλκανική ιστορία), ίδια επεξεργασία. 2.3.8. Διεθνείς Σχέσεις της Σ.Ο.Δ.Γ. 2.3.8.1. Σχέσεις με την ΕΣΣΔ Στην κυβέρνηση που έφτιαξε ο Τίτο μετά την απελευθέρωση, συμμετείχαν Παρτιζάνοι που είχαν πάρει μέρος στην αντίσταση, και δεν περιείχε τους αποκαλούμενους Μοσχοβίτες, (αυτούς που κατά την διάρκεια του πολέμου βρίσκονταν στην ΕΣΣΔ και έπαιξαν ρόλο στα υπόλοιπα ανατολικά κράτη μεταπολεμικά). Η κύρια τριβή, ανάμεσα στις δυο πλευρές ξεκίνησε από τις αντίθετες θέσεις των δυο πλευρών για την δημιουργία της Κομινφόρμ (Οργανισμός των ΚΚ) και από τη θέση για την δημιουργία 48

Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Οι δυο πλευρές το 1945 συμφώνησαν στη δημιουργία από κοινού επιχειρήσεων, όπως εξόρυξης ορυκτών, μια κοινή αεροπορική εταιρία, την JASTA, και μια εταιρία ναυπήγησης πλοίων, την JUSPAD. Η ΕΣΣΔ θα βοηθούσε την Γιουγκοσλαβία με υλικά και εξοπλισμό που είχε ανάγκη η Γιουγκοσλαβία. Οι Γιουγκοσλάβοι θεώρησαν ότι η JASTA ήταν μια δικαιολογία για να ελέγξουν οι σοβιετικοί τον εναέριο χώρο της Γιουγκοσλαβίας και να παραμεριστεί ο εθνικός τους μεταφορέας σε δευτερεύοντα ρόλο. Επίσης ότι οι σοβιετικοί χρησιμοποιούσαν την JASPAD για δικό τους όφελος και δεν πλήρωναν τα συμφωνηθέντα στην Γιουγκοσλαβία, και ότι έπαιρναν το ορυκτά της Γιουγκοσλαβίας σε εξευτελιστικές τιμές. Δεν προχώρησαν επίσης οι επενδύσεις που ήταν να κάνει η ΕΣΣΔ στην Γιουγκοσλαβία. Έτσι εγκατέλειψαν τον διάλογο για παραπέρα συμφωνίες για πετρέλαιο, άνθρακα, σίδερο κλπ. 86 Η κύρια διαφωνία τους ήταν στην δημιουργία ενός σταθερού Συμβουλίου των Κομμουνιστικών Κομμάτων, που ζητούσαν οι Γιουγκοσλάβοι, και της Κομινφόρμ που προώθησαν οι Σοβιετικοί, που θα συντόνιζε τις δραστηριότητές του όταν θα χρειαζόταν, στη βάση της κοινής συναίνεσης. Το αρχηγείο της Κομινφόρμ στήθηκε στο Βελιγράδι. Οι Γιουγκοσλάβοι όμως κατηγόρησαν την ΕΣΣΔ και τον Μπέρια συγκεκριμένα ότι προσπαθούσε με ένα δίκτυο πρακτόρων να ανατρέψει την κυβέρνηση του Τίτο. 87 Στην περίοδο 1949-53, μετά την κρίση στις σχέσεις των δυο χωρών, σημείωσαν μεγάλη ανάπτυξη οι σχέσεις της Γιουγκοσλαβίας με τα καπιταλιστικά κράτη. Στις 14 Νοεμβρίου 1951 μεταξύ της ΟΔΓ και των ΗΠΑ υπογράφηκε συμφωνία για στρατιωτική βοήθεια και στις 8 Ιανουαρίου του 1952, για οικονομική συνεργασία. Το 1951 υπογράφηκε συμφωνία με τη Μεγάλη Βρετανία, τις ΗΠΑ και τη Γαλλία, για τη λεγόμενη τριμερή βοήθεια, το Φεβρουάριο του 1953 η ΟΔΓ, η Ελλάδα και η Τουρκία έκλεισαν σύμφωνο φιλίας και συνεργασίας (στην Άγκυρα) και τον Αύγουστο του 1954 σύμφωνο συμμαχίας, πολιτικής συνεργασίας και αμοιβαίας βοήθειας (στην πόλη Μπλέντ), που προέβλεπε πολιτική, στρατιωτική, οικονομική και πολιτιστική συνεργασία μεταξύ των χωρών (το Βαλκανικό Σύμφωνο, που έπαψε να ισχύει στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 50). 88 Στα μέσα της δεκαετίας του 50 οι σχέσεις της Γιουγκοσλαβίας και της ΕΣΣΔ εξομαλύνθηκαν. Αποτέλεσμα ήταν η Δήλωση του Βελιγραδίου του 1956 των κυβερνήσεων της ΕΣΣΔ και της Γιουγκοσλαβίας στις 2 Ιουνίου και η Δήλωση της Μόσχας στις 20 Ιουνίου του ίδιου έτους, για τις σχέσεις μεταξύ των δυο χωρών. Εξομαλύνθηκαν επίσης και οι σχέσεις της Γιουγκοσλαβίας και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών. Το 1955-56 υπογράφηκαν οι σοβιετο-γιουγκοσλαβικές 86 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000. σελ 246 87 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000. σελ 246 88 Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, Τ7, σελ 463-465 49

συμφωνίες για οικονομική, επιστημονικό-τεχνική και πολιτιστική συνεργασία. Από το 1957 οι εμπορικές ανταλλαγές μεταξύ των δυο χωρών διεξάγονταν στη βάση μακροπρόθεσμων διακυβερνητικών συμφωνιών. 2.3.8.2. Το κίνημα των αδεσμεύτων. Η Γιουγκοσλαβία κατά την κρίση στις σχέσεις της με την ΕΣΣΔ άρχισε να ψάχνει συμμάχους για υποστήριξη ενάντια στην ΕΣΣΔ. Οι επαφές που έκανε για το σκοπό αυτό, οδήγησαν ουσιαστικά σε αυτό που αργότερα ονομάστηκε Τρίτος Κόσμος. Η αναζήτηση αυτή ξεκίνησε στα Ηνωμένα Έθνη. Ως ιδρυτικό μέλος από το 1945, η Γιουγκοσλαβία δεν είχε που αλλού να αναζητήσει άμεση βοήθεια όταν άρχισε η διένεξη με την ΕΣΣΔ το 1948. Μέχρι τον Δεκέμβριο του 1948 ωστόσο, η Γιουγκοσλαβία ψήφιζε όλες τις σοβιετικές θέσεις στη Γενική Συνέλευση. Τον Δεκέμβριο, ο Υπουργός Εξωτερικών Kardelj, εκφώνησε ένα λόγο, του οποίου το κύριο θέμα ήταν η ανάγκη να ισχυροποιηθούν τα Ηνωμένα Έθνη ως ανεξάρτητο σώμα, για να κάνει την εισηγητική του τοποθέτηση ότι ο σοσιαλισμός «δεν ήταν πλέον ζήτημα μιας και μόνο χώρας». Η εκλογή της Γιουγκοσλαβίας στο Συμβούλιο Ασφαλείας το 1950-51 αύξησε την προοπτική βοήθειας από τον ΟΗΕ σε περίπτωση που το ανατολικό μπλόκ θα προσπαθούσε να εισβάλλει. Με αυτήν την προοπτική υπόψη, ο Γιουγκοσλάβος αντιπρόσωπος ψήφισε με τις ΗΠΑ και το υπόλοιπο συμβούλιο, εκτός της απούσας αντιπροσωπείας των Σοβιετικών, να υπερασπιστούν την Νότια Κορέα από την Βόρεια εισβολή τον Ιούνιο του 1950. 89 Οι Γιουγκοσλάβοι άρχισαν μια σειρά επαφών με χώρες του Τρίτου Κόσμου, όπως η Ινδία και η Μπούρμα (σήμερα Μυανμάρ), απλώθηκαν στην Αίγυπτο και την Ινδονησία και τελικά κατέληξαν να συνασπιστούν στο Κίνημα των Αδεσμεύτων (Non Aligned Movement). Το 1953 ο Τίτο αποφάσισε να στείλει αντιπροσώπους στο πρώτο Ασιατικό Σοσιαλιστικό συνέδριο στην Ραγκούν της Μπούρμα. Την επόμενη χρονιά κάλεσε τον Αυτοκράτορα Χαϊλέ Σελασιέ της Αιθιοπίας να επισκεφτεί το Βελιγράδι και μετά ταξίδεψε ο ίδιος στην Ινδία και την Μπούρμα στις αρχές του 1950. Η αναγκαιότητα της συνδυασμένης πολιτικής των ιδρυτικών αυτών χωρών χρονολογείται από την συνάντηση του Τίτο με τον Νεχρού και τον καλό του συνεργάτη για τα επόμενα χρόνια, πρόεδρο Νάσερ της Αιγύπτου, το 1956. 90 Η αρχή για την ίδρυση του Κινήματος των Αδεσμεύτων έγινε στην Μπαντόγκ της Ινδονησίας το 1955, όταν συναντήθηκαν σε Ασιατικο-Αφρικανικό Συνέδριο 29 χώρες, κυρίως πρώην αποικίες, μετά από κάλεσμα των πρωθυπουργών των χωρών της Ινδίας, Μπούρμας, Κεϋλάνης, Ινδονησίας, και Πακιστάν, με σκοπό να συζητήσουν κοινούς προβληματισμούς και να αναπτύξουν συνδυασμένη πολιτική στις διεθνείς σχέσεις. Μετά το συνέδριο αυτό έγινε προπαρασκευαστική συνάντηση στο Κάιρο στις 5-12 Ιουνίου 1961. Εκεί συζητήθηκε με λεπτομέρεια οι κύριοι σκοποί και τα αντικείμενα της 89 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000. σελ 271 90 John R. Lampe, Yugoslavia as History, Cambridge University Press, 2000. σελ. 272 50

αδέσμευτης πολιτικής. Αυτά υιοθετήθηκαν ως κριτήρια από τα μέλη για την πρόσκληση στο πρώτο Συνέδριο. Τα κριτήρια αφορούσαν κυρίως στην αποδοχή της αδέσμευτης πολιτικής, την μη ύπαρξη μόνιμης στρατιωτικής συμφωνίας με υπερδύναμη, την μη εμπλοκή σε στρατιωτική διαμάχη κλπ. 91 Το πρώτο Συνέδριο των Αδέσμευτων Αρχηγών Κρατών στο οποίο πήραν μέρος 25 χώρες, διεξήχθηκε στο Βελιγράδι τον Σεπτέμβριο του 1961, κάτω από την πρωτοβουλία του Τίτο. Στην ομιλία του η μεγάλη του έγνοια ήταν ότι η επιταχυνόμενη κούρσα εξοπλισμών μπορεί να οδηγούσε σε πόλεμο μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. 92 Στο συνέδριο αυτό Γενικός Γραμματέας εκλέχτηκε ο Τίτο για την περίοδο 1961-1964. Επόμενος Γενικός Γραμματέας ήταν Νάσσερ της Αιγύπτου, που εκλέχθηκε το 1964 στο Συνέδριο του Καΐρου. 93 Σήμερα το Κίνημα των Αδεσμεύτων αριθμεί 115 μέλη και πρόεδρός της είναι ο Ραούλ Κάστρο, μετά την αντικατάσταση του Φιντέλ Κάστρο για λόγους υγείας. Οι χώρες που συμμετέχουν σήμερα στο κίνημα των αδεσμεύτων είναι: Χάρτης 13. Οι χώρες που συμμετέχουν στο κίνημα των αδεσμεύτων (πηγή: www.wikipedia.org) 2.4. Αλβανία Η Δημοκρατία της Αλβανίας, συνορεύει με το Μαυροβούνιο Βορειοδυτικά, τη Σερβία (Κοσσυφοπέδιο) Βόρεια, την ΠΓΔΜ Ανατολικά και την Ελλάδα Νότια. Βρέχεται από την Αδριατική θάλασσα Δυτικά, και το Ιόνιο πέλαγος Νοτιοδυτικά. Ιδρύθηκε μετά το τέλος 91 www.nam.gov.za 92 www.nam.gov.za 93 http://en.wikipedia.org/wiki/non-aligned_movement#secretaries_general 51

των Βαλκανικών Πολέμων, το 1913.Τα εδάφη της Αλβανίας είναι κυρίως ορεινά. Το ψηλότερο όρος είναι το Κοράμπ στην περιοχή της Ντίμπρα (2.753 μ). Εκτός της πρωτεύουσας Τίρανα, με 1.000.000 κατοίκους, άλλες μεγάλες πόλεις είναι το Δυρράχιο, το Ελμπασάν, η Σκόδρα, το Αργυρόκαστρο, η Αυλώνα, η Κορυτσά. Χάρτης 14. Γεωφυσικός χάρτης της Αλβανίας (πηγή National Geographic), ίδια επεξεργασία 2.4.1. Εθνική αφύπνιση Ο αλβανικός εθνικισμός ήταν ο τελευταίος που αφυπνίστηκε και η Αλβανία η τελευταία βαλκανική χώρα που απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό και έγινε ανεξάρτητο κράτος. Κατά την τουρκοκρατία, στην Αλβανία επικρατούσαν ιδιότυπες συνθήκες. Νωρίς επιβλήθηκε το τιμαριωτικό σύστημα και έγιναν εκτεταμένοι εποικισμοί Τούρκων και σε μεγάλη κλίμακα εξισλαμισμοί. Η εγκατάσταση των Τούρκων όμως προκάλεσε την εθνολογική αλλοίωση του πληθυσμού και ο εκ-μουσουλμανισμός είχε σαν αποτέλεσμα να είναι οι Αλβανοί μέχρι τη σύγχρονη εποχή στην πλειοψηφία τους μουσουλμάνοι. Ακριβώς αυτός είναι ο βασικός λόγος που οι Αλβανοί υπέφεραν λιγότερο από άλλους βαλκανικούς λαούς από την οθωμανική κατάκτηση. Πολλοί Αλβανοί είχαν πάρει σημαντικές θέσεις στη διοίκηση της αυτοκρατορίας και η χώρα είχε αποκτήσει κάποια αυτοδιοίκηση. Αυτή η προνομιακή θέση του μουσουλμανικού αλβανικού στοιχείου υπήρξε από τους βασικούς συντελεστές που άργησε να αφυπνιστεί η εθνική συνείδηση των Αλβανών. Γιατί η αντίδραση στον ξένο μονάρχη δεν είχε την εθνικιστική μορφή που πήρε στους άλλους βαλκανικούς λαούς. Εξάλλου η Αλβανία δεν είχε καταφέρει να αποκτήσει ενότητα από έλλειψη συνοχής και ομοιογένειας στην κοινωνική οργάνωση και στην εσωτερική δομή της χώρας, αλλά και 52

εξαιτίας της θρησκευτικής διάσπασης και της παντελούς απουσίας αυτόνομου πνευματικού βίου. 94 Στο εσωτερικό οι Αλβανοί, χωρισμένοι σε τρείς θρησκευτικές ομάδες μουσουλμάνους, ορθόδοξους και καθολικούς (κυρίως στα βόρεια) δεν είχαν την δυνατότητα να ενωθούν σε μια κοινή πίστη. Η εκπαίδευση της χώρας είχε υποστεί την ελληνική, την ιταλική και την τούρκικη επίδραση: υπήρχαν ελληνικά σχολεία, που τα συντηρούσαν οι ελληνικές κοινότητες και το Πατριαρχείο, ιταλικά σχολεία που τα επιχορηγούσε η Παπική Εκκλησία και μουσουλμανικοί μεντρεσέδες. Στις συνοριακές κυρίως περιοχές της Αλβανίας παρατηρείται σημαντική ανάμειξη με τους γειτονικούς βαλκανικούς λαούς: στο νότιο τμήμα κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο, στο βόρειο και βορειοανατολικό είχαν εγκατασταθεί Σλάβοι (κυρίως Μαυροβούνιοι), και σε διάφορες περιοχές Βλάχοι. Η ανάμειξη αυτή είχε σαν συνέπεια την εθνολογική αλλοίωση του αλβανικού στοιχείου. Εξάλλου και από την επίδραση του οθωμανικού τιμαριωτικού συστήματος, δημιουργήθηκε στα νότια ισχυρή φεουδαρχική κοινωνία, ενώ στα βόρεια διατηρήθηκε η οργάνωση σε φάρες και η πατριαρχική κοινωνία. Επίσης επιβλήθηκε από τους σουλτάνους αναγκαστική στρατολογία των Αλβανών στο τουρκικό στράτευμα και οι Τουρκαλβανοί αποτελούσαν τότε τα καλύτερα στρατεύματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 95 Η τουρκική κατάκτηση προκάλεσε επίσης σημαντική μετακίνηση του πληθυσμού: τα παράλια εγκαταλείφθηκαν, πόλεις που είχαν ευδοκιμήσει στο παρελθόν, όπως το Δυρράχιο, η Σκόδρα, το Βεράτι, η Κρόια, μεταβλήθηκαν σε απλά χωριά και παλιοί συνοικισμοί εξαφανίστηκαν. Πολλοί κάτοικοι μετανάστευσαν στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στην κάτω Ιταλία, ενώ άλλοι κατέφυγαν στα βουνά, γι αυτό και παρατηρείται σημαντική ενίσχυση του ορεινού πληθυσμού της χώρας. 96 Στις ορεινές και άγονες περιοχές που δεν παρουσίαζαν ενδιαφέρον για τους τιμαριούχους, κατοικούσαν πατριαρχικές οικογένειες, που ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία. Εκεί διατηρήθηκαν οι παραδόσεις και οι πανάρχαιοι τρόποι ζωής, όπως και η ιδέα της ελευθερίας. Από εκεί επίσης ξεκίνησαν κάποιες απελευθερωτικές εξεγέρσεις των Αλβανών που η Πύλη προσπάθησε να καταπνίξει με το συστηματικό εκμουσουλμανισμό. Ωστόσο επειδή οι περιοχές αυτές ήταν άγονες και φτωχές, παρατηρήθηκε και από νωρίς και μια αντίστροφη κίνηση, η κάθοδος δηλαδή των ορεινών πληθυσμών προς τις εύφορες πεδιάδες των γειτονικών χωρών. Η κάθοδος αυτή κράτησε πολλά χρόνια και ευνοήθηκε από τις οθωμανικές αρχές. Οι λόγοι που έκαναν τους Οθωμανούς να υποστηρίξουν αυτή τη μετακίνηση, είναι προφανείς: από τη μια αποδυνάμωναν τους ορεινούς πληθυσμούς που ήταν εστίες αντίστασης, και από την άλλη αποκτούσαν καλλιεργητές και εργατικά χέρια, που μπορούσαν να 94 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 273 95 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 274 96 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 274 53

αποδώσουν οικονομικά σε όφελος του οθωμανικού δημοσίου και των τιμαριωτών. Ακόμα η μετακίνηση αυτή σε άλλες περιοχές επέφερε ανάμειξη των πληθυσμών και επομένως εθνολογική αλλοίωση και διάσπαση των εθνικών ομάδων. Η κάθοδος αυτή των Αλβανών δημιούργησε αλβανικές εγκαταστάσεις, λιγότερο ή περισσότερο συμπαγείς, μέσα σε άλλες βαλκανικές χώρες, κυρίως στην πεδιάδα του Κοσσυφοπεδίου και στις βορειοδυτικές ελληνικές περιοχές με μεγάλες συνέπειες για τις σχέσεις των Αλβανών με τους γειτονικούς Βαλκανικούς λαούς. 97 Έτσι η εξάπλωση του τιμαριωτικού συστήματος, η τοπική, κοινωνική, θρησκευτική και πνευματική διαίρεση, η εθνολογική ανάμειξη και η εθνική διάσπαση, υπήρξαν ανασταλτικοί παράγοντες για την ενότητα και την εθνική χειραφέτηση της Αλβανίας. Αρνητικοί παράγοντες για την εθνική ενότητα και τη χειραφέτηση της Αλβανίας υπήρξαν επίσης η σύμπτωση των συμφερόντων των Αλβανών γαιοκτημόνων και της Υψηλής Πύλης και αργότερα, στα τέλη του 19 ου αιώνα, η οικονομική και πολιτική επέκταση της Αυστροουγγαρίας και της Ιταλίας και οι αγώνες ανάμεσα στις δυο αυτές ευρωπαϊκές χώρες για την επικράτηση στην Αδριατική. 98 Ωστόσο, παρά τις δυσμενείς για την εθνική ανάπτυξη συνθήκες, από το 18 ο αιώνα παρατηρείται στην Αλβανία κάποια κοινωνική και οικονομική πρόοδος. Η ενίσχυση των γαιοκτημόνων συνετέλεσε στην ανάπτυξη των αστικών κέντρων, ιδιαίτερα εκείνων που είχαν εποικιστεί από μουσουλμάνους. Παράλληλα η άνθιση του διεθνούς εμπορίου και η νέα καπιταλιστική οικονομία υπήρξαν σημαντικοί παράγοντες στην ανάπτυξη των αστικών κέντρων αλλά και των αγροτικών οικισμών. Τα κυριότερα αστικά κέντρα ήταν τότε η Σκόδρα στο Βορρά, το Βεράτι και το Ελβασάν στην κεντρική Αλβανία, η Πριζρένη στα βορειοανατολικά και ο Αυλώνας στα νότια. Στις πόλεις αυτές αναπτύχθηκε η βιοτεχνία, που έφερε κάποια οικονομική πρόοδο και υπήρξε η βάση του εξαγωγικού εμπορίου της χώρας. 99 Από τα μέσα του 19 ου αιώνα η ανάπτυξη της αλβανικής κοινωνίας επιταχύνθηκε. Χάρη στην ευρωπαϊκή οικονομία και κυρίως χάρη στις εμπορικές σχέσεις με την Ιταλία, αναπτύχθηκε στη Σκόδρα, στο Βεράτι και στο Ελβασάν μια αστική κοινωνία από τις τάξεις των εμπόρων αλλά και των αγροτών που είχαν συνδεθεί με τα αστικά κέντρα. Από του κόλπους της θα προέλθουν και οι πρώτοι Αλβανοί πνευματικοί άνδρες και πολιτικοί ηγέτες. Ωστόσο η έλλειψη ενότητας, οικονομικής συνεργασίας και ενιαίας οργάνωσης ανάμεσα στη νότια και την βόρεια Αλβανία ήταν ανασταλτικός παράγοντας για την ανάπτυξη της εθνικής συνειδήσεως του Αλβανικού λαού. Δεν υπήρχε σύμπτωση σκοπών και επιδιώξεων ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες. 100 97 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ 275 98 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 276 99 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ 277 100 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ 278 54

2.4.2. Ο Σύνδεσμος (Λίγκα) της Πριζρένης Μετά τη μεγάλη Βαλκανική κρίση του 1875-1878 αρχίζει μια ουσιαστική προσπάθεια για την εθνική χειραφέτηση της Αλβανίας, με το σύνδεσμο της Πριζρένης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο εθνικισμός των Αλβανών άρχισε να αναπτύσσεται όταν πια είχαν δημιουργηθεί τα άλλα εθνικά κράτη. Ακριβώς αυτή η αντίθεση προς τη νέα κατάσταση που διαμορφώθηκε στα Βαλκάνια τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αι. η αντίθεση προς τα εθνικά γειτονικά κράτη με τους αγώνες και τις εθνικές διεκδικήσεις τους, αφύπνισε την εθνική συνείδηση των Αλβανών. Η συνεργασία των Αλβανών με τους άλλους βαλκανικούς λαούς, σύμφωνα με τους αλβανούς ιστορικούς St. Pollo και A. Putto, ήταν δύσκολη αν όχι αδύνατη, αφενός εξαιτίας των επεκτατικών τάσεων των γειτονικών Βαλκανικών κρατών, της Ελλάδας, της Σερβίας και του Μαυροβούνιου, που έθιγαν τα εθνικά συμφέροντα των Αλβανών, και αφετέρου εξαιτίας της πολιτικής της τουρκικής κυβέρνησης που εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση προκαλώντας τη θρησκευτική διχόνοια ανάμεσα στις διαφορετικές ομάδες του αλβανικού πληθυσμού και υποδαυλίζοντας το μίσος της μουσουλμανικής πλειοψηφίας κατά των γειτονικών χριστιανικών κρατών.πάντως η αντίθεσή τους προς τους γειτονικούς χριστιανικούς λαούς, και όχι η αντίδρασή τους προς τους Τούρκους κυριάρχους υπήρξε η αρχική αιτία για την εθνική αφύπνιση των Αλβανών. Για το λόγο αυτό και οι πρώτοι αγώνες των Αλβανών στρέφονται κατά των γειτονικών Βαλκανικών κρατών και όχι εναντίον της Τουρκίας. 101 Η πρώτη εκδήλωση οργανωμένου αγώνα, που οδήγησε σε ένα πρόγραμμα αυτονομίας της Αλβανίας, ξεκίνησε από τον Σύνδεσμο της Πριζρένης, που ιδρύθηκε την εποχή του Συνεδρίου του Βερολίνου (1878). Με την ανοχή της Πύλης,, που χρησιμοποιούσε τους Αλβανούς εναντίον των εδαφικών διεκδικήσεων της Σερβίας, του Μαυροβουνίου και της Ελλάδας, οι Αλβανοί φεουδάρχες, οι αρχηγοί των φατριών, οι έμποροι και οι εκπρόσωποι της πνευματικής ηγεσίας, 80 αντιπρόσωποι συνολικά, ίδρυσαν στις 10 Ιουνίου 1878 το Σύνδεσμο της Πριζρένης, που στις 15 του ίδιου μήνα απηύθυνε υπόμνημα στις Μεγάλες Δυνάμεις, απαιτώντας «την ακεραιότητα του αλβανικού εδάφους». Τότε για πρώτη φορά τέθηκε διεθνώς το αλβανικό ζήτημα. Στο Σύνδεσμο όμως υπήρχαν δυο τάσεις, η μία με σκοπό τη συσπείρωση των μουσουλμανικών πληθυσμών των Βαλκανίων, για να υπερασπιστούν την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και η άλλη είχε εθνικιστικούς σκοπούς και επεδίωκε να δώσει στο Σύνδεσμο τον χαρακτήρα πατριωτικής οργάνωσης με στόχο την αυτονομία του Αλβανικού λαού. Αλλά ο Σύνδεσμος δεν είχε ούτε οργανική ενότητα, γιατί ήταν χωρισμένος σε δυο μέρη, στη βόρεια και στη νότια πτέρυγα, με αντίστοιχες έδρες την Πριζρένη και το Αργυρόκαστρο. 102 101 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 281 102 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 282 55

Αρχικά ο Σύνδεσμος υποβοηθούσε ουσιαστικά την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθώς αγωνιζόταν εναντίον της επεκτάσεως των γειτονικών Βαλκανικών λαών όπως είχαν καθοριστεί από το Συνέδριο του Βερολίνου, και συγκεκριμένα εναντίον της επεκτάσεων του Μαυροβουνίου και εναντίον των ελληνικών διεκδικήσεων στην Ήπειρο. 103 Παράλληλα άρχισαν να υπερισχύουν τάσεις που έβαζαν το ζήτημα της αυτονομίας από την κεντρική εξουσία με την δημιουργία βιλαετιού με σημαντικές διεκδικήσεις για την γλώσσα και την διοίκηση. Παράλληλα κάτω από την επίδραση συντηρητικών φεουδαρχών που υποστήριζαν την κεντρική εξουσία, δημιουργήθηκαν δυο πόλοι στο Σύνδεσμο, που είχαν διαφορετικό προσανατολισμό και διεκδικήσεις. Έτσι το 1880 παρουσίασαν στην Υψηλή Πύλη δυο διαφορετικές προτάσεις, την μια αυτονομιστική και την άλλη μεταρρυθμιστική. Στα τέλη του 1880 ο Σύνδεσμος αυτοανακηρύχθηκε σε προσωρινή κυβέρνηση και άρχισε να αναδιοργανώνει τα ένοπλα σώματα. Η ανοικτή σύγκρουση με την Τουρκία έγινε έτσι αναπόφευκτη. Ταραχές ξέσπασαν στην Πριζρένη, στην Πρίστινα, στην περιοχή των Σκοπίων και αλλού. Οι Οθωμανοί αντέδρασαν άμεσα και χτύπησαν τους επαναστάτες σκληρά, συνέλαβαν τους αρχηγούς τους και τους καταδίκασαν, ενώ τα μέλη του Συνδέσμου που ήταν πιστά στην Υψηλή Πύλη, προσχώρησαν στο τουρκικό στρατόπεδο. Το Κοσσυφοπέδιο και η νότια Αλβανία πέρασαν κάτω από τον έλεγχο των Τούρκων και ο Σύνδεσμος διαλύθηκε. 104 Οι εθνικιστικές κινήσεις εντείνονται και πολλαπλασιάζονται στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αιώνα. Οι αγώνες του Συνδέσμου της Πριζρένης, οι τοπικές εξεγέρσεις, οι προσπάθειες των Αλβανών της διασποράς, είχαν σαν αποτέλεσμα να ενισχυθεί και να διαδοθεί ιδιαίτερα στη νότια Αλβανία που ήταν πιο εξελιγμένη, η ιδέα της αυτονομίας στα πλαίσια του Τουρκικού κράτους, ή ακόμα η ιδέα της ανεξαρτησίας που υποστηριζόταν από την Ιταλία και την Αυστροουγγαρία. Αντίθετα οι μπέηδες της κεντρικής Αλβανίας και οι γαιοκτήμονες του Κοσσυφοπεδίου προσπαθούσαν να διατηρήσουν τις παλιές δομές, που ευνοούσαν τα συμφέροντά τους. Η οργανωμένη σε φάρες βόρεια Αλβανία ζητούσε αυτονομία βασισμένη στο εθιμικό δίκαιο και τους πατριαρχικούς θεσμούς. 105 Τις δυο τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αι. εντείνεται και η ξένη προπαγάνδα και γίνεται όλο και πιο φανερή η αυξανόμενη επίδραση της Αυστροουγγαρίας και της Ιταλίας στην Αλβανία, επίδραση που στις αρχές του 20 αι. κατέληξε σε οξεία διαμάχη: η Αυστροουγγαρία κατόρθωσε να αποκτήσει μέσα από την Αλβανία διέξοδο στην Αδριατική και προς την κοιλάδα του Αξιού, γεγονός που της επέτρεψε να ασκήσει πιο ενεργά την βαλκανική της πολιτική απέναντι στη Σερβία, την Ελλάδα και το 103 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 282 104 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 282 105 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 282 56

Μαυροβούνιο, και να επιχειρήσει να απομακρύνει την Ιταλία από τα Βαλκάνια. Παράλληλα όμως και η Ιταλία, με το βαλκανικό της επεκτατισμό, έθεσε σε κίνδυνο την αυστριακή επιρροή στη νότια Αλβανία. Τελικά οι δυο αντίθετες ιμπεριαλιστικές τάσεις κατέληξαν σε μια ισορροπία δυνάμεων στην Αλβανία: υπέγραψαν το 1897 και το 1900-01 συμφωνίες, με τις οποίες αποδέχονταν τη διατήρηση του πολιτικού status quo της περιοχής, ή σε περίπτωση διαταράξεως της ισορροπίας, την ίδρυση αυτόνομης Αλβανίας. 106 Αλλά και μέσα από τα Βαλκάνια ασκήθηκαν σημαντικές επιδράσεις που είχαν επιπτώσεις στην εξέλιξη του αλβανικού ζητήματος. Η ύπαρξη ανεξάρτητων γειτονικών κρατών με τις εδαφικές τους διεκδικήσεις αποτελούσαν κίνδυνο για τους Αλβανούς και για τις αυτονομιστικές τους προσπάθειες, ενώ η εθνολογική ανάμειξη στις ακραίες περιοχές, αποτέλεσμα μακρόχρονου αποικισμού, προκάλεσε συγκρούσεις ανάμεσα στους Αλβανούς και τις άλλες εθνότητες. 107 Στα τέλη του 19 ου αι. ξέσπασαν τοπικές εξεγέρσεις που στρέφονταν κυρίως κατά των γειτονικών Βαλκανικών λαών. Το 1883 εναντίον των Μαυροβουνίων, το 1897 οι Αλβανοί πήραν το μέρος των Τούρκων εναντίον των Ελλήνων, το 1899 ίδρυσαν Αλβανική ένωση στο Ιπέκιο, που στρεφόταν κατά της ανεξαρτησίας της Μακεδονίας, ομάδες Αλβανών εισέβαλαν στο Κοσσυφοπέδιο και στο Νόβι Παζάρ, στις αρχές του 20 ου αι. έγιναν εξεγέρσεις στο Ιπέκιο, στην Κρόϊα και στο Αργυρόκαστρο, στο Ελβασάν και αλλού. 108 2.4.3. Διεθνή συμφέροντα και εθνικά κινήματα Η Αλβανική εθνικιστική κίνηση έγινε το όργανο των επιδιώξεων ευρωπαϊκών δυνάμεων και Βαλκανικών κρατών. Η Αυστροουγγαρία χρησιμοποιεί την κίνηση για να διεισδύσει ως τη Θεσσαλονίκη και να ασκήσει πίεση στη Σερβία, το Μαυροβούνιο και στη Γιουγκοσλαβική κίνηση, η Ιταλία μεταχειρίζεται τους Αλβανούς εθνικιστές για να εδραιώσει τη θέση της στη νότια Αλβανία και να απομακρύνει την Αυστροουγγαρία, η σερβική κυβέρνηση προσπαθεί να υποσκάψει την τουρκική εξουσία στο Κοσσυφοπέδιο για να ενωθεί με τη Σερβία, οι Μαυροβούνιοι επιδιώκουν την ένωση με την Αλβανία, με Μαυροβούνιο όμως ηγεμόνα. 109 Οι αλβανικές Επιτροπές με τη βοήθεια των Αλβανών της Ιταλίας προετοιμάζουν νέα εξέγερση, και καθώς η Πύλη βλέπει ότι δεν μπορεί να την αποτρέψει, δίνει παραχωρήσεις σχετικά με τη στράτευση, τη φορολογία, τη χρήση των αλβανικών στα σχολεία και αναγνώρισε το αλβανικό αλφάβητο. Νέες ετοιμασίες των Αλβανών το χειμώνα του 1911-12 οδήγησαν τον Μάιο του 1912 σε εξέγερση που επεκτάθηκαν από το Κοσσυφοπέδιο ως την Κορυτσά και το Ελβασάν. Τούρκοι αξιωματικοί ενώθηκαν με 106 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 283 107 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 283 108 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 284 109 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 292 57

τους Αλβανούς στην περιοχή του Μοναστηρίου. Οι Αλβανοί ζήτησαν την αναγνώριση της αλβανικής εθνότητας και αυτονομία στη διοίκηση και στην παιδεία, μέσα στα πλαίσια πάντοτε του τουρκικού κράτους. Αλλά επειδή η Τουρκία δεν απαντούσε, κινήθηκαν προς τα Σκόπια και απειλούσαν να βαδίσουν εναντίον της Θεσσαλονίκης. Η τουρκική κυβέρνηση αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει δεχόμενη όρους των επαναστατών. Πριν όμως ολοκληρωθούν οι συνομιλίες, άρχισαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι, που θα επιταχύνουν τις απελευθερωτικές προσπάθειες και όλη την διαδικασία. 110 2.4.4. Η Δημιουργία της Αλβανίας Το 1913, σε διάσκεψη πρεσβευτών στο Λονδίνο, αποφασίστηκε ότι σύμφωνα με τον οθωμανικό κανόνα το αλβανικό έδαφος έπρεπε να διαιρεθεί μεταξύ της Σερβίας και της Ελλάδας. Δεν ήταν όλοι οι συμμετέχοντες υπέρ της συγκεκριμένης πρότασης και έτσι αναγνωρίστηκε η δημιουργία του αλβανικού κράτους, αλλά ένα τμήμα των εδαφών δόθηκε στη Σερβία και στην Ελλάδα. Μετά από το δεύτερο βαλκανικό πόλεμο, οι Οθωμανοί απομακρύνθηκαν από την Αλβανία και υπήρξε πάλι η πιθανότητα απορρόφησης των εδαφών από τη Σερβία και την Ελλάδα. Τούτη η απόφαση εξόργισε τους Ιταλούς που δεν επιθυμούσαν να έχει η Σερβία εκτεταμένη ακτογραμμή, και εξόργισε επίσης τους Γερμανούς, που ήθελαν την ανάπτυξη ενός σιδηροδρόμου που θα οδηγούσε στην Ανατολή. Η Γερμανία οργάνωσε κατόπιν σειρά διαβουλεύσεων με τη Ρωσία και την Ελλάδα. Τελικά, αποφασίστηκε ότι η χώρα δεν έπρεπε να διαιρεθεί αλλά αντ' αυτού να παγιωθεί σε πριγκηπάτο της Αλβανίας υπό τον γερμανό πρίγκηπα, William Wied. Όταν ο γερμανός πρίγκηπας εκδιώχθηκε μετά από 6 μήνες ως «βασιλέας της Αλβανίας», η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, και η Ιταλία, ως μέλη της Κοινωνίας των Εθνών, θέλησαν να διαιρέσουν το έδαφος μια για πάντα. Επέμβαση από τις Ηνωμένες Πολιτείες με τον πρόεδρο Woodrow Wilson (άσκησε βέτο στην ψηφοφορία) επέτρεψε στην Αλβανία να διατηρήσει την οντότητα της. Από το 1928, η χώρα κυβερνήθηκε από τον βασιλιά Αχμέτ Ζώγου. 111 2.4.5. Η Αλβανία πριν τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο Η Αλβανία αναπτύχθηκε σημαντικά κατά την διάρκεια των δυο δεκαετιών της ανεξαρτησίας της και μεταξύ των δυο πολέμων. Όμως ακόμη και το 1939 εξακολουθούσε να είναι το πιο υπανάπτυκτο κράτος της Ευρώπης. Η Αλβανία επηρεάστηκε λιγότερο από το δυτικό πολιτισμό και ήταν πιο απομακρυσμένη από τις συνθήκες ζωής στην Ευρώπη από οποιαδήποτε άλλη χώρα. Η καθυστέρηση ήταν εμφανής σε όλες τις εκφάνσεις της οικονομικής και κοινωνικής ζωής. 112 Η γεωργία αποτελούσε την κύρια οικονομική δραστηριότητα, απασχολώντας τουλάχιστο το 80% του πληθυσμού. Το μεγαλύτερο μέρος της εύφορης γης ήταν δεσμευμένο από μεγάλες ιδιοκτησίες φεουδαρχών, στους οποίους 110 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 74-78 111 http://el.wikipedia.org/wiki/αλβανία 112 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ. 1350 58

συμπεριλαμβάνονταν μουσουλμάνοι μπέηδες, χριστιανικές εκκλησίες και μουσουλμανικά θρησκευτικά τάγματα. Το αποτέλεσμα ήταν το 40% των αγροτικών οικογενειών να είναι ακτήμονες. Καθυστέρηση υπήρξε και στην εκβιομηχάνιση του αγροτικού τομέα: ο Αλβανός αγρότης ήταν πολύ λιγότερο παραγωγικός από τους Βαλκάνιους γείτονές του, οι οποίοι με τη σειρά τους ήταν μεταξύ των λιγότερο παραγωγικών στην Ευρώπη. 113 Και η εξορυκτική βιομηχανία ήταν αντίστοιχα υπανάπτυκτη πριν τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, κυρίως λόγω της έλλειψης μεταφορικών υποδομών. Οι μοναδικοί πόροι που είχαν γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης ήταν η άσφαλτος και το πετρέλαιο. Το τελευταίο ήταν υπό τον αποκλειστικό έλεγχο μιας ιταλικής εταιρείας που επιχορηγούταν από την Ρώμη. Επίσης δεν υπήρχαν μεγάλες βιομηχανικές μονάδες πριν τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Αντίθετα υπήρχαν κυρίως οικοτεχνίες, συμπληρωματικές ως προς τη γεωργία ή την κτηνοτροφία, που εξυπηρετούσαν κυρίως της ανάγκες του νοικοκυριού. 114 2.4.6. Η Αλβανία στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο Όταν οι Ιταλοί κατέλαβαν την Αλβανία τον Απρίλιο του 1939, εξέδωσαν ένα σύνταγμα της χώρας, στις 3 Ιουνίου 1939. Ανακήρυξαν την Αλβανία σε αυτόνομη συνταγματική μοναρχία, κληρονομική κτήση του οίκου της Σαβοΐας. Στην πραγματικότητα, το σύνταγμα αποσκοπούσε στη θεσμοθέτηση της ιταλικής εξουσίας. Στον Βίκτωρα Εμμανουήλ ανατέθηκε η εκτελεστική, νομοθετική και δικαστική εξουσία και οι αλβανικές ένοπλες δυνάμεις και το διπλωματικό σώμα ενσωματώθηκαν στα αντίστοιχα της Ιταλίας. Δύο χρόνια αργότερα όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στη Γιουγκοσλαβία και στην Ελλάδα, στην Αλβανία δόθηκε η γιουγκοσλαβική επαρχία του Κοσσόβου, ο πληθυσμός της οποίας ήταν στην πλειοψηφία του αλβανικός, καθώς και το βόρειο τμήμα της ελληνικής Ηπείρου. Η προπαγάνδα του άξονα κόμπαζε ότι επιτέλους η Αλβανία είχε εξασφαλίσει τα δίκαια εθνικά της σύνορα. 115 Οι Αλβανοί όμως δεν υπέκυψαν στον ξένο ζυγό, παρά τις υποτιθέμενες εδαφικές κτήσεις. Η εμπειρία τους, τους είχε μάθει ότι ο βασικός κίνδυνος για την εθνική τους ανεξαρτησία προερχόταν από την Ιταλία. Οι Ιταλοί διαισθάνονταν την δυσαρέσκεια και προέβησαν σε διάφορες παραχωρήσεις τον Ιούλιο του 1941, επιτρέποντας μεγαλύτερη αυτονομία των Αλβανών. Παρά τις παραχωρήσεις όμως, το 1942 άρχισε να αναπτύσσεται στη χώρα ένα οργανωμένο αντιστασιακό κίνημα. 116 Η πολιτική οργάνωση που αναδεικνύεται ως η σημαντικότερη στην Αλβανία μέσα από την αντίσταση κατά των κατακτητών είναι το Κομμουνιστικό Κόμμα Αλβανίας (ΚΚΑ). Η έναρξη του Β ΠΠ βρήκε το ΚΚΑ κατακερματισμένο σε οκτώ 113 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ. 1350 114 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ. 1350 115 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ. 1470 116 Λ.Σ. Σταυριανός, Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ. 1474 59

διαφορετικές ομάδες. Η επίθεση όμως της Γερμανίας στην ΕΣΣΔ, έδρασε καταλυτικά για την επανένωση των κομμουνιστών στην Αλβανία. Το Νοέμβριο του 1941, οι σημαντικότερες οργανώσεις των κομμουνιστών, και ιδιαίτερα αυτή της Κορυτσάς με ηγέτη τον Εμβέρ Χότζα, που αργότερα έγινε ο ηγέτης της Αλβανίας, αποφάσισαν να ενωθούν, εξέλεξαν νέα Κεντρική Επιτροπή, επικεφαλής της οποίας εκλέχθηκε ο Χότζα. Η νέα ΚΕ έθεσε ως βασικούς στόχους του κόμματος την απελευθέρωση της χώρας και την καταστροφή της φεουδαρχικής αστικής τάξης, καθώς και την σύσταση μιας δημοκρατικής κυβέρνησης για τον λαό. Κατά την διάρκεια του πολέμου το ΚΚΑ ανέπτυξε ιδιαίτερα στενές σχέσεις με το Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας, το οποίο βοήθησε στην επανένωση του ΚΚΑ. 117 Τον Ιούλιο του 1943 η Ιταλία συνθηκολόγησε και τις ιταλικές δυνάμεις στην Αλβανία, αντικατέστησαν γερμανικές που εισήλθαν από την Ελλάδα και την Γιουγκοσλαβία. Τον Οκτώβριο του 1944, πραγματοποιήθηκε στο Μπεράτι το Β Συνέδριο του αλβανικού ΕΑΜ, όπου και αποφασίστηκε η μετατροπή της Αντιφασιστικής Εθνικοαπελευθερωτικής Επιτροπής σε κυβέρνηση της ελεύθερης πλέον Αλβανίας, την κυβέρνηση του Εθνικού Μετώπου, όπως ονομάστηκε, με πρωθυπουργό το Χότζα. Το Νοέμβριο του 1944 αποχώρησαν και οι τελευταίοι Γερμανοί στρατιώτες από την Αλβανία μαζί με τους αντιπάλους του ΕΑΜ, το Μπάλι Κομπετάρ, που είχαν συνεργαστεί με τους Γερμανούς. 118 2.4.7. Από την απελευθέρωση μέχρι και σήμερα. Το τέλος του Β ΠΠ βρήκε το ΚΚΑ σε μια κυρίαρχη πολιτικά θέση μέσα από τον πρωταγωνιστικό ρόλο που είχε παίξει στην εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα κατά της ιταλο-γερμανικής κατοχής. Η κατάκτηση της εξουσίας επισφραγίσθηκε με τη διεξαγωγή εκλογών το 1945. Το Δεκέμβριο του 1945 πραγματοποιήθηκαν εκλογές για τη σύσταση Συντακτικής Συνέλευσης. Στις εκλογές το Εθνικό Μέτωπο κέρδισε το 91,88% των ψήφων. Τον Μάρτιο του 1946 ψηφίστηκε το νέο Σύνταγμα και η Αλβανία ανακηρύχθηκε σε Λαϊκή Δημοκρατία. 119 Η Αλβανία φάνηκε αρκετά τολμηρή στον βιομηχανικό εξοπλισμό της. Επωφελήθηκε από την Γιουγκοσλαβία μέχρι το 1948, έπειτα από την ΕΣΣΔ και στη συνέχεια, μετά το 1961 από την Κίνα. Έτσι στο τέλος της δεκαετίας του 1960 η αλβανική βιομηχανία είχε εικοσιπενταπλασιαστεί και εξασφάλιζε το ήμισυ του εθνικού εισοδήματος. Η πρόοδος αυτή σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στις θυσίες του αλβανικού λαού που ζούσε κάτω από σκληρές συνθήκες. Η όλο και εντονότερη απομόνωση της Αλβανίας οδήγησε τη χώρα σε οικονομική καταστροφή στη δεκαετία του 1980. Με το τέλος του κομμουνισμού και την εξαφάνιση των δομών, οι οποίες 117 Γεώργιος Σ. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, εκδόσεις LIBRO, 1994, σελ 199 118 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνι»α, εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 16-20 119 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνι»α, εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 16-20 60

εξασφάλιζαν την οργάνωση της οικονομίας, η παραγωγή κατέρρευσε. Η Αλβανία σήμερα σε μεγάλο βαθμό ζει από την ξένη βοήθεια και από τους μετανάστες εργάτες της που ζουν σε άλλες χώρες, η μεγαλύτερη πλειονότητα των οποίων ζει και εργάζεται στην Ελλάδα. 120 Χάρτης 15. Τα σύνορα που πρότειναν για την Αλβανία οι εμπλεκόμενοι (πηγή: M. Foucher, Fragments d Europe), ίδια επεξεργασία. 120 Γεώργιος Σ. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, εκδόσεις LIBRO, 1994, σελ 199 61

2.5. Βουλγαρία Η Δημοκρατία της Βουλγαρίας έχει έκταση 110.910 τετραγωνικά χλμ. και πληθυσμό 7.602.116, με βάση εκτιμήσεις του 2009. Βρέχεται στα ανατολικά από τη Μαύρη Θάλασσα, ενώ συνορεύει με την Ελλάδα στα νότια, την Τουρκία στα ανατολικά, την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας στα δυτικά, τη Σερβία και τη Ρουμανία στα βόρεια. Φυσικό σύνορο μεταξύ της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας αποτελεί ο ποταμός Δούναβης. Στα νότια της χώρας βρίσκεται η οροσειρά της Ροδόπης, η οποία την χωρίζει από την Ελλάδα. Βορειότερα βρίσκεται η πεδιάδα που σχηματίζει ο ποταμός Έβρος (βουλγ. Μαρίτσα). Δυτικότερα είναι η κοιλάδα του ποταμού Στρυμώνα (βουλγ. Στρούμα) κοντά στην οποία βρίσκεται και το όρος Ρίλα με τη ψηλότερη κορυφή στα Βαλκάνια, που ονομάζεται Μουσαλά (2.925 μέτρα). Το βόρειο τμήμα της Βουλγαρίας αποτελεί μέρος της μεγάλης πεδιάδας που σχηματίζει ο Δούναβης, νότιο όριο της οποίας δημιουργεί η οροσειρά του Αίμου (βουλγ. Στάρα Πλανινά). Πρωτεύουσα και μεγαλύτερη πόλη της χώρας είναι η Σόφια με περίπου 1.100.000 κατ. Άλλες μεγάλες πόλεις είναι η Φιλιππούπολη (βουλγ. Πλόβντιφ), η Βάρνα (θερινή πρωτεύουσα - όπως αποκαλείται από τους Βούλγαρους) και ο Πύργος (βουλγ. Μπουργκάς) στη Μαύρη Θάλασσα, η Στάρα Ζαγόρα, το Πλέβεν, το Λόβετς, το Σούμεν, το Ρούσε (στις όχθες του Δούναβη) και το Βελίκο Τάρνοβο (η πρώτη πρωτεύουσα της Βουλγαρίας). Χάρτης 16. Γεωφυσικός χάρτης της Βουλγαρίας (πηγή: National Geographic), ίδια επεξεργασία 62

Ση Βουλγαρία το πρώτο βήμα για την εθνική ανεξαρτησία έγινε με τη φιλολογική και πνευματική αναγέννηση, που άρχισε με τον Παΐσιο Χιλανδαρίου, αλλά μόνο στα μέσα του 19 ου αι. γενικεύτηκε στις ευρύτερες μάζες. Το δεύτερο αποφασιστικό βήμα έγινε με τη χειραφέτηση της Βουλγαρικής Εκκλησίας και την απόσχισή της από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στα 1870-1872. Επομένως, η διαδικασία για την εθνική απελευθέρωση των Βουλγάρων, άργησε σε σχέση με τους άλλους βαλκανικούς λαούς. 121 Η Οθωμανική κατάκτηση ήταν ιδιαίτερα σκληρή στη Βουλγαρία, γιατί η Υψηλή Πύλη ενδιαφέρονταν και μπορούσε να κρατά κάτω από τον απόλυτο έλεγχό της την περιοχή, που γειτόνευε με την Κωνσταντινούπολη και από όπου περνούσαν σημαντικοί εμπορικοί δρόμοι, στρατιωτικοί και εμπορικοί της αυτοκρατορίας. Έτσι εφαρμόστηκε ένα πολύπλοκο σύστημα ελέγχου και πιέσεων στις πόλεις και στη ύπαιθρο, που άφηνε ελάχιστα περιθώρια στοιχειώδους διαβίωσης στους κατοίκους. Για αυτό από τους πρώτους χρόνους της Τουρκοκρατίας μεγάλο μέρος του Βουλγαρικού λαού αναγκάστηκε για να επιζήσει, να καταφύγει στα βουνά και σε δυσπρόσιτες περιοχές. Η δημογραφική αναστάτωση και οι γενικότερες γεωπολιτικές συνθήκες που ήταν δυσμενείς για την Βουλγαρία, είχαν σαν συνέπεια την παρακμή των πόλεων και της οικονομίας. Το περιορισμένο εξωτερικό εμπόριο πέρασε στα χέρια ξένων, κυρίως Ραγκουζαίων εμπόρων, οι οποίοι εισήγαν στην Βουλγαρία επεξεργασμένα προϊόντα από την Δύση και εξήγαν πρώτες ύλες και αγροτικά προϊόντα. 122 Την τελευταία δεκαετία του 18 ου και το πρώτο τέταρτο του 19 ου αιώνα γεωργοί και κτηνοτρόφοι της Ροδόπης και του Αίμου, μην αντέχοντας την καταστροφή των σοδιών και τη λεηλάτηση των περιουσιών τους από τους κιρτζαλί (άτακτους Τούρκους που δεν αναγνώριζαν την κεντρική εξουσία) και τους Τουρκαλβανούς, κατέβηκαν στους κάμπους και στις πόλεις μαζικά. Παράλληλα όμως υπήρξε και σημαντική ανάπτυξη των αστικών κέντρων, στην οποία σημαντικό ρόλο έπαιξε το ελληνικό στοιχείο, που θα αποτελέσει και τον πυρήνα για την διαμόρφωση της βουλγαρικής αστικής τάξης. Η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας στα αστικά κέντρα προσέλκυσε στις πόλεις σημαντικό αριθμό αγροτικού πληθυσμού. Όμως η κεντρική διοίκηση, ανίκανη να αναλάβει την υπεράσπισή τους, επέτρεψε στους κατοίκους να οπλιστούν και να οχυρωθούν. Το ίδιο το κράτος δηλαδή καταπάτησε ένα οθωμανικό νόμο που επί τέσσερις αιώνες απαγόρευε στους χριστιανούς να οπλοφορούν. 123 Αντίκτυπο είχαν επίσης και τα επαναστατικά κινήματα των άλλων βαλκανικών λαών και οι Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι. Ήδη από την αρχή του 19 ου αώνα στον 121 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 74-78 122 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 74-78 123 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 206 63

Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1806-1812, σχηματίστηκε το πρώτο εθελοντικό σώμα Βουλγάρων που πολέμησε μαζί με τους Ρώσους. Στις επόμενες συγκρούσεις ανάμεσα στη Ρωσία και την Τουρκία, οι Βούλγαροι θα ξεσηκωθούν για να βοηθήσουν τη ρωσική προέλαση και θα επωφεληθούν από αυτή. 124 2.5.1. Τα πρώτα απελευθερωτικά κινήματα Οι πρώτες απελευθερωτικές προσπάθειες των Βουλγάρων ξεκίνησαν από το εξωτερικό και κυρίως από τους Βούλγαρους που ζούσαν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Έτσι στο 1841, 1842 και 1843 οργανώθηκαν τρία κινήματα στη Βραϊλα στα οποία συνεργάστηκαν με τους Έλληνες και του Σέρβους, στην προσπάθεια να περάσουν στρατεύματα τον Δούναβη και να προκαλέσουν γενική εξέγερση στη Βουλγαρία. Ήταν όμως περιορισμένα κινήματα και δεν άσκησαν γενικότερη επίδραση, συνέβαλαν όμως ώστε να αρχίσει να διαμορφώνεται ένα κλίμα αντιστάσεως εναντίον των κατακτητών. Περισσότερο βοήθησε τη βουλγαρική υπόθεση η διένεξη με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Γενικά η απελευθέρωση των Βουλγάρων δεν ακολούθησε την πολιτική οδό. Άρχισε από την θρησκευτική διένεξη για να καταλήξει σε εθνικό κίνημα. Και αυτό γιατί η εθνική χειραφέτηση προϋπέθετε την πνευματική και πολιτιστική χειραφέτηση. 125 2.5.2. Ο σχηματισμός της Βουλγαρίας Κατά τον Ρωσο-τουρκικό πόλεμο του 1877-78, οι Ρώσοι στρατιώτες μαζί με δύναμη Ρουμάνων και εθελοντικά βουλγαρικά τμήματα νίκησαν τα Οθωμανικά στρατεύματα. Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (3 Μαρτίου 1878) έκανε την Βουλγαρία αυτόνομο πριγκιπάτο. Αλλά οι Μεγάλες Δυνάμεις φοβήθηκαν την δημιουργία ενός μεγάλου σλαβικού κράτους στο κέντρο των Βαλκανίων καθώς θα μπορούσε να εξυπηρετεί ρωσικά συμφέροντα. Έτσι απέρριψαν την συμφωνία και προχώρησαν στο συνέδριο του Βερολίνου όπου αποφασίστηκε να γίνει αυτόνομο βουλγαρικό πριγκιπάτο που θα περιελάμβανε την Μοισία και την περιοχή της Σόφιας. Το μεγαλύτερο κομμάτι της Θράκης έγινε η αυτόνομη περιοχή της Ανατολικής Ρωμυλίας και το υπόλοιπο τμήμα της Θράκης και της Μακεδονίας επέστρεψαν στην κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μετά τον Σερβο-βουλγαρικό πόλεμο και την ένωση με την Ανατολική Ρωμυλία το 1885, το Βουλγαρικό Πριγκιπάτο ανακήρυξε τον εαυτό του σε πλήρως ανεξάρτητο βασίλειο το 1908, κατά την βασιλεία του Φερδινάρδου του Α. 126 Μετά το συνέδριο του Βερολίνου, η Βουλγαρία τελούσε υπό προσωρινή ρωσική στρατιωτική διοίκηση για 9 μήνες υπό τον Αλεξάντερ Ντοντούκοφ - Κορσακόφ. Οι Ρώσοι οργάνωσαν τον βουλγαρικό στρατό, εισήγαγαν την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, εκπαίδευσαν τους Βούλγαρους αξιωματικούς και την αστυνομία και έθεσαν τις βάσεις της διοικητικής οργάνωσης του κράτους σε όλους τους τομείς. Ο Τσάρος Αλέξανδρος ο Β, ο απελευθερωτής της Βουλγαρίας, αν και θιασώτης της 124 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 209 125 Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «Οι Βαλκανικοί λαοί», Εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 1991,σελ. 211 126 http://en.wikipedia.org/wiki/bulgaria, τελευταία επίσκεψη 9/2009 64

απόλυτης μοναρχίας, έδωσε στη χώρα ένα φιλελεύθερο σχέδιο συντάγματος για δυο κυρίως λόγους: για να διαλύσει τις βάσιμες υποψίες των δυτικών κρατών (Αγγλίας και Αυστροουγγαρίας) ότι επεδίωκε τη μετατροπή της Βουλγαρίας σε ρωσικό προτεκτοράτο και για να αποδυναμωθεί η θέση του Βούλγαρου ηγεμόνα, ώστε να ελέγχεται μια ενδεχόμενη αντιρωσική συμπεριφορά του μέσω των πολιτικών ηγετών. 127 Η Βουλγαρία, λόγω της γεωπολιτικής της θέσης, απέβη πεδίο ισχυρού οικονομικού και πολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ Αυστροουγγαρίας και Ρωσίας. Οι αντιθέσεις Βιέννης και Πετρούπολης εκφράστηκαν στον διπλωματικό πόλεμο για την κατασκευή των σιδηροδρόμων και για το καθεστώς της ναυσιπλοΐας του Δούναβη. 128 2.5.3. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και ο πρώτος Παγκόσμιος Στα χρόνια που ακολούθησαν την ανεξαρτησία της, η Βουλγαρία ανέπτυξε πολύ ισχυρό στρατό (Ο Dillon το 1920 αποκαλεί την Βουλγαρία ως «η Πρωσσία των Βαλκανίων»). Το 1912 και 1913 η Βουλγαρία αναμείχθηκε στους Βαλκανικούς Πολέμους, αρχικά στο πλευρό των Ελλήνων, Σέρβων και Μαυροβούνιων εναντίον των Οθωμανών. Ο Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος (1912-1913) αποδείχτηκε επιτυχής για την Βουλγαρία, αλλά προέκυψε μεταξύ των νικητών, ζήτημα για την κυριαρχία στην Μακεδονία. Ο Δεύτερος Βαλκανικός πόλεμος (1913) έφερε την Βουλγαρία αντιμέτωπη με την Ελλάδα, τη Σερβία, τη Ρουμανία και την Τουρκία. Μετά την ήττα της, έχασε σημαντικά εδάφη που είχε κερδίσει στον Πρώτο Βαλκανικό πόλεμο, όπως την Μακεδονία, και την Νότια Ντομπρουτζά. 129 Κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Βουλγαρία βρέθηκε να πολεμάει ξανά στο πλευρό των ηττημένων, ως αποτέλεσμα της συμμαχίας της με τις Κεντρικές Δυνάμεις. Εξαιτίας της στρατηγικής της θέσης ήταν ο κεντρικός παίκτης στη βαλκανική πολεμική σκηνή. Στις Κεντρικές Δυνάμεις είχε να προσφέρει έναν ασφαλή διάδρομο για την Κωνσταντινούπολη και έναν ισχυρό σύμμαχο για να ηττηθεί η Σερβία. Για τους Συμμάχους ήταν αντίστοιχα σημαντική, αναφορικά με την ασφάλεια της Σερβίας και την απομόνωση της Τουρκίας. Οι Σύμμαχοι όμως μειονεκτούσαν στα ανταλλάγματα που μπορούσα να προσφέρουν στη Βουλγαρία, καθώς οι Κεντρικές Δυνάμεις μπορούσαν να της υποσχεθούν εδάφη της Σερβίας. Το 1915 Φερδινάρδος αποφάσισε ότι νικητές θα ήταν οι Κεντρικές Δυνάμεις και υπέγραψε συμφωνία. Οι Γερμανοί είχαν προετοιμάσει το έδαφος πείθοντας την Τουρκία να παραχωρήσει στη Βουλγαρία ένα τμήμα της Θράκης. Επίσης μαζί με την Αυστρία έδωσαν ένα δάνειο 200,000,000 φράγκων. Η Βουλγαρία υπέγραψε συμφωνία που προέβλεπε αμοιβαία βοήθεια κατά των γειτονικών κρατών, μια γερμανο-αυστριακή εκστρατεία κατά της Σερβίας με καθυστερημένη κατά πέντε ημέρες τη συμμετοχή της Βουλγαρίας. Σε αντάλλαγμα η 127 Σπυρίδων Σφέτας, Εισαγωγή στη Βαλκανική ιστορία, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2009, σελ 315-320 128 Σταυριανός Λ.Σ., Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά,, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007 129 http://en.wikipedia.org/wiki/bulgaria, τελευταία επίσκεψη 9/2009 65

Βουλγαρία θα έπαιρνε τη Μακεδονία στα σύνορα του 1912, καθώς και τη Δοβρουτσά, εφόσον η Ρουμανία θα έπαιρνε το μέρος των Συμμάχων, και την περιοχή της Καβάλας αν η Ελλάδα έπραττε το ίδιο. 130 Η ήττα του 1918 οδήγησε σε νέες εκχωρήσεις εδαφών. Δυτικά εδάφη προς τη Σερβία, τη Θράκη προς την Ελλάδα και την Δοβρουτσά προς την Ρουμανία. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και ο Πρώτος Παγκόσμιος είχαν ως αποτέλεσμα και την μετανάστευση περίπου 250,000 Βουλγάρων από τα εδάφη που έχασε η Βουλγαρία προς το εσωτερικό της. 131 2.5.4. Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος Την δεκαετία του 1930 στη χώρα υπήρχε από πολιτικός αναβρασμός, ο οποίος οδήγησε στην εγκαθίδρυση στρατιωτικού νόμου, που σταδιακά έφερε δικτατορία από τον βασιλιά Μπόρις Γ (1918-1943). Αφού απέκτησε ξανά τον έλεγχο της Δοβρουτσάς το 1940, η Βουλγαρία πέρασε με το πλευρό του Άξονα, παρόλο που αρνήθηκε να συμμετάσχει στην επιχείρηση Μπαρμπαρόσα και ούτε κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της ΕΣΣΔ. Κατά τον Β ΠΠ η ναζιστική Γερμανία επέτρεψε στην Βουλγαρία να κατέχει τμήματα της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας, παρόλο που ο ουσιαστικός έλεγχος των περιοχών αυτών και του πληθυσμού παρέμεινε στην Γερμανία. Η Βουλγαρία ήταν μια από τις τρεις χώρες (Φιλανδία και Δανία οι άλλες δυο) που έσωσαν ολόκληρο τον εβραϊκό πληθυσμό τους (περίπου 50,000 άνθρωποι) από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Δεν κατάφεραν να κάνουν το ίδιο με τις ελληνικές και σερβικές περιοχές που κατείχαν. 132 Το καλοκαίρι του 1943 πεθαίνει ο Μπορίς ο Γ, και η χώρα μπαίνει σε πολιτικό αδιέξοδο καθώς ο πόλεμος γυρίζει σε βάρος των ναζί και τα κομμουνιστικά κινήματα κερδίσουν δύναμη και έδαφος. Τον Σεπτέμβριο του 1944 η Σοβιετική Ένωση κηρύσσει τον πόλεμο στην Βουλγαρία και εισβάλλει, μη βρίσκοντας καμία αντίσταση. Αυτό έκανε δυνατή την κατάληψη της εξουσίας από τους κομμουνιστές (Βουλγαρικό Εργατικό Κόμμα). Η νέα κυβέρνηση έστρεψε όπως ήταν αναμενόμενο τις δυνάμεις της εναντίον της Γερμανίας. 2.5.5. Λαϊκή Δημοκρατία της Βουλγαρίας Σε αντίθεση με τα κομμουνιστικά κόμματα της Αλβανίας και της Γιουγκοσλαβίας, το ΚΚ της Βουλγαρίας δεν αναδείχθηκε σε κυρίαρχη πολιτική δύναμη χάρη στη δράση του παρτιζάνικου κινήματος. Άλλωστε το κίνημα των παρτιζάνων είχε ελάχιστη απήχηση στη Βουλγαρία, μια χώρα που ήταν σύμμαχος του Άξονα μέχρι το καλοκαίρι του 1944. Το γεγονός εκείνο που έπαιξε καθοριστική σημασία για τη μεταπολεμική πορεία της Βουλγαρίας ήταν η άφιξη του Σοβιετικού στρατού, το Σεπτέμβριο του 1944. Τα μέλη του ΚΚΒ αυξήθηκαν από 15000 σε 250000 τους 130 Σταυριανός Λ.Σ., Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά,, εκδ. Βάνιας, Θεσ/νίκη 2007, σελ. 1043 131 http://en.wikipedia.org/wiki/bulgaria, τελευταία επίσκεψη 9/2009 132 http://en.wikipedia.org/wiki/bulgaria, τελευταία επίσκεψη 9/2009 66

επόμενους έξι μήνες. Ωστόσο η Βουλγαρία έγινε Λαϊκή Δημοκρατία το 1946 με τον Γ. Δημητρώφ, ως τον κύριο Βούλγαρο πολιτικό ηγέτη. 133 Στην χώρα εγκαταστάθηκε μια κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία στα πρότυπα της σοβιετικής οικονομίας, μέχρι την έλευση του Ζίφκοφ (πρώτος Γραμματέας 1954 ως το 1989), οπότε και εισήχθηκαν ορισμένες πολιτικές με προσανατολισμό την οικονομία της αγοράς σε δοκιμαστικό επίπεδο, εδραιώθηκαν όμως αργότερα. Στα μέσα της δεκαετίας του 50 το επίπεδο της ζωής ανέβηκε σημαντικά και το 1957 οι πρώτοι αγρότες των κολεκτίβων επωφελήθηκαν από το πρώτο αγροτικό σύστημα πρόνοιας και την αγροτική σύνταξη στην Ανατολική Ευρώπη. 2.5.6. Διεθνείς σχέσεις της Λαϊκής Δημοκρατίας της Βουλγαρίας Η Βουλγαρία αποτέλεσε τον στενότερο σύμμαχο της ΕΣΣΔ στην Ανατολική Ευρώπη, αποκτώντας τη φήμη του πιο «πιστού δορυφόρου» 134. Η πρώτη συμφωνία που υπέγραψε η Βουλγαρία με την ΕΣΣΔ ήταν το «Σύμφωνο Φιλίας, Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας», ενώ την ίδια χρονιά το 1948 υπέγραψαν άλλες 28 συμφωνίες και πρωτόκολλα. Μέχρι τα τέλη του 1989 η Βουλγαρία στήριζε σταθερά και με συνέπεια τις θέσεις της Μόσχας είτε σε ζητήματα που αφορούσαν τον Ανατολικό συνασπισμό, είτε τις σοβιετικές θέσεις στην εξωτερική πολιτική. 135 Η προτεραιότητα που απέδωσε η Βουλγαρία στην καλλιέργεια στενών σχέσεων με την ΕΣΣΔ έχει αποδοθεί σε μια σειρά από παράγοντες, όπως: α) οι φιλισοβιετικές αντιλήψεις των ηγετών της, οι οποίοι είχαν ζήσει στη Μόσχα κατά τον Β ΠΠ, β) την παροχή σημαντικής οικονομικής βοήθειας από τους σοβιετικούς, η οποία ουσιαστικά έκανε δυνατή την ταχεία εκβιομηχάνιση της χώρας, καθώς και την σίγουρη διάθεση των προϊόντων της, γ) την εξάρτηση της Βουλγαρίας από την Σοβιετική Ένωση σε ζητήματα ασφαλείας, κυρίως με δεδομένα τα προβλήματα που είχε η χώρα αντιμετωπίζοντας ισχυρότατους γείτονες, όπως η Τουρκία και η Γιουγκοσλαβία. 136 Η ένταξη της Βουλγαρίας στο σοβιετικό μπλοκ επέφερε μια σχεδόν πλήρη ρήξη των δεσμών της με τη Δύση. Για τα επόμενα 45 σχεδόν χρόνια, οι σχέσεις της Βουλγαρίας με τη Δύση καθορίζονται από το επίπεδο των σοβιετικών σχέσεων με τη Δύση. Οι σχέσεις της Βουλγαρίας με τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες άρχισαν να βελτιώνονται την δεκαετία του 60, όταν αναβαθμίστηκαν οι σχέσεις με την Γαλλία και υπογράφτηκαν διμερείς συνεργασίες. Το ίδιο έγινε και με την Ιταλία και την ΟΔ Γερμανίας, η οποία και αποτέλεσε το σημαντικότερο δυτικό εμπορικό και τουριστικό εταίρο της Βουλγαρίας. 137 133 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια»,, εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 133 134 Brown J.F., Nationalism, Democracy and Security in the Balkans, Aldreshot 1992, σελ 115 135 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 167 136 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 169 137 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια»,, εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 171 67

Με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες οι σχέσεις της Βουλγαρίας άλλαξαν κατά την διάρκεια του χρόνου, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, όπου από ψυχρές που ήταν μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο, έφτασαν να είναι καλές, ως και συμμαχικές απέναντι στην Τουρκία τη δεκαετία του 80. Με τη Ρουμανία, οι σχέσεις ήταν τυπικά καλές, με τις χώρες να δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη των οικονομικών τους σχέσεων. Οι βουλγαρο-αλβανικές σχέσεις παρέμειναν φιλικές ως το 1961, οπότε και σημειώθηκε ρήξη στις σχέσεις Τιράνων-Μόσχας, το 1968 διέκοψαν διπλωματικές σχέσεις μεταξύ τους. Κάποια βελτίωση υπήρξε στα τέλη του 1970 με την ρήξη Τιράνων-Πεκίνου, ενώ ουσιαστική βελτίωση υπήρξε από το 80 και μετά. Με την Γιουγκοσλαβία οι σχέσεις των δυο χωρών ξεκίνησαν με πολύ καλές προοπτικές καθώς από το 1944 συζητούσαν για μια σλαβική ομοσπονδία του νότου. Αλλά η ρήξη της Γιουγκοσλαβίας με την ΕΣΣΔ και τα προβλήματα με την μακεδονική εθνότητα που ζητούσαν οι Γιουγκοσλάβοι, έφεραν την κρίση στις σχέσεις των δυο χωρών, που έφτασαν μέχρι και σε διασυνοριακά επεισόδια. Οι σχέσεις από εκεί και μετά ακολούθησαν την πορεία των σχέσεων της Γιουγκοσλαβίας με την Σοβιετική Ένωση. Με την Τουρκία οι σχέσεις ήταν ψυχρές λόγω των αντιπάλων στρατοπέδων στα οποία βρίσκονταν, καθώς και λόγω της μεταχείρισης της τουρκικής μειονότητας στη Βουλγαρία. Η τουρκική μειονότητα ήταν το κύριο ζήτημα στις σχέσεις των δυο χωρών και έφτασε το 1989 σε επιδείνωση με τη μαζική έξοδο περίπου τριακοσίων χιλιάδων μειονοτικών. 138 2.5.7. Δημοκρατία της Βουλγαρίας Τον Φεβρουάριο του 1990 το Κομμουνιστικό Κόμμα εθελοντικά άφησε την εξουσία και τον Ιούνιο του 1990 έγιναν εκλογές όπου αναδείχτηκε νικητής το Βουλγαρικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, ένα κόμμα που δημιουργήθηκε από μέλη του πρώην ΚΚΒ. Τον Ιούλιο του 1991 η χώρα υιοθέτησε το νέο της Σύνταγμα. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 90 η χώρα δοκιμάστηκε από μεγάλη ανεργία, υψηλό και ασταθή πληθωρισμό και μεγάλη δυσαρέσκεια από τους πολίτες της. 139 Από το 1989, η Βουλγαρία έχει πολυκομματικό σύστημα με εκλογές και έχει προχωρήσει σε ιδιωτικοποιήσεις στην οικονομία της. Όμως οι οικονομικές δυσκολίες της χώρας και η διαφθορά που υπήρξε τα τελευταία χρόνια, οδήγησαν περίπου 800,000 Βούλγαρους στην μετανάστευση, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν ειδικευμένο προσωπικό και επιστήμονες. Το 1997 η οικονομική μεταρρύθμιση έφερε θετικά αποτελέσματα στην οικονομική ανάπτυξη, αλλά οδήγησε σε αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα. Η Βουλγαρία έγινε το 2004 μέλος του ΝΑΤΟ και το 2007 μέλος της ΕΕ. 138 Γεώργιος Χρηστίδης, «Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια», εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 2003 σελ. 171-185 139 www.wikipedia.org, τελευταία επίσκεψη 10/09. 68

Χάρτης 17. Οι μεταβολές των συνόρων της Βουλγαρίας (πηγή: M. Foucher, Fragments d Europe), ίδια επεξεργασία. 69

3. Η «νέα κατάσταση» στα Βαλκάνια Η νέα κατάσταση στα Βαλκάνια αφορά στη δημιουργία αφενός των νέων κρατών που προέκυψαν από την διάλυση της ενιαίας και κραταιάς Γιουγκοσλαβίας, αφετέρου από την ένταξη των υπολοίπων κρατών σε συνασπισμούς που δεν ανήκαν μέχρι πρότινος, όπως η ΕΕ αλλά κυρίως το ΝΑΤΟ. Ο διαμελισμός της Γιουγκοσλαβίας δεν άλλαξε μόνο την γεωγραφία και την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή, αλλά και γενικότερα στην Ευρώπη, και στον κόσμο. Παρακάτω θα δούμε συνοπτικά την δημιουργία των νέων κρατών, τα χαρακτηριστικά τους και την ένταξή τους στους παραπάνω συνασπισμούς. 3.1. Τα Κράτη που προέκυψαν από την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Το παράδειγμα της Γιουγκοσλαβίας είναι ενδεικτικό ως προς το μέλλον των επιχειρούμενων νέων κρατικών μορφωμάτων συνολικότερα. Σε μια σχετικά σύντομη ιστορική περίοδο το αίτημα της δημιουργίας νέων κρατών ωρίμασε, υλοποιήθηκε και κυρίως, έδωσε τα αποτελέσματά του, νέες κρατικές οντότητες. Η ταχύτητα των εξελίξεων θα πρέπει να προβληματίζει. Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας επιταχύνθηκε από τις ξένες επεμβάσεις, το αποτέλεσμα είναι ότι μέσα σε λιγότερο από 29 χρόνια διαμορφώθηκαν επτά νέα κράτη στα ιστορικά σύνορα ενός κράτους που διαλύθηκε. Η επιτάχυνση των διεργασιών «αναδόμησης» μεγάλων κρατών αποτελεί ίσως ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της εποχής μας, το οποίο με τη σειρά του θα μπορούσε να οδηγήσει στο συμπέρασμα περί συνολικής επιτάχυνσης των γεωπολιτικών εξελίξεων σε παγκόσμιο επίπεδο. 140 Όπως φαίνεται και στο χάρτη της επόμενης εικόνας η Γιουγκοσλαβία ήταν μια ένωση πολλών διαφορετικών μεταξύ τους εθνοτήτων και πολιτισμών. Στην περιοχή υπάρχουν Σέρβοι, Κροάτες, Σλοβένοι, Ούγγροι, Βούλγαροι, Σλαβομακεδόνες, Ρουμάνοι, Αλβανοί, Τούρκοι, Μαυροβούνιοι και Σλοβάκοι. Από αυτούς άλλοι είναι ορθόδοξοι, άλλοι καθολικοί και άλλοι μουσουλμάνοι. Συμπεραίνουμε επομένως ότι μόνο κάτι ανώτερο από την εθνότητα και τη θρησκεία θα τους κρατούσε ενωμένους. Το καθεστώς, λοιπόν μέχρι την πτώση του ήταν κάτι που κρατούσε αυτούς τους ανθρώπους μαζί και υπερέβαινε τις διαφορές 141. Μετά την πτώση όμως του κομμουνιστικού καθεστώτος διαλύθηκε κάθε δεσμός και ο διαμελισμός ήταν βέβαιος. 140 Μαύρος Τ. Ανησυχητικές εξελίξεις στα Βαλκάνια, Γεωπολιτικές Αναλύσεις, τ.1, σελ. 84 141 Boniface, Pascal. Άτλας Διεθνών Σχέσεων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2001 70

Χάρτης 18. Τα κράτη που προέκυψαν από τον διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας (ίδια επεξεργασία) Ο δύσκολος αγώνας ενάντια στις ανισότητες ανάμεσα στα διαφορετικά μέρη της ομοσπονδίας αποτελούσε την βασική αδυναμία της γιουγκοσλαβικής πολιτικής. Το αυτοδιαχειριστικό σύστημα περιόριζε τις δυνατότητες του κέντρου να επιβάλει μια ανακατανομή των εισοδημάτων και με το πέρασμα του χρόνου οδήγησε σε μια γενική δυσαρέσκεια: ο πλούσιος Βορράς (η Σλοβενία και η Κροατία) θεωρούσε ότι η ανάπτυξη του αναστέλλονταν από τις περιοχές του Νότου (Κοσσυφοπέδιο, Μακεδονία). Από την άλλη οι «φτωχοί συγγενείς» της ομοσπονδίας είχαν το αίσθημα ότι τους σύστημα τις εγκατέλειπε στην τύχη τους. Ταυτόχρονα, η τάση να ανεξαρτητοποιηθεί η οικονομία προκαλούσε σπατάλες: συχνά φτιάχνονταν διπλές εγκαταστάσεις για την ίδια χρήση, από έλλειψη συνεννόησης ανάμεσα στους ιθύνοντες των διάφορων Δημοκρατιών. 142 142 Πρεβελάκης Γ.Σ., Τα Βαλκάνια: Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, Libro, Αθήνα, 2001, σελ. 177 71

Παρά το σύστημα αυτοδιαχείρισης ο οικονομικός προγραμματισμός μοιάζει να λειτούργησε στην Γιουγκοσλαβία κυρίως κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Οι μεγάλες βασικές υποδομές, προπάντων όσες αφορούσαν την άμυνα, είχαν σχεδιαστεί συνολικά. Έτσι π.χ. η Βοσνία έγινε ένα σημαντικό βιομηχανικό και στρατιωτικό κέντρο, χάρη στον ορεινό χαρακτήρα της και την απόστασή της από τα σύνορα. Η κρίση της Γιουγκοσλαβίας προκάλεσε δυσκολίες στα νέα κράτη, εφόσον ένα μέρος την οικονομίας τους ήταν οργανωμένο με ένα σύστημα συμπληρωματικότητας σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Η άνοδος των φυγόκεντρων αυτών δυνάμεων στον οικονομικό τομέα προοδευτικά πήρε εθνική μορφή και ξαναβρήκε το παλιό της περιεχόμενο, τους εθνικιστικούς ανταγωνισμούς 143. 3.1.1. Σλοβενία Η Σλοβενία είναι τμήμα της αρχαίας Καρυνθίας, επαρχίας της Αυστροουγγαρίας. Από άποψη εθνική ήταν από τις πλέον ομοιογενείς δημοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας, γεγονός που εξηγεί την εύκολη απόσχισή της. Η Σλοβενία ήταν επίσης η πιο προχωρημένη Δημοκρατία στον οικονομικό τομέα και δεν είχε δυσκολία προσαρμογής σε ένα νέο οικονομικό περιβάλλον μετά την αλλαγή από το σοσιαλισμό. Ήταν ήδη συνδεδεμένη με την Αυστρία και τη Ιταλία, εντάχθηκε εύκολα στον δυτικό κόσμο και παρουσιάζεται περισσότερο σαν χώρα της Κεντρικής Ευρώπης παρά των Βαλκανίων. Απογοητευμένοι από την άσκηση της εξουσίας και τη λήψη των αποφάσεων από την πλειοψηφία, την οποία αποτελούσαν οι Σέρβοι, οι Σλοβένοι διεκδίκησαν και επέτυχαν την ανεξαρτησία τους το 1991 μετά από ένα σύντομο πόλεμο δέκα ημερών. Οι ιστορικοί δεσμοί με τη Δυτική Ευρώπη, η ισχυρή οικονομία και το σταθερό δημοκρατικό πολίτευμα ήταν τα στοιχεία που οδήγησαν στην μετατροπή της Σλοβενίας σε ένα σύγχρονο και ανεξάρτητο κράτος. Η Σλοβενία έγινε από κοινού δεκτή στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ την άνοιξη του 2004. Από την 1η Ιανουαρίου 2008 η Σλοβενία προεδρεύει του Συμβούλιου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. O πληθυσμός της Σλοβενίας είναι 2.053.355 (2008). Η έκτασή της είναι 20273 km 2 και η πυκνότητα του πληθυσμού της είναι 99,6 κατ/ km 2. Ο δείκτης HDI (Human Development Index) είναι 0,929 αρκετά υψηλός, ενώ το ΑΕΠ ανά κάτοικο είναι 29,520$. 144 Η Σλοβενία είναι το πλουσιότερο κράτος της πρώην ανατολικής Ευρώπης, με 80,8% του μέσου ΑΕΠ κ.κ. της ΕΕ των 25. Ανάλογα των ορισμό είναι πλουσιότερη κατά κεφαλήν ακόμα και από μερικά κράτη της ΕΕ των 15 όπως η Πορτογαλία και η Ελλάδα. Λόγω της γεωγραφικής και πολιτισμικής εγγύτητας με την Δυτική Ευρώπη και ειδικά 143 Πρεβελάκης Γ.Σ., Τα Βαλκάνια: Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, Libro, Αθήνα, 2001, σελ. 178 144 www.wikipedia.org www.undp.org 72

την Αυστρία, η σύντομη σύγκλιση της Σλοβενίας με την ανεπτυγμένη Δύση θεωρείται βέβαιη. Από την 1 Ιανουαρίου 2007 η Σλοβενία είναι μέλος και της Ευρωζώνης. 3.1.2. Κροατία Η Κροατία όπως και η Σλοβενία, στην πολιτισμική και θρησκευτική γραμμή, η οποία διαχώριζε την Γιουγκοσλαβία, βρίσκεται από την Καθολική πλευρά. Όλοι οι Κροάτες δεν βρίσκονται στην Κροατία. Μια σημαντική μειονότητα είναι εγκατεστημένη στην Βοσνία -Ερζεγοβίνη. Η Κροατία βρίσκεται στην ανατολική ακτή της Αδριατικής Θάλασσας. Στην έκταση της στεριάς της ανήκουν ένα τμήμα των Διναριδών και ένα τμήμα της Πανονίας. Η χώρα βρίσκεται στον συνοριακό χώρο ανάμεσα στην Κεντρική και τη Νότια Ευρώπη. Από πολιτισμική άποψη η Κροατία βρισκόταν πάντοτε στη συνοριακή γραμμή μεταξύ δυτικοευρωπαϊκών και ανατολίτικων επιρροών. Το 1991 η Κροατία διακήρυξε την ανεξαρτησία της διεξάγοντας εκλογές. Ακολούθησε αιματηρός πόλεμος με τις Σερβικές δυνάμεις μέχρι το 1995, συμπεριλαμβάνοντας μάχες με τον εναπομείναντα JNA (Γιουγκοσλαβικός Λαϊκός Στρατός) μεταξύ 1991 και 1992. Η Κροατία αναγνωρίστηκε επίσημα τον Ιανουάριο του 1992 από την Ε.Ε. και τον ΟΗΕ. Η έκτασή της είναι 56,542 km 2 έχει πληθυσμό 4.437.460 κατοίκους (απογραφή 2001) και πυκνότητα πληθυσμού 81 κατ/ km 2. Ο δείκτης HDI είναι 0,871 που είναι υψηλός, ενώ το ΑΕΠ ανά κάτοικο είναι 18,575$ (βρίσκεται στην 51 η θέση). 145 Η Κροατία είναι μεταξύ άλλων μέλος στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου και στην Συνθήκη Ελεύθερου Εμπορίου της Κεντρικής Ευρώπης (CEFTA). Το κράτος στοχεύει στην ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, από το 2004 είναι επίσημα υποψήφια χώρα προς ένταξη. Μετά τη συνάντηση κορυφής του NATO τον Απρίλιο του 2008 αποτελεί μέλος της στρατιωτικής αυτής συμμαχίας. Η Κροατία ως το τέλος του 2009 κατέχει το αξίωμα της μη μόνιμης χώρας-μέλους στο Συμβούλιο Ασφαλείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. 3.1.3. Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Η Βοσνία και Ερζεγοβίνη συγκεντρώνει στο έδαφός της όλες τις αντιφάσεις της Γιουγκοσλαβίας. Ελέγχει τον πλέον εύχρηστο δρόμο, ο οποίος συνδέει το εσωτερικό μιας χώρας με την Δαλματική ακτή. Διαθέτει μεγάλο πλούτο από μεταλλευτικούς πόρους και ένα μεγάλο μέρος από τις βιομηχανίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Είναι σε πολύ δυσκολότερη θέση από ότι η Κροατία καθώς βρίσκεται στο σταυροδρόμι των δυο διαχωριστικών γραμμών, του θρησκευτικού και του πολιτισμικού χώρου, 145 www.wikipedia.org www.undp.org 73

ανάμεσα στην Ορθοδοξία και τον Καθολικισμό, ανάμεσα στο Χριστιανισμό και το Ισλάμ. Ο πληθυσμός της αποτελείται από Σέρβους, Κροάτες και Μουσουλμάνους 146. Το Μάρτιο του 1992 η Βοσνία και η Ερζεγοβίνη διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους. Μετά από λίγο ξέσπασε πόλεμος μεταξύ Σέρβων, Κροατών και Βοσνίων, αφού οι Σέρβοι άρχισαν να πολεμούν εναντίον των Κροατών και των Μουσουλμάνων για εδαφικά δικαιώματα. Αν και η ανεξαρτησία της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης αναγνωρίστηκε διεθνώς, οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν. Τον Ιούνιο του 1993 το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών προώθησε τη λύση δημιουργίας έξι «ασφαλών περιοχών» για τους Βόσνιους Μουσουλμάνους και 25.000 στρατιώτες των Ηνωμένων Εθνών διατάχτηκαν να υπερασπιστούν τις περιοχές αυτές χρησιμοποιώντας ακόμη και βία. 147 Χάρτης 19. Οι εθνικές ομάδες στη Βοσνία (Πηγή www.wikipedia.org) Το Μάρτιο του 1994 τερματίστηκαν οι συγκρούσεις μεταξύ των Κροατών και των Βόσνιων μουσουλμάνων, όταν συμφωνήθηκε να δημιουργήσουν μια κοινή ομοσπονδία και να συνδέσουν τη νέα ομοσπονδία με τη Δημοκρατία της Κροατίας. Από τον Ιανουάριο ως τον Απρίλιο του 1995 διακηρύχθηκε η ανακωχή ανάμεσα στους Σερβοβόσνιους και τους Μουσουλμανοκροάτες, αλλά οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν και οι προσπάθειες ανανέωσης της συμφωνίας δεν ήταν επιτυχείς. Τον Αύγουστο οι νέες επιθέσεις των Σερβοβόσνιων προκάλεσαν τις αεροπορικές επιθέσεις του ΝΑΤΟ 146 Πρεβελάκης Γ.Σ., Τα Βαλκάνια: Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, Libro, Αθήνα, 2001 147 http://el.wikipedia.org/wiki/βοσνία και Ερζεγοβίνη 74

εναντίον σερβοβοσνιακών στόχων στη Βοσνία και στην Ερζεγοβίνη. Η διορία για ειρήνη μέχρι το Φεβρουάριο του 1996 λειτούργησε, και τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου η Βοσνία και η Ερζεγοβίνη εδραίωσαν επίσημες σχέσεις με την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας. Στις 4 Δεκεμβρίου του 2007 η χώρα υπέγραψε συμφωνία για σύνδεση με την ΕΕ. 148 Οι Βόσνιοι είναι η μεγαλύτερη εθνική ομάδα (48%), ενώ υπάρχουν και πληθυσμοί Σέρβων και Κροατών. Οι Βόσνιοι είναι στην πλειοψηφία τους μουσουλμάνοι, οι Σέρβοι ορθόδοξοι χριστιανοί και οι Κροάτες ρωμαιοκαθολικοί. Οι γλώσσες που ομιλούνται είναι η βοσνιακή, η σερβική και η κροατική, που όλες ανήκουν στην ίδια γλωσσική οικογένεια. Ο πληθυσμός της χώρας το 2009 εκτιμήθηκε σε 4.613.414 κατοίκους και η έκτασή της σε 51,197 km 2, ενώ η πυκνότητα της χώρας υπολογίζεται σε 76 κάτ/ km 2. Ο δείκτης HDI της χώρας είναι 0,803 που θεωρείται υψηλός, ενώ το ΑΕΠ κατά κεφαλήν είναι 7,489$. 149 Σημαντικό βήμα στην ευρωπαϊκή πορεία της Β&Ε ήταν η υπογραφή της Συμφωνίας Σταθεροποίησης και Σύνδεσης με την Ε.Ε. στις 16.06.08, όταν σημειώθηκε πρόοδος στην αστυνομική μεταρρύθμιση, δηλ. την ενοποίηση των αστυνομικών αρχών των δύο οντοτήτων υπό κεντρική διοίκηση, με την ψήφιση δύο νόμων. Στο ανωτέρω πλαίσιο, παρουσιάσθηκε (04.06.2008) από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή οδικός χάρτης για σταδιακή απελευθέρωση του καθεστώτος θεωρήσεων. Υπάρχει συμμετοχή της Β&Ε στο νατοϊκό IPAP (Individual Partnership Action Plan) από τον Δεκέμβριο 2007. Κατά την Σύνοδο Κορυφής της Συμμαχίας στο Βουκουρέστι τον Απρίλιο 2008 παραχωρήθηκε στην χώρα καθεστώς Εντατικοποιημένου Διαλόγου (Intensified Dialogue). 150 3.1.4. Π.Γ.Δ.Μ. Η ΠΓΔΜ (FYROM) είναι το τμήμα της Μακεδονίας που παραχωρήθηκε στη Σερβία μετά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-14. Η αποτυχία να εκσερβιστεί ο πληθυσμός κατέληξε σε έναν εθνικισμό «μακεδονικό» τον οποίο ενθάρρυνε ο Τίτο. Βρίσκεται σε ένα σημαντικό σταυροδρόμι που της παρέχει σοβαρές οικονομικές ευκαιρίες. Μπορεί να διαδραματίσει έναν ρόλο ταυτοχρόνως συνδετικό και διαχωριστικό ανάμεσα στην Ελλάδα, την Σερβία, την Βουλγαρία και την Αλβανία. Δυστυχώς για αυτήν όπως και η Βοσνία συνδυάζει τα οικονομικά της πλεονεκτήματα με τις γεωπολιτικές απειλές. Η αλβανική μειονότητά της που ξεπερνά το 20% του πληθυσμού, καθώς και η διένεξη με την Ελλάδα για την χρήση του όρου Μακεδονία και των αρχαίων συμβόλων, αποτελούν προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά αν 148 http://el.wikipedia.org/wiki/βοσνία και Ερζεγοβίνη 149 www.wikipedia.org www.undp.org 150 http://www.mfa.gr 75

προστεθούν στις παραδοσιακές βλέψεις της Βουλγαρίας απειλούν την ίδια την σύσταση του κράτους. Η πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (π.γ.δ.μ.), (αμφισβητούμενο συνταγματικό όνομα: «Δημοκρατία της Μακεδονίας») έγινε ανεξάρτητο κράτος το 1991 κατόπιν του διαμελισμού της πρώην Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας. Ευρισκόμενη μεταξύ Σερβίας, Αλβανίας, Ελλάδας και Βουλγαρίας, καταλαμβάνει συνολική έκταση 25.333 τετραγωνικών χιλιομέτρων (ξηρά: 24.856 τετραγωνικά χιλιόμετρα, ύδατα: 477 τετραγωνικά χιλιόμετρα), έχει συνολικό πληθυσμό 2.114.550 κατοίκους, με πυκνότητα 82,2 κάτ./km², και κατά κεφαλή ΑΕΠ 9,163$. Ο δείκτης HDI είναι 0,817 (θεωρείται υψηλός και βρίσκεται στην 72 η θέση). Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή (2002), ο συνολικός πληθυσμός της πγδμ ήταν 2,022,547 άτομα. 151 3.1.5. Σερβία Από το 2006 που το Μαυροβούνιο κήρυξε την ανεξαρτησία του, η Νέα Γιουγκοσλαβία έπαψε να υφίσταται και στη θέση της δημιουργήθηκαν δυο νέα κράτη, η Σερβία και το Μαυροβούνιο. Η Σερβία κληρονόμησε τις δυο παλιές αυτόνομες περιοχές της Σερβίας, το Κοσσυφοπέδιο και την Βοϊβοντίνα, καθώς και την παλαιά οθωμανική επαρχία του Σαντζάκ του Νόβι Παζάρ, μοιρασμένη ανάμεσα στη Σερβία και το Μαυροβούνιο. Το Κοσσυφοπέδιο έχει κατά πλειοψηφία αλβανικό πληθυσμό (90%) ενώ στη Βοϊβοντίνα ζει μια σημαντική ουγγρική μειονότητα (19%). Στο Σαντζάκ υπάρχει μουσουλμανικός πληθυσμός 200,000 ατόμων. Πρωτεύουσα είναι το Βελιγράδι. Ο πληθυσμός της υπολογίζεται σε 7.334.935 κάτοικους με πυκνότητα 107,46 κατ/km 2. Το συνολικό ΑΕΠ της χώρας ανέρχεται σε 79798 δις δολάρια, ενώ το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι 10,810. Ο δείκτης HDI είναι 0,821 που είναι υψηλός και η χώρα κατέχει την 65 η θέση στην παγκόσμια κατάταξη του συγκεκριμένου δείκτη. 152 Δεν αποτελεί μέλος της ΕΕ, ούτε του ΝΑΤΟ. Αποτελείται από 24 επαρχίες (χωρίς το Κόσσοβο) συν την πόλη του Βελιγραδίου. Έχει δυο αυτόνομες περιοχές, την Βοϊβοντίνα και το Κόσσοβο και Μετόχια. Το τελευταίο έχει ανακηρύξει την ανεξαρτησία του, γεγονός που δεν αναγνωρίζει η Σερβία και πλήθος άλλων χωρών. Η Συμφωνία Σύνδεσης και Σταθεροποίησης (ΣΣΣ) Σερβίας-ΕΕ υπεγράφη στις 29.04.08 στο Λουξεμβούργο με την αιρεσιμότητα της πλήρους συνεργασίας με το ICTY (Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία). Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις, το 151 www.wikipedia.org www.undp.org 152 www.wikipedia.org www.undp.org 76

66% των Σέρβων πολιτών τάσσεται υπέρ της ευρωπαϊκής προοπτικής της Σερβίας ενώ μόλις το 21% εμφανίζεται αντίθετο. 153 3.1.6. Μαυροβούνιο Το Μαυροβούνιο είναι ανεξάρτητο κράτος από το 2006. Στο βορρά συνορεύει με την Κροατία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ανατολικά με τη Σερβία, νότια με την Αλβανία και δυτικά βρέχεται από την Αδριατική θάλασσα. Ήταν η δεύτερη και μικρότερη συνιστώσα της Ομοσπονδίας Σερβίας-Μαυροβούνιου, διαδόχου κράτους της Γιουγκοσλαβίας. Το δημοψήφισμα που διεξήχθη στις 21 Μαΐου 2006 είχε σαν αποτέλεσμα (με 55,4% των ψήφων) την ανεξαρτητοποίηση του Μαυροβούνιου από την ομοσπονδία με τη Σερβία, κάτι που αποδέχθηκε και η ίδια. Η χώρα έγινε ανεξάρτητη στις 3 Ιουνίου 2006 και μέλος του ΟΗΕ στις 28 Ιουνίου 2006. Στις 11 Μαΐου του 2007 έγινε επίσης το 47ο μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης. Πρωτεύουσα είναι η Ποντγκόριτσα. Το 80% περίπου του πληθυσμού αυτοπροσδιορίζεται ως Μαυροβούνιοι και Σέρβοι, το 5% Αλβανοί ενώ το υπόλοιπο 15% είναι Σλάβοι μουσουλμάνοι που κατοικούν στην περιοχή Σαντζάκ, η οποία βρίσκεται μισή στο Μαυροβούνιο και μισή στη Σερβία. Ο πληθυσμός της χώρας είναι 678,177 κάτοικοι (εκτίμηση 2008), έχει έκταση 5,019 km 2, και πυκνότητα πληθυσμού 50κατ/km 2. Το ΑΕΠ ανά κάτοικο είναι 7,817$ και ο δείκτης HDI είναι 0,822 (θεωρείται υψηλός και βρίσκεται στην 72 η θέση). 154 Η κυβέρνηση της Ποντγκόριτσα ανήγαγε σε στρατηγικό της στόχο την ένταξη στους ευρωπαϊκούς και ευρωατλαντικούς θεσμούς. Και στα δύο μέτωπα έχουν σημειωθεί σημαντικές εξελίξεις: Στις 15.12.2006 υπογράφηκε η πράξη προσχώρησης της χώρας του στο πρόγραμμα Partnership for Peace (PfP) του ΝΑΤΟ. Η απόφαση για την πρόσκληση του Μαυροβουνίου στο PfP είχε ληφθεί στην Σύνοδο Κορυφής της Ατλαντικής Συμμαχίας στη Ρίγα (29.11.06). Το Μαυροβούνιο συμμετέχει κατά το τρέχον έτος σε 69 προγράμματα στο πλαίσιο του PfP με 132 στελέχη. Όσον αφορά στην ευρωπαϊκή προοπτική, μεγάλη επιτυχία αποτέλεσε η υπογραφή, στις 15.10.2007, της Συμφωνίας Σταθεροποίησης και Σύνδεσης (ΣΣΣ) με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και έχει εισέλθει στο στάδιο της επικύρωσης από τα κράτη μέλη της ΕΕ. 155 3.2. Ρουμανία Σήμερα η Ρουμανία αποτελεί την μεγαλύτερη σε πληθυσμό και ΑΕΠ χώρα της περιοχής των Βαλκανίων, αν εξαιρέσουμε την Ελλάδα. Μετά την ανατροπή του σοσιαλιστικού καθεστώτος το 1991, απέκτησε σαφή δυτικό προσανατολισμό. Σήμερα είναι πλέον μέλος της Ε.Ε, από την 1 η Ιανουαρίου του 2007 αλλά και του ΝΑΤΟ από το 2004. Ακολουθώντας την πολιτική της ελεύθερης εισόδου και εξόδου από τη χώρα και 153 www.mfa.gr 154 www.wikipedia.org www.undp.org 155 www.mfa.gr 77

μαζί με την φτώχια στην οποία έπεσε η χώρα, αλλά και την καταπίεση των τελευταίων χρόνων, η Ρουμανία παρουσίασε μεγάλη διασπορά, που υπολογίζεται σε πάνω από 2 εκατομμύρια πολίτες της. Οι κύριοι αποδέκτες αυτής της διασποράς είναι η Ισπανία, η Ιταλία, η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, ο Καναδάς και οι ΗΠΑ. Η χώρα έχει πληθυσμό 21.498.416 κατοίκους, έκταση 238,391 km 2 και πυκνότητα πληθυσμού 90κατ/ km 2. Η σύσταση του πληθυσμού είναι κατά 89,5% Ρουμάνοι, 6,6% Ούγγροι και 2,5% Ρομά, ενώ υπάρχει και 1,4% άλλες εθνικότητες. Το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι 12600 $ και ο δείκτης HDI είναι 0,837 και βρίσκεται στην 63 η θέση παγκόσμια. 156 Σε ότι αφορά τις επιλογές της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, υπάρχει διακομματική συναίνεση στους εθνικούς πυλώνες (συμμετοχή σε ΕΕ και ΝΑΤΟ) καθώς και στην ευρωπαϊκή προοπτική της Μολδαβίας. Πέραν τούτου, για τα τρία μεγάλα κόμματα το διακύβευμα εντοπίζεται στην διαχείριση των σχέσεων με την Ρωσία και στους γεωπολιτικούς συσχετισμούς στην Μαύρη Θάλασσα. Οι Σοσιαλδημοκράτες προτείνουν μια περισσότερο ρεαλιστική και συνολική προσέγγιση, δίνοντας μεγαλύτερη βαρύτητα στις σχέσεις της Ρουμανίας με την Ρωσία και την Τουρκία. 157 3.3. Βουλγαρία Η Βουλγαρία από το 1990, που το Κομμουνιστικό Κόμμα παρέδωσε την εξουσία, ακολουθεί φιλοδυτική πολιτική, με ελεύθερη αγορά και είναι υποδοχέας ξένων επενδύσεων. Από το 2007 είναι μέλος της ΕΕ, ενώ έχει γίνει μέλος του ΝΑΤΟ, του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και άλλων Οργανισμών. Πρωτεύουσά της είναι η Σόφια. Η χώρα αριθμεί 7.606.551 κατοίκους και έχει έκταση 110.910 km 2. Η πυκνότητα του πληθυσμού της είναι 68,9 κάτ/km 2. Η σύσταση του πληθυσμού της είναι κατά 83,9% Βούλγαροι, κατά 9,4% Τούρκοι, 4,7% Ρομά και 2% άλλες εθνικότητες. Το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι 11760$ και ο δείκτης HDI είναι 0,840 που είναι υψηλός και η χώρα βρίσκεται στην 61 η θέση παγκόσμια. 158 3.4. Αλβανία Η Αλβανία είναι μικρή χώρα που για χρόνια ήταν αποκλεισμένη από τις διεθνείς σχέσεις με άλλες χώρες, καθώς ήταν επιλογή της. Σήμερα κάνει άνοιγμα στις δυτικές αγορές κυρίως στον τομέα της ενέργειας και των μεταφορών. Είναι μέλος του ΝΑΤΟ, ενώ έχει κάνει αίτηση για είσοδο στην Ε.Ε. από τον Απρίλιο του 2009. Πρωτεύουσά της είναι τα Τίρανα και είναι κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Η Αλβανία αριθμεί 3.170.048 κατοίκους, έχει έκταση 28.748km 2 και έχει πυκνότητα πληθυσμού 126,6 κατ/km 2. Το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι 6.897$ και ο δείκτης HDI 156 http://en.wikipedia.org/wiki/romania 157 www.mfa.gr 158 http://en.wikipedia.org/wiki/bulgaria#contemporary.5bupdate.5d 78

για την χώρα είναι 0,818 που θεωρείται υψηλός και η χώρα βρίσκεται στην 70 η θέση στην παγκόσμια κατάταξη. 159 3.5. Οι εθνικές μειονότητες στις χώρες των Βαλκανίων Με την επαναχάραξη των συνόρων στα Βαλκάνια, δημιουργήθηκαν όπως είδαμε νέες χώρες, στα όρια περίπου που ιστορικά υπήρχαν οι εθνικές τους ομάδες, ή που ιστορικά κατείχαν την πλειοψηφία. Όμως σε όλη την έκταση των Βαλκανίων συνεχώς υπήρξαν μετακινήσεις πληθυσμών, αλλαγές συνόρων και πάντα σε όλες τις χώρες υπήρχαν ζητήματα μειονοτήτων, που αλλού αφομοιώθηκαν, αλλού ζούσαν ειρηνικά για μεγάλες περιόδους και αλλού υπήρξαν αίτια πολέμων και διεκδικήσεων. Σήμερα, τα νέα κράτη που προέκυψαν και αυτά που ήδη υπήρχαν, δεν αποτελούν «καθαρά» εθνικά κράτη, αλλά σε όλα παρουσιάζονται περιοχές με εθνικές μειονότητες. Η ύπαρξη μειονοτήτων σε χώρες νεοσύστατες και εξαρτημένες, χωρίς μεγάλη διαπραγματευτική δύναμη, αλλά και στρατιωτική δύναμη (όπως είναι η ΠΓΔΜ, ή η Βοσνία) μπορεί να αποτελέσει πηγή νέων ανακατατάξεων στην περιοχή, καθώς είναι εν δυνάμει εστία έντασης. Σύμφωνα με τον Γκράχαμ Φούλερ, που ήταν διευθυντής του Εθνικού Συμβουλίου Πληροφοριών της CIA, όπως αναφέρει σε άρθρο του στην Ουάσιγκτον Πόστ το 1999, το οποίο παρουσίαζε τις κυρίαρχες αμερικανικές αντιλήψεις για τις μειονότητες, πριν την επέμβαση στη Σερβία και την απόσπαση του Κοσσόβου: «οι μειονότητες θα είναι όλο και περισσότερο απρόθυμες να ζήσουν μέσα σε σύνορα τα οποία έχουν καθοριστεί αυθαίρετα από την ιστορία( ) Ποιος όμως έχει το δικαίωμα να αποκτήσει δικό του κράτος; Οποιοσδήποτε; Η σύντομη απάντηση είναι: Βασικά ναι, όλοι εκείνοι που αισθάνονται αρκετά δυνατοί για να το αποκτήσουν». Ο πρώην διευθυντής της CIA δεν κρύβει καθόλου τους επιδιωκόμενους στόχους μέσα από μια τέτοια χαοτική και σίγουρα πολυαίμακτη διαδικασία, όπου κάθε μειονότητα, αντί να διεκδικεί τα ανθρώπινα και δημοκρατικά της δικαιώματα μέσα στο πλαίσιο του κράτους που κατοικεί, θα διεκδικεί δικό της κράτος. Ο ίδιος συνεχίζει λέγοντας: «η πιθανότητα είναι ότι πολλά δεσποτικά κράτη θα διασπαστούν σε μικρότερες εθνικές ενότητες στην πρώτη φάση. Κατόπιν αυτές οι νέες εθνικές μονάδες του κόσμου θα συμφωνήσουν, πιθανόν, να ξανασυνδυαστούν με νέους τρόπους με νέους εταίρους, αλλά σε εθελοντική βάση, με δικαιώματα που θα έχουν διαπραγματευτεί, μέσα στο πλαίσιο μιας ομοσπονδίας». Δηλαδή, οι Αλβανοί για παράδειγμα του Κοσσόβου, ή της ΠΓΔΜ, αποσπώνται από τα σημερινά κράτη και ενώνονται σε εθελοντική βάση με τον νέο εταίρο την Αλβανία. 160 Η ύπαρξη μειονότητας σε μια χώρα όμως, δεν σημαίνει αυτόματα ότι υπάρχει και ζήτημα διάσπασης της χώρας αυτής, ή αυτονόμησης. Για παράδειγμα, με την ουγγρική μειονότητα στην Ρουμανία, δεν υπάρχει ζήτημα απόσχισης ή αυτονομίας. Ζήτημα υπάρχει εκεί που έχει ήδη εκφραστεί, όπως στη Βοσνία ή στο Κόσσοβο. 159 http://en.wikipedia.org/wiki/albania 160 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ.35-36 79

Χάρτης 26. Εθνικές ομάδες και μειονότητες στα Βαλκάνια (πηγή: Le Monde Diplomatique), ίδια επεξεργασία. 3.6. Η μετάβαση στον καπιταλισμό Μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου και τις ανατροπές των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη, οι χώρες του πρώην «σοβιετικού μπλοκ» χαρακτηρίστηκαν «χώρες μετάβασης προς την οικονομία της αγοράς», μεταφορά που επιτρέπει να παρακαμφθεί ο βίαιος και αντιφατικός χαρακτήρας της γενικευμένης υιοθέτησης του καπιταλιστικού μοντέλου. Οι νέες και ταυτόχρονα παλαιές ελίτ, οι οποίες στις πρώτες εκλογές, υπόσχονταν να φέρουν πολύ γρήγορα ελευθερία και οικονομική αποτελεσματικότητα, είχαν πραγματικό στόχο να βάλουν τις χώρες τους στο παιχνίδι της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, προς ίδιον όφελος. Σε 80

πολλές περιπτώσεις, το ζήτημα ήταν η κατοχύρωση των παλαιών θεσμικών προνομίων μέσω της πρόσβασης στην ιδιοκτησία, μετατρέποντας τους εργαζόμενους σε εμπορεύματα με ημερομηνία λήξης. 161 Εκεί οφείλεται και η υιοθέτηση από τη συντριπτική πλειοψηφία των νέων βουλευτών των χωρών αυτών, ανεξαρτήτως χώρου, των συνταγών που προωθούσαν οι θεσμοί της παγκοσμιοποίησης, όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και τα διάφορα πιστωτικά ιδρύματα, αλλά και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία καθορίζει τα κριτήρια ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στις χώρες αυτές όπου η πρόσβαση στην εκπαίδευση, στα πολιτιστικά αλλά και στα βασικά αγαθά αποτελούσε μέρος του «κοινωνικού μισθού» και όπου η απασχόληση στις μεγάλες επιχειρήσεις συνοδευόταν από κοινωνικές υποδομές, βρεφονηπιακούς σταθμούς, νοσοκομεία, σχεδόν δωρεάν στέγαση, το «λιγότερο κράτος» - συνώνυμο της εκβιαστικής ιδιωτικοποίησης των μεγάλων επιχειρήσεων και της εμπορευματοποίησης της παροχής αγαθών και υπηρεσιών προκάλεσε πραγματικό κατακλυσμό. 162 Η εξάρτηση από τα εισαγόμενα προϊόντα των πολυεθνικών οδήγησε σε διεύρυνση των εξωτερικών ελλειμμάτων, χωρίς να καταγραφούν θετικά αντισταθμίσματα στον τομέα της μεταφοράς τεχνογνωσίας προς τις εγχώριες επιχειρήσεις. Η μαζικής κλίμακας εισροή Ξένων Άμεσων Επενδύσεων (ΞΑΕ) στον τραπεζικό τομέα (ελέγχουν μεταξύ 50% και 90% του κεφαλαίου των τραπεζών με εξαίρεση τη Σλοβενία), οδήγησε σε μεγαλύτερη ακόμα συρρίκνωση των χρηματοδοτήσεων προς τις δημόσιες επιχειρήσεις και υπηρεσίες που προσέφεραν μέχρι πριν λίγα χρόνια τις περισσότερες θέσεις εργασίας. 163 Το παλαιό μοντέλο της κεντρικά σχεδιασμένης πλήρους απασχόλησης έδωσε τη θέση του σε μαζική διαρθρωτική ανεργία που συχνά ξεπερνούσε το 20%, σε μια περίοδο που ακόμη και στις «ευνοημένες» χώρες, οι μεγάλες επιχειρήσεις, μοχλοί οικονομικής ανάπτυξης ολόκληρων περιφερειών, δεν είχαν ακόμη αναδιαρθρωθεί σύμφωνα με τα νέα κριτήρια. Η γενικευμένη μείωση του αριθμού των γεννήσεων αποτελεί συμβολική αποτύπωση της κατάστασης αυτής και του μέλλοντος που περιμένει τις χώρες αυτές. Το ποσοστό των φτωχών χωρών πέρασε από το 2% του 1988 στο 21% το 1998. Σύμφωνα με έκθεση της παγκόσμιας τράπεζας, οι κοινωνικοί δείκτες, ιδιαίτερα στον τομέα της υγείας, καταγράφουν την πιο αρνητική πορεία στα Βαλκάνια και στην ΚΑΚ. Από τις χώρες που βρίσκονται σε τροχιά διεύρυνσης της ΕΕ προς την Κεντρική Ευρώπη, προβάδισμα είχαν αυτές που βρίσκονταν σε καλύτερη κατάσταση στο ξεκίνημα, αλλά και όσες απέφυγαν τους πολέμους και αντιστάθηκαν 161 Le Monde Diplomatique, Το νέο πρόσωπο του κόσμου, τ.3 ο, 2004, σελ 16 162 Le Monde Diplomatique, Το νέο πρόσωπο του κόσμου, τ.3 ο, 2004, σελ 16 163 Le Monde Diplomatique, Το νέο πρόσωπο του κόσμου, τ.3 ο, 2004, σελ 17 81

στις επιταγές των ιδιωτικοποιήσεων, και τελικά κατόρθωσαν να πιάσουν τον στόχο αυτό, όπως η Σλοβενία η Ρουμανία και η Βουλγαρία. 164 Μεταξύ των τεράστιων προβλημάτων ήταν και αυτά που σχετίζονταν με τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα (η ιδιοκτησία των παραγωγικών στοιχείων), πώς και πόσο γρήγορα οι πρώην κρατικές επιχειρήσεις θα μετατρέπονταν σε ιδιωτικές (η δημιουργία μιας επιχειρηματικής τάξης που δεν υπήρχε πριν, η έκταση και η φύση της εμπλοκής του ξένου κεφαλαίου, η θέση των εργαζομένων, η φύση του νομικού συστήματος, ο συμβιβασμός των δυνάμεων της αγοράς με κοινωνικούς στόχους). Αν και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι καλούμενες μεταβατικές οικονομίες της Ανατολικής Ευρώπης ήταν βασικά τα ίδια σε κάθε περίπτωση, ο ακριβής τρόπος που αντιμετωπίστηκαν διαφέρει, βασισμένος στην ξεχωριστή τους ιστορία πριν και κατά την διάρκεια της εποχής της κεντρικής οικονομίας. Φυσικά, η διαδικασία οικονομικής ανανέωσης και «αγοροποίησης» (marketization), παρακινήθηκε περισσότερο από την επιθυμία των χωρών την Ανατολικής Ευρώπης να γίνουν μέλη της ΕΕ. 165 Στον παρακάτω χάρτη φαίνεται η οικονομική κατάσταση των χωρών των Βαλκανίων. Με διαβάθμιση του χρώματος φαίνεται το κατά κεφαλήν εισόδημα (τα στοιχεία είναι από το UNDP). Δεν είναι ενδεικτικό για την κατάσταση των πολιτών των χωρών, δίνει όμως μια εικόνα για τα εισοδήματα, έστω και με μέσο όρο. Με μπάρες απεικονίζονται το ΑΕΠ των χωρών (με στοιχεία του 2009 από την Παγκόσμια τράπεζα) καθώς και το εξωτερικό χρέος των χωρών (στοιχεία από την Wikipedia, που με τη σειρά της αναφέρεται στο World fact yearbook 2009 της CIA). Είναι χαρακτηριστική η μεγάλη διαφορά του ΑΕΠ της Ρουμανίας σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες, καθώς και το κατά κεφαλήν εισόδημα της Σλοβενίας, που διαφέρει κατά πολύ από τις άλλες βαλκανικές χώρες. Χαμηλό ΑΕΠ και κατά κεφαλήν εισόδημα, παρουσιάζουν οι πιο αδύναμες και οικονομικά καθυστερημένες χώρες, όπως η Αλβανία, η πγδμ και η Βοσνία Ερζεγοβίνη. 164 Le Monde Diplomatique, Το νέο πρόσωπο του κόσμου, τ.3 ο, 2004, σελ 17 165 Peter Dicken, The Global Shift, 2006 82

Χάρτης 20. ΑΕΠ των χωρών, κατά κεφαλήν εισόδημα και εξωτερικό χρέος. (πηγές στοιχείων: World Bank (2009d). "World Development Indicators". Washington DC: World Bank, www.wikipedia.org, www.undp.org), ίδια επεξεργασία. Για να έχουμε μια καλύτερη εικόνα των μεγεθών των χωρών και των πληθυσμών τους, παρακάτω εμφανίζονται δυο χάρτες με τον πληθυσμό των χωρών μαζί με το ρυθμό ανάπτυξης του πληθυσμού, καθώς και ένας χάρτης με την αστικότητα του πληθυσμού σε κάθε χώρα. Ο χάρτης με την αστικότητα του πληθυσμού, προέρχεται από στοιχεία της www.undp.org που είναι Πρόγραμμα Ανάπτυξης του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, (United Nations Development Programme), και αναφέρεται σε αστικότητα, όπως αυτή υπολογίζεται από κάθε χώρα ξεχωριστά, όπως δηλαδή η κάθε χώρα εννοεί την αστική περιοχή. 83

Χάρτης 21. Σημερινοί πληθυσμοί των βαλκανικών χωρών και ρυθμοί ανάπτυξης (πηγές: Fragments d Europe (Foucher M), www.undp.org, www.wikipedia.org), ίδια επεξεργασία Στον χάρτη αυτό φαίνεται ο ρυθμός μείωσης του πληθυσμού στις περισσότερες βαλκανικές χώρες. Αύξηση εμφανίζουν οι: Αλβανία, πγδμ και Βοσνία, στις πιο φτωχές χώρες της περιοχής, στις οποίες, υπάρχει και έντονο μουσουλμανικό στοιχείο. Είναι χαρακτηριστικό το πληθυσμιακό μέγεθος της Ρουμανίας. Στον παρακάτω χάρτη, που απεικονίζεται η αστικότητα του πληθυσμού των χωρών, ξεχωρίζει η Βουλγαρία και η πγδμ, ενώ μικρή αστικότητα, φαίνεται να έχει η Σλοβενία η Αλβανία και η Βοσνία Ερζεγοβίνη. 84

Χάρτης 22. Αστικότητα (πηγή δεδομένων: www.undp.org), ίδια επεξεργασία. 85

Χάρτης 23. Η διαβάθμιση των χωρών γίνεται με βάση τον δείκτη HDI και με μπάρες απεικονίζονται το ποσοστό ανεργίας των χωρών και το ποσοστό μετανάστευσης (πηγή στοιχείων: www.undp.org), ίδια επεξεργασία. Στον παραπάνω χάρτη απεικονίζεται ο δείκτης HDI (Human Development Index) όπως αυτός υπολογίζεται για το 2009 (πήγή www.undp.org), το ποσοστό ανεργίας κάθε χώρας (πήγή www.undp.org) καθώς και το ποσοστό μετανάστευσης. Ο Δείκτης HDI περιλαμβάνει δείκτες που αφορούν στην ποιότητα ζωής, όπως είναι: προσδόκιμο ζωής, ποσοστό εγγράμματων, ποσοστό πρόσβασης στη μόρφωση, δείκτης μόρφωσης, ΑΕΠ, κατά κεφαλήν εισόδημα. Ο δείκτης αυτός σύμφωνα με την UNDP θεωρείται πολύ υψηλός για τιμές από 0,9 μέχρι 1,0, υψηλός από 0,8 ως 0,9, μέσος από 0,5 μέχρι 0,8 και χαμηλός από 0,5 και κάτω. Στην περίπτωση των Βαλκανικών χωρών όλες έχουν υψηλές τιμές, ξεχωρίζει η Σλοβενία που έχει πολύ υψηλές τιμές, και βρίσκεται στην 25 η θέση στην παγκόσμια κατάταξη. Είναι χαρακτηριστική η διαφορά που εντοπίζεται μεταξύ των βαλκανικών κρατών, κυρίως μεταξύ αυτών που μπήκαν στην ΕΕ και στις υπόλοιπες χώρες, κυρίως στον τομέα της ανεργίας και της μετανάστευσης. 86

Ένας δείκτης που μπορεί να δείξει την διαφοροποίηση των βαλκανικών χωρών ως προς το επίπεδο ζωής των κατοίκων, είναι ο μέσος μισθός, αν και δεν αντιπροσωπεύει την πραγματική κατάσταση, καθώς βγαίνει από μέσους όρους και δεν δείχνει τις διακυμάνσεις στην ίδια την χώρα μεταξύ υψηλών και χαμηλών μισθών. Παρόλα αυτά οι διαφορές στις χώρες είναι τόσο μεγάλες που φαίνεται μια εικόνα διαφοράς των χωρών και των επιπέδων μισθών (υπολογισμένα για το 2009 σε ). Για παράδειγμα, ο μέσος μισθός της Σλοβενίας υπολογίζεται πάνω από 1300, και είναι κατά πολύ υψηλότερος από της Αλβανίας που έχει μέσο μισθό 236 και είναι ο χαμηλότερος της περιοχής. Μετά την Σλοβενία ακολουθεί η Κροατία που ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες Βαλκανικές χώρες. Χάρτης 24. Μέσος Μισθός (υπολογισμένος σε ) για το έτος 2009 (πηγή στοιχείων: www.wiiw.ac.at), ίδια επεξεργασία. 87

Συμπληρωματικά, μπορεί να λειτουργήσει και ο επόμενος χάρτης που ακολουθεί, με την κατηγοριοποίηση των χωρών με βάση τον ετήσιο πληθωρισμό, που είναι και γενικότερος δείκτης για την οικονομία της κάθε χώρας. Τα στοιχεία αναφέρονται στο έτος 2008 και είναι χαρακτηριστικά υψηλά για την Σερβία και την Βουλγαρία που ξεπερνάνε το 10% με 11,7 και 12% αντίστοιχα. Χαμηλότερο πληθωρισμό παρουσιάζει η Αλβανία με 3,4%. Χάρτης 25. Επίπεδα πληθωρισμού για το έτος 2008 (πηγή στοιχείων: www.wiiw.ac.at), ίδια επεξεργασία Συμπερασματικά, αν δούμε τα στοιχεία από τους χάρτες αυτούς, κυρίως των χαρτών 20, 23 και 24 μπορούμε να πούμε ότι ξεχωρίζουν από την περιοχή οι οικονομίες των τριών κρατών μελών της ΕΕ, δηλαδή της Σλοβενίας, της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, ως πιο ισχυρές από τις υπόλοιπες οικονομίες, αν και πληθωρισμός είναι υψηλός και στις δυο τελευταίες. Από τον χάρτη 23 φαίνεται η μεγάλη διαφορά στις 88

τρεις χώρες, κυρίως από την ανεργία και την μετανάστευση, καθώς σε όλες τις χώρες πλην των τριών μελών της ΕΕ, ξεπερνάει το 10% και στην περίπτωση της πγδμ και της Βοσνίας Ερζεγοβίνης που φτάνουν το 33,5 και 29% αντίστοιχα. Ακολουθούν η Σερβία με 18,8%, το Μαυροβούνιο με 14,7%, η Κροατία με 13,7% και η Αλβανία με 12,5%. Η ανεργία αυτή είναι επίσημα καταγεγραμμένη ανεργία και ενδέχεται να είναι και μεγαλύτερη. Εάν σε αυτό, συνυπολογίσουμε το κατά κεφαλήν εισόδημα και τον δείκτη HDI, διαφαίνεται ένας διαχωρισμός των βαλκανικών κρατών, σε πιο Ευρωπαϊκές χώρες (μέλη της ΕΕ) και στις υπόλοιπες χώρες, που αποτελούν τα «Δυτικά Βαλκάνια», όπως τα ονομάζει η ΕΕ, δηλαδή την Κροατία, την Σερβία, την πγδμ, την Βοσνία Ερζεγοβίνη, το Μαυροβούνιο και την Αλβανία. Όμως και οι χώρες αυτές παρουσιάζουν ανομοιογένεια, με την Κροατία να ξεχωρίζει και να ακολουθεί η Σερβία που είναι σε κάπως καλύτερη θέση από τις υπόλοιπες. 89

4. Νέα Γεωπολιτική ισορροπία 4.1. Νέες ισορροπίες στην περιοχή Τίποτα δεν είναι πια το ίδιο στα Βαλκάνια με την εποχή που υπήρχε η Γιουγκοσλαβία και υπήρχε ο υπαρκτός σοσιαλισμός. Κατά παράδοξο τρόπο, παρόλο που στην περιοχή συγκρούονταν δυο στρατιωτικο-πολιτικοί αντίπαλοι, το ΝΑΤΟ και το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, αλλά και αυτές ακόμα οι χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού παρουσίαζαν μια πανσπερμία μοντέλων, η διακριτή γεωπολιτική ταυτότητα των Βαλκανίων ήταν πολύ πιο ισχυρή από σήμερα. Η Βουλγαρία ήταν πιστό μέλος του Συμφώνου της Βαρσοβίας και η πιο φιλοσοβιετική χώρα της συμμαχίας, αλλά οι σχέσεις της με την Ελλάδα ήταν τόσο θερμές τη δεκαετία του 1980, ώστε ο κομμουνιστής Τοντόρ Ζίφκοφ έφτασε μέχρι του σημείου να μετακινήσει συμβολικά μια μεραρχία προς την χώρα μας όταν είχε ξεσπάσει η ελληνοτουρκική κρίση του 1987. Πραγματικά μοναδικό φαινόμενο μια χώρα μέλος του Συμφώνου της Βαρσοβίας να μετακινεί στρατεύματα για να συμπαρασταθεί σε μια χώρα μέλος του ΝΑΤΟ που απειλούταν από μια άλλη χώρα μέλος του ΝΑΤΟ. Η Γιουγκοσλαβία, με κοινωνικό σύστημα σοσιαλισμού αλλά με πολύ ισχυρές δόσεις καπιταλισμού, πολιτικά βρισκόταν μεταξύ Δύσης και Ανατολής, έχοντας η ίδια επιλέξει να είναι ηγετική χώρα του Κινήματος των Αδεσμεύτων. Η Ρουμανία ήταν μεν χώρα του Συμφώνου της Βαρσοβίας, αλλά με θέσεις πολύ έντονα αντισοβιετικές, πραγματικός «άσωτος υιός» του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, πράγμα που καθιστούσε τον επί δεκαετίες ηγέτη της, Νικολάε Τσαουσέσκου, εξαιρετικά αγαπητό στην Ουάσιγκτον και άκρως αντιπαθή στη Μόσχα. Η Αλβανία, εθελουσίως απομονωμένη, ήταν εχθρός των πάντων, του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, μέχρι και της Γιουγκοσλαβίας. Η ύπαρξη των δυο αντιτιθέμενων στρατιωτικοπολιτικών συστημάτων στα Βαλκάνια διατηρούσε αυτό το εξαιρετικά πολύμορφο στάτους κβο επί σχεδόν τέσσερις δεκαετίες. Πάνω σε αυτό οικοδομούνταν διμερείς σχέσεις συνεργασίας μεταξύ των χωρών της χερσονήσου που υπερέβαιναν και τα δυο συστήματα. Το σύστημα του υπαρκτού σοσιαλισμού ύψωνε αδιαπέραστο τείχος για την επέκταση της τουρκικής επιρροής στα Βαλκάνια. Οι βαλκανικοί λαοί, παραδοσιακά καχύποπτοι απέναντι στην Άγκυρα εξαιτίας του μακραίωνου οθωμανικού ζυγού υπό τον οποίο είχαν ζήσει όλοι, είχαν πρόσθετους λόγους να τηρούν εχθρική στάση προς την Τουρκία. Ως πανίσχυρο μέλος του ΝΑΤΟ η Τουρκία ενσάρκωνε την άμεση στρατιωτική απειλή της Δύσης 90

εναντίον των χωρών αυτών. Εκείνη την εποχή η Τουρκία διατηρούσε καλές σχέσεις μόνο με την φιλοδυτική Ρουμανία. 166 Η κατάσταση όμως άλλαξε δραματικά με την παλινόρθωση του καπιταλισμού, όπου για πρώτη φορά μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Τουρκία επέστρεψε στα Βαλκάνια μετά από σχεδόν έναν αιώνα, έχοντας ρεαλιστικές αξιώσεις άσκησης πολιτικής αλλά και στρατιωτικής επιρροής από τη δυτική ακτή του Εύξεινου Πόντου μέχρι τα παράλια της Αδριατικής. Το γεγονός ότι όλες οι βαλκανικές χώρες είτε ανήκουν στο ΝΑΤΟ, είτε επιδιώκουν να ενταχθούν σε αυτό, μετέτρεψε σε πλεονέκτημα για την Άγκυρα αυτό που αποτελούσε την Αχίλλειο πτέρνα της στα χρόνια του υπαρκτού σοσιαλισμού. 167 Η τουρκική επιρροή ανέβηκε κατακόρυφα στη Βουλγαρία υπονομεύοντας έτσι και τη βάση της ελληνο-βουλγαρικής συνεργασίας στην εξωτερική πολιτική αλλά και στην Αλβανία, στην Βοσνία και στην ΠΓΔΜ. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας διεύρυνε θεαματικά τις δυνατότητες της Άγκυρας να επεκτείνει την επιρροή της σε περιοχές που της ήταν αδύνατο όσο βρισκόταν υπό την ηγεμονία των Σέρβων. Αντιθέτως τα αδύναμα κράτη που προέκυψαν από το διαμελισμό της ισχυρής Γιουγκοσλαβίας αποτελούν εύκολη πολιτική λεία για την Άγκυρα. 168 4.2. Βαλκάνια - Σταυροδρόμι Στο παρελθόν η περιοχή αυτή επωφελήθηκε από την κεντρική της θέση και συνέλαβε την ροή των πολιτισμών ανάμεσα στην Ασία και την Ευρώπη. Ταυτοχρόνως υπέστη εισβολές και επιθέσεις και από τις δυο πλευρές. Τα ασυνήθιστα πλεονεκτήματα που έχει η θέση της Κωνσταντινούπολης, η οποία ελέγχει το πέρασμα από τη Μαύρη Θάλασσα στην Μεσόγειο και από την Ευρώπη στην Ασία, εξηγούν το ρόλο της. Οι δυο πλευρές αυτής της μεγάλης μητρόπολης, τα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία, ήταν οι πνεύμονες του Βυζαντίου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η υλική ισχύς των δυο αυτοκρατοριών προερχόταν από την Μικρά Ασία. Αντίθετα, τα Βαλκάνια ήταν πηγή αναταραχών και λίγο συμμετείχαν στον πλούτο των Αυτοκρατοριών. Η απώλεια ελέγχου σε αυτήν την περιοχή, που ήταν δύσκολο να υποταχθεί και ήταν ανοιχτή σε κάθε απειλή, μπορούσε να απειλήσει την Κωνσταντινούπολη. Πριν γίνουν «μαλακό υπογάστριο» της Ευρώπης, τα Βαλκάνια ήταν η «αχίλλειος πτέρνα» των μεγάλων Αυτοκρατοριών. 169 Κατά την νεωτερική περίοδο, η οποία χαρακτηρίστηκε από την κυριαρχία της Δύσης και τον ανταγωνισμό των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων για την διανομή του κόσμου, τα Βαλκάνια έγιναν ένα εποφθαλμιούμενο έδαφος. Η κάθε Δύναμη προσπάθησε να θέσει υπό τον έλεγχό της τον βαλκανικό χώρο και, σε περίπτωση αποτυχίας, να 166 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ.217 167 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ.217 168 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ.218 169 Γεώργιος Σ. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, εκδόσεις LIBRO, 1994, σελ 221 91

εμποδίσει τις άλλες από το να το επιτύχουν. Η προώθηση της Ρωσίας προς τις θερμές θάλασσες, το γερμανικό Drang Nach Osten (ορμή προς ανατολάς), η προστασία των αγγλικών θαλασσίων οδών, η παραδοσιακή γαλλική παρουσία στην Ανατολή. Όλες οι πολιτικές των Μεγάλων Δυνάμεων διασταυρώνονταν στα Βαλκάνια. 170 Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα Βαλκάνια έμοιαζαν να έχουν στραφεί οριστικά προς τη Δύση, η οποία με τον εκσυγχρονισμό της Τουρκίας με τον Κεμάλ Αττατούρκ, επεξέτεινε την επιρροή της ακόμη ανατολικότερα. Ο Ψυχρός Πόλεμος έδειξε ότι τίποτα δεν είχε επιτευχθεί οριστικά. Ένα μεγάλο μέρος της χερσονήσου έγινε και πάλι τμήμα στην «ενδιάμεση περιοχή», υπό την επιρροή της Μόσχας αυτή τη φορά. Το υπόλοιπο μέρος των Βαλκανίων ετέθη υπό αμερικανική «προστασία». Με την ένταξή τους στα μεγάλα γεωπολιτικά σχήματα, τα Βαλκάνια βρήκαν την σταθερότητά τους για μερικές δεκαετίες. Η επιστροφή της αστάθειας από το 1989 είναι μια ένδειξη ότι οι βλέψεις της Δύσης και της Ρωσίας έχουν επανενεργοποιηθεί, ότι τα Βαλκάνια γίνονται και πάλι μια αρένα, όπου συγκρούονται τα γεωπολιτικά σχέδια των Δυνάμεων. 171 Τα Βαλκάνια είναι ένα γεωπολιτικό σταυροδρόμι, όχι μόνο εξαιτίας της θέσης τους αλλά και εξαιτίας της ιστορίας τους της ιστορίας τους και της νοοτροπίας που καλλιέργησε στους κατοίκους. Έτσι ο τρόπος που βλέπουν τους Βαλκάνιους οι μη Βαλκάνιοι, καθορισμένος από την ιστορία, συμβάλλει με τη σειρά του στην γεωπολιτική κεντρικότητα των Βαλκανίων. Όταν ο Τσώρτσιλ, αποκαλούσε τα Βαλκάνια «μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης», μήπως υπεδείκνυε τη θέλησή του να ελέγξει το χώρο αυτό, εμπνεόμενος από την ιστορία του; 172 Στον παρακάτω χάρτη απεικονίζονται οι κύριοι άξονες διάδρομοιεπικοινωνίας που προωθεί η ΕΕ στην περιοχή. Το σημαντικό είναι ότι δεν πρόκειται για απλούς οδικούς άξονες, αλλά για άξονες μεταφορών και επικοινωνίας. Για παράδειγμα ο άξονας Δυρράχιο Μπουργκάς, που αλλιώς ονομάζεται και Διάδρομος 8 (Corridor 8) είναι οδικός και σιδηροδρομικός άξονας, άξονας μεταφοράς δεδομένων με σύστημα οπτικών ινών, αλλά και μεταφοράς ενέργειας, με αγωγό φυσικού αερίου. Παράλληλα περίπου με τον άξονα αυτό, οι ΗΠΑ έχουν σχεδιάσει τον αγωγό ΑΜΒΟ, που θα μεταφέρει πετρέλαιο από την Μαύρη Θάλασσα στην Αδριατική, διαμέσου της Βουλγαρίας, της πγδμ και της Αλβανίας. Ο άξονας Σάλτσμπουργκ Βουδαπέστη Σόφια Θεσσαλονίκη, που απεικονίζεται με μπλε χρώμα, ονομάζεται και Διάδρομος 10 (Corridor 10) και αποτελεί πολύ σημαντικό οδικό άξονα καθώς ενώνει το Αιγαίο με την Αυστρία, και ουσιαστικά την Γερμανία, δίνει σύντομη διέξοδο δηλαδή στη Γερμανία στη Μεσόγειο διαμέσου της Σλοβενίας, της Κροατίας, της Σερβίας και της πγδμ. Το εντός της Σερβίας τμήμα θα αρχίσει να κατασκευάζεται μέσα στο 2010. 173 170 Γεώργιος Σ. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, εκδόσεις LIBRO, 1994, σελ 223 171 Γεώργιος Σ. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, εκδόσεις LIBRO, 1994, σελ 223 172 Γεώργιος Σ. Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, εκδόσεις LIBRO, 1994, σελ 223 173 http://www.csees.net/ 92

Με τον άξονα Βερολίνο Κονστάντζα Κωνσταντινούπολη, συνδέεται η Μαύρη Θάλασσα, το Αιγαίο και η Ανατολή με το κέντρο της Ευρώπης, διαμέσου χωρών της ΕΕ, με μόνο σύνορο αυτό της Τουρκίας. Ο όρος «σταυροδρόμι» για τα Βαλκάνια, παίρνει πραγματικές διαστάσεις στην σημερινή εποχή, καθώς όπως φαίνεται και από τον παρακάτω χάρτη, η περιοχή αποτελεί τόσο είσοδο της Ευρώπης και της ΕΕ, όσο και διέξοδό της στις θάλασσες του νότου, την Αδριατική και κυρίως την Μαύρη θάλασσα. Άλλωστε ο ένας διάδρομος από τους παρακάτω είναι ο Δούναβης, που είναι πλωτός ποταμός και φτάνει μέχρι την καρδιά της Ευρώπης, στην Γερμανία. Χάρτης 27. Κύριοι Χερσαίοι διάδρομοι που διέρχονται από τα Βαλκάνια (πηγή: Γενικό Χωροταξικό Σχέδιο Για τις ΑΠΕ), ίδια επεξεργασία. 93

4.3. Οι Διεθνείς Οργανισμοί 4.3.1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση Η διεύρυνση της ΕΕ ανατολικά, σήμανε και το τέλος της Ρωσικής επιρροής (όπου αυτή υπήρχε ακόμα) στην ανατολική Ευρώπη. Παράλληλα, με την είσοδο στην ΕΕ της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας το 2007 και της Σλοβενίας νωρίτερα, χώρες βαλκανικές, αλλάζει η ισορροπία στα Βαλκάνια, καθώς μεγαλώνουν οι αντιθέσεις μεταξύ των χωρών της Βαλκανικής. Η νέα ισορροπία αφορά στην υπεροχή της ΕΕ, έναντι της Ρωσίας και από την άποψη της ενίσχυσης της αμερικανικής πολιτικής στην περιοχή. Χάρτης 28. Η Ε.Ε. σήμερα με την ένταξη της Βουλγαρίας, Ρουμανίας και Σλοβενίας (ίδια επεξεργασία) Μετά την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και την δημιουργία νέων κρατών, είναι πλέον σαφές ότι η ευρωπαϊκή πολιτική στα Βαλκάνια συμπίπτει με την αμερικανική στο 94

κεφαλαιώδες, δηλαδή στην προώθηση της διάλυσης και της ανασύνθεσης κρατών της περιοχής, με στόχο την καλύτερη εναρμόνιση των κρατών που προκύπτουν προς τα συμφέροντα των ηγετικών κρατών της ΕΕ στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Άλλωστε, μπορεί να ειπωθεί ότι με πρωτοπόρο τη Γερμανία και κάτω από την ανελέητη και ασφυκτική πίεσή της η τότε ΕΟΚ και νυν ΕΕ έπαιξε τον καθοριστικό ρόλο σε ότι αφορά τους εξωτερικούς παράγοντες στην έναρξη της διαδικασίας διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας. 174 Η ένταξη της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας στην ΕΕ, αλλά και στο ΝΑΤΟ, έφερε μια σοβαρή νίκη της ΕΕ και των ΗΠΑ και αποτελεί μια σοβαρή ανατροπή γεωπολιτικού χαρακτήρα. Οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι δείχνουν πλέον καθαρά πως έχουν σκοπό να αξιοποιήσουν την ενσωμάτωση του Βουκουρεστίου και της Σόφιας στους ευρωατλαντικούς θεσμούς προκειμένου να διεκδικήσουν το γεωπολιτικό έλεγχο της Μαύρης Θάλασσας από την Ρωσία. 175 4.3.2. Το ΝΑΤΟ και η Αμερικανική παρουσία στα Βαλκάνια. Μετά τις ανατροπές στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, και την φιλοδυτική στάση των περισσότερων κρατών, αυξήθηκε το ενδιαφέρων των χωρών αυτών για την ένταξή τους ή την συνεργασία τους με το ΝΑΤΟ. Έτσι από μέχρι και σήμερα συνεχίζεται η διαδικασία ένταξης των χωρών αυτών στο ΝΑΤΟ. Υπάρχουν διαφορετικές συνθήκες για κάθε χώρα που ρυθμίζουν την είσοδό της ή όχι (παράδειγμα η στάση της Ελλάδας για την είσοδο της ΠΓΔΜ στο Βουκουρέστι). Η ένταξη των χωρών αυτών στο ΝΑΤΟ, ενισχύει την παρουσία των ΗΠΑ στην περιοχή και δίνει ένα σημαντικό πλεονέκτημα έναντι της Ρωσίας, καθώς σύμφωνα με τον Zbigniew Brzezinsky: «Η Ατλαντική Συμμαχία, την οποία εκφράζει θεσμικά το ΝΑΤΟ, συνδέει τα πιο παραγωγικά και με τη μεγαλύτερη επιρροή κράτη της Ευρώπης με την Αμερική, καθιστώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες βασικό συμμέτοχο ακόμη και στις ενδοευρωπαϊκές υποθέσεις. Το δυτικό ημισφαίριο είναι γενικά προστατευμένο από εξωτερικές επιρροές, επιτρέποντας έτσι στην Αμερική να παίζει κεντρικό ρόλο στις πολυμερείς οργανώσεις του ημισφαιρίου. Διάφορες προωθούμενες από την Αμερική ρυθμίσεις για στενότερη συνεργασία με το ΝΑΤΟ όπως ο Συνεταιρισμός για την Ειρήνη, διεισδύουν ακόμη και στον πρώην σοβιετικό χώρο.» και συνεχίζει: «επιπλέον, θα πρέπει να θεωρούμε ως μέρος του αμερικανικού συστήματος τον παγκόσμιο ιστό εξειδικευμένων οργανισμών, ιδιαίτερα τους «διεθνείς» οικονομικούς οργανισμούς. Μπορεί να ειπωθεί ότι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα αντιπροσωπεύουν «παγκόσμια» συμφέροντα και τα συστατικά τους μέρη μπορεί να ερμηνευτεί ότι εκπροσωπούν όλο τον κόσμο. Στην πραγματικότητα, όμως, σε αυτούς 174 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ.247 175 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ.252 95

τους οργανισμούς κυριαρχεί σε πολύ μεγάλο βαθμό η Αμερική και προέλευσή τους ανάγεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην αμερικανική πρωτοβουλία. 176 Άλλωστε η αμερικανική παρουσία στα Βαλκάνια είναι ούτως ή άλλως έντονη στρατιωτικά καθώς διατηρούν πληθώρα στρατιωτικών βάσεων από τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας, αλλά και αργότερα με ειδικές συμφωνίες. Ιδιαίτερα μεγάλη στρατιωτική δύναμη υπάρχει στην ΠΓΔΜ και στο Κόσσοβο, ενώ αναπτύσσονται στρατιωτικές δυνάμεις σε βάσεις στην Ρουμανία και στη Βουλγαρία. Χάρτης 29. Η διεύρυνση του ΝΑΤΟ χρονικά (πηγές: www.wikipedia.org, www.nato.int, Γ. Δελαστίκ, το τέλος των Βαλκανίων), ίδια επεξεργασία. Επίκεντρο της αμερικανικής παρουσίας στην Ρουμανία είναι αεροπορική βάση Κονγκαλνιτσεάνου, η οποία έχει αποκτήσει κακή φήμη, καθώς αποδείχθηκε ότι χρησιμοποιήθηκε από τη CIA ως σταθμός μεταφοράς απαχθέντων πολιτών από όλο τον κόσμο, και ότι η CIA είχε επιπλέον μυστική φυλακή στη βάση αυτή. Οι άλλες 176 Zbiniew Brzezinsky, Η Μεγάλη Σκακιέρα, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, σελ.58 96

στρατιωτικές βάσεις βρίσκονται στις περιοχές Μπαμπαντάγκ, Τσίσνου και Σμαρντάν. Η φιλοδοξία του Βουκουρεστίου να εκπροσωπήσει τις ΗΠΑ, το ΝΑΤΟ και την ΕΕ στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, το φέρνει σε αντίθεση με την Άγκυρα, καθώς δεκαετίες τώρα η Τουρκία είχε συνηθίσει να έχει αυτό το ρόλο και δεν έχει διάθεση να παραχωρήσει τη θέση της στη Ρουμανία. Στις νέες συνθήκες που επικρατούν, με τη Ρουμανία να υπερέχει της Τουρκίας και στο ότι είναι μέλος της ΕΕ, οι σχέσεις των δυο χωρών προσλαμβάνουν ανταγωνιστικά χαρακτηριστικά που δεν υπήρχαν σε παλαιότερες εποχές. 177 Τον Αύγουστο του 2006 η Βουλγαρία υπέγραψε συμφωνία δεκαετούς διάρκειας με τις ΗΠΑ για την εγκατάσταση τεσσάρων στρατιωτικών βάσεων στο έδαφός της. Πρόκειται για τις αεροπορικές βάσεις Μπέζμερ και Γκραφ Ιγκνατίεβο κοντά στις πόλεις Γιάμπολ και Πλόβντιβ, για την εκπαιδευτική βάση κοντά στο Νόβο Σέλο στο Σλίβεν και για αποθηκευτικές εγκαταστάσεις στην περιοχή Αϊτός στο Μπουργκάς. Περίπου 2500 αμερικανοί στρατιώτες θα σταθμεύσουν στις βάσεις αυτές. 178 Οι νέες αμερικανικές βάσεις στη Βουλγαρία και στη Ρουμανία, είναι εξαιρετικά σημαντικές καθώς πέρα από το ότι αποτελούν ορμητήρια αμερικανικών επιδρομών για τη Μέση Ανατολή, απειλούν στην πραγματικότητα πολύ περισσότερο τη Ρωσία και το μαλακό υπογάστριό της τον Καύκασο. 179 Στα μελλοντικά σχέδια του ΝΑΤΟ είναι η ένταξη της ΠΓΔΜ, στην οποία αντιτίθεται η Ελλάδα λόγω της ονομασίας της χώρας, ενώ υπάρχει πρόσκληση για ένταξη στην Ουκρανία και τη Γεωργία. Αυτό είναι κάτι που ανησυχεί ιδιαίτερα τη Ρωσία, καθώς τα όρια του ΝΑΤΟ θα φτάσουν στα σύνορά της, και κυρίως θα καταφέρει το ΝΑΤΟ να διεισδύσει στον Καύκασο, όπου υπάρχει και το μεγαλύτερο γεωπολιτικό ενδιαφέρον, λόγω της διέλευσης των αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου. Επίσης ο έλεγχος των διαδρόμων του Εύξεινου Πόντου είναι σημαντικός καθώς μεγάλο φορτίο μεταφέρεται με τάνκερ, και μέχρι τώρα η Ρωσία είχε τον έλεγχο της θάλασσας αυτής. Στην περιοχή των Βαλκανίων υπάρχουν συζητήσεις του ΝΑΤΟ με την Βοσνία Ερζεγοβίνη και το Μαυροβούνιο για είσοδο στο ΝΑΤΟ. Αν γίνει αυτό θα μείνει η Σερβία, που δεν επιθυμεί την είσοδό της στο ΝΑΤΟ, περικυκλωμένη από χώρες μέλη του ΝΑΤΟ. 177 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ. 113-114 178 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ. 105 179 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ. 105 97

Χάρτης 30. Μελλοντικές επεκτάσεις του ΝΑΤΟ (ίδια επεξεργασία) 4.4. Ενεργειακό Σταυροδρόμι Σήμερα πέρα από σταυροδρόμι εμπορικό, στρατιωτικό και πολιτισμικό, τα Βαλκάνια καλούνται να παίξουν και ένα νέο ρόλο, το ενεργειακό σταυροδρόμι. Οι αυξανόμενες ανάγκες των ανεπτυγμένων χωρών της ΕΕ σε ενέργεια και ο αγώνας ταχύτητας και ισχύος των ΗΠΑ και Ρωσίας να κερδίσουν την ενεργειακή κούρσα, έχει φέρει τα Βαλκάνια στο μάτι του κυκλώνα. Η αποσύνθεση της Σοβιετικής Ένωσης, το 1992, δημιούργησε ένα γεωπολιτικό κενό το οποίο οι ΗΠΑ έσπευσαν πάραυτα να καλύψουν. Έθεσαν, λοιπόν, στις προτεραιότητες της εξωτερικής τους πολιτικής, το ζήτημα της διαχείρισης των αποθεμάτων του πετρελαίου και του φυσικού αερίου των πρώην Σοβιετικών 98

Δημοκρατιών της Κεντρικής Ασίας και, εν συνεχεία, τον έλεγχο της ροής των ανωτέρω πρώτων υλών προς τις μεγάλες δυτικές αγορές, παρακάμπτοντας ουσιαστικά τη Ρωσία. Με την προσδοκώμενη υλοποίηση των σχεδίων αυτών εξασφαλίζεται όχι μόνον ο ενεργειακός ανεφοδιασμός των Η.Π.Α. και της Ε.Ε., αλλά πολύ περισσότερο ο οικονομικός και στρατηγικός έλεγχος της ευρύτερης περιοχής (Νοτιοανατολική Ευρώπη Κεντρική Ασία) από τους Αμερικανούς, με ταυτόχρονη μείωση της επιρροής άλλων χωρών, όπως της Ρωσίας του Ιράν και της Κίνας, στο συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, αλλά και ο περιορισμός του ρόλου των πετρελαιοπαραγωγών αραβικών κρατών στην παγκόσμια αγορά πετρελαίου. 180 Η αναβίωση του «Μεγάλου Παιχνιδιού» με επίκεντρο ανταγωνισμού την πλούσια σε ενεργειακά αποθέματα περιοχή της Κασπίας και της Κεντρικής Ασίας έρχεται να επαληθεύσει τη σπουδαιότητα του αξιώματος του Mackinder, σύμφωνα με τον οποίο ο ελέγχων τον Κεντρικό Άξονα (Heartland), δηλαδή την περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης και των πρώην Σοβιετικών χωρών ελέγχει τον κόσμο. Την αντίληψη αυτή του Mackinder φαίνεται να συμμερίζεται και ο σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας του Προέδρου των ΗΠΑ Carter, ο Zbigniew Brzezinski στο έργο του «Η Μεγάλη Σκακιέρα», όπως ονομάζει την Ευρασία, όπου το Μεγάλο Παιχνίδι αναβιώνει με περισσότερους παίκτες αυτή τη φορά, οι οποίοι ανταγωνίζονται για την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία. 181 Οι τελευταίες δυο δεκαετίες χαρακτηρίζονται από τη μονοκρατορία των ΗΠΑ και είναι ίσως η μοναδική περίοδος της σύγχρονης ιστορίας κατά την οποία η διαφορά ισχύος μεταξύ της κυρίαρχης δύναμης και των ανταγωνιστών της είναι τόσο μεγάλη, ώστε οι υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις να μην είναι σε θέση να αποτελούν εναλλακτικό πόλο απέναντι στην αμερικανική κυριαρχία. Η διαφορά ισχύος των ΗΠΑ έγκειται στη συνολικότητά της, δηλαδή στην ικανότητά της να διαθέτει ταυτόχρονα και παράλληλα το σύνολο των παραγόντων (οικονομική, πολιτική και στρατιωτική ισχύ) που απαιτούνται για την επιβολή της κυριαρχίας τους σε διάφορες περιοχές του πλανήτη. 182 Σήμερα η κύρια εστία αναταράξεων και γεωπολιτικών ανακατατάξεων του πλανήτη είναι το τόξο που αρχίζει από τη Βαλτική θάλασσα, περνά από την ανατολική Ευρώπη, τα Βαλκάνια, την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή και φτάνει ως τα σύνορα του Πακιστάν με την Ινδία. Τα διακυβεύματα για την κύρια δύναμη, τις ΗΠΑ, είναι πολλά και προφανή: ο έλεγχος των βασικών ενεργειακών πηγών και των οδών μεταφοράς τους, η ακύρωση της ενεργειακής διπλωματίας της Ρωσίας και ο εξαναγκασμός αυτής να ενσωματωθεί σε ένα παγκόσμιο ενεργειακό σύστημα προσαρμοσμένο στα αμερικανικά συμφέροντα, η ακύρωση της ενεργειακής και 180 Μπότσης Μιλτιάδης, Πετρελαιαγωγός ΑΜΒΟ, Γεωπολιτική, τ.8, 2005, σελ. 343 181 Παπαδοπούλου Ειρήνη, Το «Νέο Μεγάλο Παιχνίδι» της μεταφοράς ενέργειας και η γεωπολιτική Σημασία της Περιοχής των Βαλκανίων στα Πλαίσια Αυτού, Γεωπολιτική τ.11, σελ 48 182 Μαύρος Τ. Ανησυχητικές εξελίξεις στα Βαλκάνια, Γεωπολιτικές Αναλύσεις, τ.1, σελ. 84 99

στρατηγικής συνεργασίας Ευρώπης Ρωσίας, η πολυδιάσπαση μεγάλων κρατών (Ιράκ, Ιράν, Πακιστάν και ενδεχομένως Σαουδική Αραβία) που αποτελούν πηγές αστάθειας ή είναι ενοχλητικά ισχυρά για τους αμερικανικούς σχεδιασμούς. Σε αυτό ακριβώς το τόξο οι ΗΠΑ δείχνουν διατεθειμένες, μεταξύ άλλων, να επαναφέρουν στο προσκήνιο ή να χρησιμοποιήσουν ως στρατηγική εφεδρεία τάσεις αλυτρωτισμού ή εθνογένεσης λαών που δεν μπόρεσαν να αποκτήσουν το δικό τους κράτος, ή να φτάσουν στην εθνική τους ολοκλήρωση, ή ακόμα φυλών οι οποίες εξαναγκάστηκαν σε κρατικές συγκροτήσεις ξένες προς την παράδοση και τον τρόπο ζωής τους. 183 Χάρτης 31. Κύρια περιοχή εντάσεων(ίδια επεξεργασία). Τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου του πλανήτη βρίσκονται στη νότια περιοχή της Ευρασίας, στη Μέση Ανατολή. Ευρισκόμενη σε ίση περίπου απόσταση από την Ευρώπη και την Ανατολική Ασία, η Μέση Ανατολή εξαρτά τη μεταφορά των πετρελαίων της από τη θαλάσσια οδό. Εναλλακτικές οδοί μεταφοράς του πετρελαίου (αγωγοί) ικανές να μεταφέρουν ανταγωνιστικές προς αυτές της θαλάσσιας οδού ποσότητες πετρελαίου, δεν υπάρχουν. Το ζήτημα δεν είναι κυρίως οικονομικό ή τεχνολογικό. Σχετίζεται με τον έλεγχο των οδών μεταφοράς του πετρελαίου 184. Οι ΗΠΑ επιθυμούν την επέκταση του ελέγχου στο εσωτερικό της Ασίας και στον Καύκασο, 183 Μαύρος Τ. Ανησυχητικές εξελίξεις στα Βαλκάνια, Γεωπολιτικές Αναλύσεις, τ.1, σελ. 87 184 Μαύρος Τ. Η παγκόσμια ενεργειακή κατάσταση, Γεωπολιτικές Αναλύσεις, τ.1, σελ. 38 100

καθώς και την εδραίωσή τους στα Βαλκάνια για να εξασφαλίσουν και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και τους δρόμους μεταφοράς τους. Το υπάρχον δίκτυο των ρωσικών αγωγών καθιστά τη Ρωσία ιδιαίτερα σημαντική στο παιχνίδι ελέγχου των ενεργειακών δρόμων. Ακρογωνιαίος λίθος της πολιτικής της Ρωσίας είναι η διατήρηση της μονοπωλιακής της θέσης στη μεταφορά των ενεργειακών αποθεμάτων και ο έλεγχος του «εγγύς εξωτερικού», όπως ονομάζει τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Αντίθετα η πολιτική των ΗΠΑ είναι εκ διαμέτρου αντίθετη στη μονοπώληση του ελέγχου των αγωγών από τη Ρωσία. Για το λόγο αυτό υποστηρίζουν την πολιτική των «πολλαπλών αγωγών», η οποία θα βοηθήσει να μειωθεί η εξάρτηση της Δύσης από την Ρωσία. 185 Μια ολοκληρωμένη αγορά με ολοκληρωμένες υποδομές, όπως είναι η ευρωπαϊκή, βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση από έναν ολοκληρωμένο παραγωγό με τεράστια αποθέματα, όπως είναι η Ρωσία και επιδιώκει να έχει καλές σχέσεις με αυτόν. Οι αγωγοί μεταφοράς πετρελαίου και κυρίως φυσικού αερίου από τη Ρωσία στη Δυτική Ευρώπη περνούν μέσα από το έδαφος πρώην συμμάχων της και νυν μελών της ΕΕ (Πολωνία, Τσεχία, Ουγγαρία, Ρουμανία), που όμως έχουν μετεξελιχθεί σε πιστούς συμμάχους των ΗΠΑ (γνωστές και ως «νέα Ευρώπη») και δεν διατηρούν τις καλύτερες σχέσεις με την Ρωσία. Η πίεση προς τη Ρωσία επεκτείνεται και πιο ανατολικά στις χώρες της Βαλτικής, με τη φανερά αντιρωσική πολιτική τους, στην Ουκρανία όπου γίνεται μάχη για το αν θα επικρατήσουν φιλορωσικές ή φιλοαμερικανικές δυνάμεις. Η Ρωσία προτείνει τη γεωγραφική διαφοροποίηση των αγωγών και ειδικότερα την κατασκευή υποθαλάσσιων αγωγών στη Βαλτική η τη σύνδεση μέσω των σκανδιναβικών χωρών. Εναλλακτικά ή συμπληρωματικά προτείνει τη σύνδεση μέσω του «νότιου διαδρόμου»: Τουρκίας Ελλάδας Ιταλίας. 186 Ο νικητής στο «Νέο Μεγάλο Παιχνίδι» θα είναι ο παίκτης που θα καταφέρει να αποκτήσει τον έλεγχο όχι μόνο της περιοχής, όπου βρίσκονται τα ενεργειακά αποθέματα (Heartland), αλλά και αυτής μέσα από την οποία θα μεταφέρονται στις παγκόσμιες αγορές. Η περιοχή αυτή φαίνεται να είναι αυτό που αργότερα ο καθηγητής Spykman προσδιόρισε ως Κρηπίδωμα. 187 Πιο συγκεκριμένα, η αμερικανική στρατηγική μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, στο θέμα της Ευρασίας, κινείται γύρω από ορισμένους διακριτούς άξονες: 188 i. Ο ένας άξονας αφορά την Ανατολική και Δυτική Ευρώπη και εκφράζεται διαμέσου του ΝΑΤΟ, το οποίο όχι μόνο διευρύνεται (παρά τις ρωσικές αντιδράσεις), 185 Παπαδοπούλου Ειρήνη, Το «Νέο Μεγάλο Παιχνίδι» της μεταφοράς ενέργειας και η γεωπολιτική Σημασία της Περιοχής των Βαλκανίων στα Πλαίσια Αυτού, Γεωπολιτική τ.11, σελ 50 186 Μαύρος Τ. Η παγκόσμια ενεργειακή κατάσταση, Γεωπολιτικές Αναλύσεις, τ.1, σελ. 39 187 Μαύρος Τ. Η παγκόσμια ενεργειακή κατάσταση, Γεωπολιτικές Αναλύσεις, τ.1, σελ. 48 188 Μπότσης Μιλτιάδης, Πετρελαιαγωγός ΑΜΒΟ, Γεωπολιτική, τ.8, 2005, σελ. 344 101

αλλά κατάφερε να ενσωματώσει εκ νέου την ευρωπαϊκή άμυνα στο αμερικανικό αμυντικό πλαίσιο. ii. Ένας άλλος άξονας είναι η έντονη στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ στα Βαλκάνια, που όμοια της έχει να παρατηρηθεί από την εποχή του πολέμου του Βιετνάμ. iii. Ο τρίτος άξονας έχει να κάνει με τη διείσδυση των ΗΠΑ στην Κεντρική Ασία, με στόχο αφενός μεν να αποτρέψει τον έλεγχό της από τη Ρωσία και τη Γερμανία, η επιρροή της οποίας συνεχώς διευρύνεται, αφετέρου δε να τεθούν υπό τον έλεγχό της οι φυσικοί πόροι της Ευρασίας (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ουράνιο κ.λπ.). Ένα βήμα προς την κατεύθυνση αυτή έγινε τον Απρίλιο του 1999, στην εορταστική συνάντηση για την 50ή επέτειο από την ίδρυση του ΝΑΤΟ, όταν η Γεωργία και η Ουκρανία (που βρέχονται από τη Μαύρη Θάλασσα), η Μολδαβία (που συνορεύει με την Ουκρανία) και τα δύο κράτη που λειτουργούν ως ενεργειακοί «διάδρομοι» σε Καύκασο και Κ. Ασία, αντιστοίχως, δηλαδή το Αζερμπαϊτζάν και το Ουζμπεκιστάν, άλλοτε μέρη της πάλαι ποτέ σοβιετικής αυτοκρατορίας, ίδρυσαν την GUUAM μια συμμαχία με στενούς δεσμούς με τις ΗΠΑ, η οποία σχεδιάστηκε για να αξιοποιήσει τα ενεργειακά αποθέματα της περιοχής και να συμβάλει στην περικύκλωση και τον αποκλεισμό της Ρωσίας από τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της ευρύτερης περιοχής. Ο στρατηγικός σχεδιασμός για την επίτευξη των προαναφερομένων γεωπολιτικών στοχεύσεων περιλαμβάνει: τη δημιουργία ενεργειακών δικτύων, την ανάπτυξη ή αναβάθμιση υπαρχόντων δικτύων μεταφορών και τηλεπικοινωνιών, την εγκαθίδρυση θεσμών ελεύθερης αγοράς και τη συγκρότηση περιφερειακών στρατιωτικοπολιτικών συνασπισμών και συμμαχιών. Όλα αυτά οικοδομούνται σε οργανική σύνδεση μεταξύ τους και τίθενται υπό τον έλεγχο των Ηνωμένων Πολιτειών. 189 Προϋπόθεση, όμως, για την πραγματοποίηση των τεράστιων αυτών επενδύσεων είναι η οικονομική βιωσιμότητα των δικτύων αυτών. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ληφθούν υπόψη: οι διακυμάνσεις στις τιμές του πετρελαίου, η επάρκεια ποσοτήτων διέλευσης, η οικονομική και πολιτική σταθερότητα των χωρών διέλευσης, η εγγύτητα των δικτύων στα κέντρα κατανάλωσης, η εξασφαλισμένη ζήτηση κ.α. Εκτός από αυτό, όμως, υπάρχουν και άλλα προβλήματα νομικής φύσεως, όπως αυτό του νομικού καθεστώτος της υφαλοκρηπίδας της Κασπίας, δηλαδή αν τα αποθέματα της Κασπίας πρέπει να διανεμηθούν μεταξύ των παρακτίων χωρών με βάση το δίκαιο της θάλασσας για την υφαλοκρηπίδα ή κατ ισομοιρία, στην περίπτωση που η Κασπία αντιμετωπισθεί ως λίμνη. 190 189 Μπότσης Μιλτιάδης, Πετρελαιαγωγός ΑΜΒΟ, Γεωπολιτική, τ.8, 2005, σελ. 343 190 Μπότσης Μιλτιάδης, Πετρελαιαγωγός ΑΜΒΟ, Γεωπολιτική, τ.8, 2005, σελ. 343-344 102

Καθώς οι χώρες της Κασπίας δεν έχουν πρόσβαση στη θάλασσα και αναζητούνται δρόμοι που να παρακάμπτουν την Ρωσία, θεωρητικά πιο συμφέρουσα λύση είναι δια μέσου του Ιράν, που έχει έτοιμες τις υποδομές μέχρι τον Περσικό κόλπο, κάτι όμως που ενοχλεί τις ΗΠΑ. Κατά συνέπεια ο μοναδικός διάδρομος είναι είτε διαμέσου της Τουρκίας, είτε της Μαύρης Θάλασσας. Σύμφωνα με το INOGATE (το οποίο είναι ένα διεθνές πρόγραμμα συνεργασίας για την μεταγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου στην Ευρώπη, Interstate Oil and Gas Transport to Europe) άξονα προτεραιότητας αποτελεί ο αγωγός Constanta-Omisalj- Trieste ο οποίος ενώνει το Ρουμανικό λιμάνι της Κωστάντζα με την Τεργέστη μέσω της Κροατικής πόλης Ομισαλί. Ο αγωγός θεωρείται ύψιστης σημασίας για την τροφοδοσία της Ευρώπης με πετρέλαιο. Χάρτης 32. Ο αγωγός Κονστάντζα - Ομισαλί - Τεργέστη (πηγή: www.eia.doe.gov) Ο πετρελαιαγωγός Μπακού Τυφλίδα Τσεϊχάν, ο οποίος έχει χωρητικότητα ένα εκατομμύριο βαρέλια την ημέρα και ξεκινά από το λιμάνι του Μπακού στο Αζερμπαϊτζάν και καταλήγει στο τουρκικό λιμάνι Τσεϊχάν, είναι μια επιλογή σύμφωνη με την πολιτική των ΗΠΑ. Δεν αποτελεί την πιο οικονομική οδό, συμβάλει όμως στην διαφοροποίηση των ενεργειακών δρόμων. Ένας άλλος αγωγός που προωθείται από τις ΗΠΑ, είναι δια μέσω του αγωγού NABUCCO, ο οποίος ακολουθεί τη διαδρομή Τουρκία-Βουλγαρία-Ρουμανία-Ουγγαρία- Αυστρία. Όμως προκειμένου να είναι βιώσιμος αυτός ο αγωγός, θα πρέπει να εφοδιάζεται με φυσικό αέριο από το Τουρκμενιστάν και το Καζακστάν μέσω του Υπερκασπιανού αγωγού, ο οποίος θα ξεκινά από το ανατολικό Τουρκμενιστάν και υποθαλάσσια θα βγαίνει στο Μπακού και στη συνέχεια θα ακολουθεί το δρόμο του Μπακού-Τσεϊχάν, μέχρι να βρει το NABUCCO. Αυτό όμως συναντάει εμπόδια καθώς η Ρωσία και το Ιράν μπορούν να ασκήσουν βέτο στο υποθαλάσσιο, καθώς η Κασπία θεωρείται λίμνη. 191 Η Ρωσία με τη σειρά της πρότεινε έναν αγωγό παράλληλο με τον 191 Παπαδοπούλου Ειρήνη, Το «Νέο Μεγάλο Παιχνίδι» της μεταφοράς ενέργειας και η γεωπολιτική Σημασία της Περιοχής των Βαλκανίων στα Πλαίσια Αυτού, Γεωπολιτική τ.11, σελ 50 103

NABUCCO, που απλώς τελειώνει στην Ουγγαρία, όχι στην Αυστρία, με μια πολύ σημαντική διαφορά: καθώς ο NABUCCO διέρχεται από την Τουρκία, να τροφοδοτείται με ρώσικο φυσικό αέριο από τον ήδη υφιστάμενο αγωγό που τροφοδοτεί την Τουρκία και ονομάζεται Blue Stream. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν γίνεται δεκτό από τις ΗΠΑ. 192 Χάρτης 33. Ο αγωγός NABUCCO (πηγή: http://www.nabucco-pipeline.com) Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι αγωγοί αυτοί είναι ότι χρησιμοποιούν τα κοιτάσματα του Καζακστάν και του Τουρκμενιστάν, δυο χώρες που συνεργάζονται στενά με την Ρωσία, και έχουν συμφωνήσει για την κατασκευή νέου αγωγού δια μέσου της Ρωσίας προς την Ευρώπη. Πάντως και το Τουρκμενιστάν και το Καζακστάν έχουν αρχίσει να σκέφτονται σοβαρά την διαφοροποίηση των εξαγωγικών τους οδών, η οποία απομακρύνει τον κίνδυνο οικονομικών και πολιτικών κυρώσεων από τη Δύση. Το ερώτημα προς ποια κατεύθυνση θα κινηθούν, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς αν η επιλογή τους είναι μονομερής, θα προκαλέσει αλλαγές στο γεωπολιτικό χάρτη. 193 Ο Δια-Βαλκανικός Αγωγός πετρελαίου (AMBO), που εμφανίζεται ως μια από τις καλύτερες επιλογές, θα εφοδιάζει το βουλγαρικό λιμάνι Μπουργκάς με πετρέλαιο από τη Μαύρη Θάλασσα με τάνκερς, θα διασχίζει την ΠΓΔΜ και θα καταλήγει στο αλβανικό λιμάνι Vlore. Από εκεί τάνκερς θα μεταφέρουν μεγάλες ποσόστητες πετρελαίου στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Ο αγωγός αυτός, είναι σύντομος, δεν κοστίζει πολύ, περνάει από περιοχές «ελεγχόμενες» από τις ΗΠΑ, παρακάμπτει την Ρωσία και 192 Δελαστίκ Γιώργος, Το τέλος των Βαλκανίων, εκδ, Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ. 254 193 Παπαδοπούλου Ειρήνη, Το «Νέο Μεγάλο Παιχνίδι» της μεταφοράς ενέργειας και η γεωπολιτική Σημασία της Περιοχής των Βαλκανίων στα Πλαίσια Αυτού, Γεωπολιτική τ.11, σελ 50 104

τον Βόσπορο, όπου οι Τούρκοι βάζουν όριο στην διέλευση, αλλά έχει το μειονέκτημα ότι είναι ανταγωνιστικός του Μπακού-Τσεϊχάν, που είναι επίσης αμερικανικών συμφερόντων. Επιπλέον ο AMBO περνάει από το 8 ο Διάδρομο (Corridor 8), τον έναν από τους έξι πανευρωπαϊκούς διαδρόμους μεταφορών, που προσδιορίστηκαν στις πανευρωπαϊκές διασκέψεις των υπουργών μεταφορών του ΟΟΣΑ και που περνάν από την Βαλκανική καθιστώντας την κομβικό σημείο σύνδεσης Ανατολής Δύσης. 194 O οδικός άξονας VIII, ή αλλιώς Παραεγνατία, έχει προεξάρχουσα σημασία για τα ιταλικά γεωπολιτικά συμφέροντα, καθώς συνδέει την Ιταλία με το ζωτικό για την ασφάλεια και επέκτασή της χώρο των Βαλκανίων. 195 Το σχέδιο αυτό περιλαμβάνει οδικό και σιδηροδρομικό άξονα, αγωγό φυσικού αερίου, γραμμή οπτικών ινών, καθώς, επίσης, και τον γνωστό αγωγό μεταφοράς πετρελαίου (Burgas/ Πύργος Vlore/Αυλώνας), κατά μήκος και παράλληλα με τον οδικό άξονα. 196 Χάρτης 34. Ο αγωγός ΑΜΒΟ (πηγή: http://bankwatch.org) Δεδομένης της σπουδαίας γεωπολιτικής σημασίας της περιοχής των Βαλκανίων, δεν θα μπορούσαν να λείπουν τα σχέδια της Ρωσίας για την περιοχή. Ο αγωγός Μπουργκάς Αλεξανδρούπολης (Trans-Balkan pipeline) εμφανίζεται ως ο ανταγωνιστής του ΑΜΒΟ καθώς ελέγχεται από την Ρωσία και υπολογίζεται ότι θα μεταφέρει ετησίως 35-50 εκατομμύρια τόνους πετρελαίου που θα φτάνουν στο Μπουργκάς με τάνκερς που θα φεύγουν από τα ρωσικά λιμάνια του Νοβοροσίσκ και Τουάπσε στη Μαύρη Θάλασσα. Ο αγωγός θα έχει μήκος 276 χλμ και θα συνδέει το βουλγάρικο λιμάνι Μπουργκάς με την Αλεξανδρούπολη. 197 194 Παπαδοπούλου Ειρήνη, Το «Νέο Μεγάλο Παιχνίδι» της μεταφοράς ενέργειας και η γεωπολιτική Σημασία της Περιοχής των Βαλκανίων στα Πλαίσια Αυτού, Γεωπολιτική τ.11, σελ 52 195 Ε. Μαντά, «Η νέα ιταλική «Ostpolitik» και η στρατηγική θέση της Αλβανίας»,Γεωπολιτική, τευχ. 11, Οκτώβριος 2000. 196 Μπότσης Μιλτιάδης, Πετρελαιαγωγός ΑΜΒΟ, Γεωπολιτική, τ.8, 2005, σελ. 357 197 www.tbpipeline.com/ 105

Χάρτης 35. Ο αγωγός Μπουργκάς -Αλεξανδρούπολης (πηγή: www.tbpipeline.com/project/overview) Η ενεργειακή πολιτική της Ρωσίας περιλαμβάνει επίσης την κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου South Stream. Ο οποίος αποτελεί συνεργασία της Gazprom με την ιταλική ΕΝΙ. Θα έχει μήκος 900 χλμ και θα μπορεί να μεταφέρει στην Ευρώπη 30 δις κυβικά μέτρα φυσικού αερίου ετησίως. Ο South Stream θα ξεκινά από τη Ρωσία, θα διασχίζει υποθαλάσσια την Μαύρη Θάλασσα και θα καταλήγει στη Βουλγαρία, όπου θα χωρίζεται σε δυο τμήματα. Το ένα μέσο Ρουμανίας, Ουγγαρίας και Σλοβενίας θα φτάνει στη βόρεια Ιταλία και το άλλο μέσω Ελλάδας στη νότια Ιταλία. 198 Χάρτης 36. O South Stream και ο Nabucco (πηγή: www.wikipedia.org) Οι δυο αυτοί αγωγοί συνιστούν σημαντικό κομμάτι του στρατηγικού σχεδιασμού της Ρωσίας, ώστε να καταστεί «ενεργειακή υπερδύναμη» και να αυξήσει την γεωπολιτική της επιρροή αξιοποιώντας τα ενεργειακά αποθέματα που διαχειρίζεται. Ένα άλλο σημαντικό σχέδιο της Ρωσίας που προχωράει είναι αυτό του Nord Stream (Βόρειο ρεύμα), αγωγού που θα συνδέει απευθείας την Ρωσία με την Γερμανία, 198 http://old.gazprom.ru/eng/articles/article27150.shtml 106

υποθαλάσσια, μέσω της Βαλτικής. Το σχέδιο αυτό συνιστά εναλλακτική διαδρομή για τη μεταφορά του φυσικού αερίου, η οποία μέχρι τώρα γινόταν από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Με τον αγωγό αυτό αποφεύγονται οι τρίτες χώρες που μπορεί να δυσκολέψουν την μεταφορά και να ανεβάσουν το κόστος. Όμως παρά το γεγονός ότι ο αγωγός θα μπορεί να καλύψει το σύνολο των αναγκών της Ευρώπης σε φυσικό αέριο, η ενεργειακή εξάρτηση από τη Ρωσία δημιουργεί σκεπτικισμό στις ευρωπαϊκές χώρες. Συναντά αντιδράσεις από τις χώρες της «νέας Ευρώπης» καθώς θα μπορεί η Ρωσία να τις πιέζει με την παροχή αερίου, χωρίς να επηρεάζεται η Δυτική Ευρώπη. Το γεγονός ότι ο Nord Stream έχει να αντιμετωπίσει πολλές αντιδράσεις και προβλήματα ίσως οδηγήσει τη Ρωσία να δώσει προτεραιότητα στην υλοποίηση του South Stream. 199 Χάρτης 37. O Nord Stream υποθαλάσσια της Βαλτικής (πηγή: http://old.gazprom.ru/eng/articles/article18466.shtml) Στους δυο επόμενους χάρτες της INOGATE φαίνονται οι αγωγοί που υπάρχουν και αυτοί που σχεδιάζονται τόσο στη μεταφορά στο φυσικό αέριο όσο και στο πετρέλαιο. Είναι φανερό ότι τα Βαλκάνια αποτελούν σημαντικό κομμάτι των μεταφορών, καθώς από εκεί διέρχονται, όπως είδαμε και παραπάνω οι περισσότεροι αγωγοί που μεταφέρουν Κασπιανό φυσικό αέριο η πετρέλαιο. 199 Παπαδοπούλου Ειρήνη, Το «Νέο Μεγάλο Παιχνίδι» της μεταφοράς ενέργειας και η γεωπολιτική Σημασία της Περιοχής των Βαλκανίων στα Πλαίσια Αυτού, Γεωπολιτική τ.11, σελ 54 107

. Χάρτης 38. Οι γραμμές μεταφοράς φυσικού αερίου (http://www.inogate.org) Χάρτης 39. Οι γραμμές μεταφοράς πετρελαίου (http://www.inogate.org) 108

Χάρτης 40. Κύριοι άξονες σχεδιασμού μεταφοράς (πηγή: http://maps.grida.no/go/graphic/major-oil-pipeline-projects) Συνοψίζοντας τα παραπάνω και κρατώντας τους κύριους άξονες μεταφοράς ενέργειας(φυσικού αερίου και πετρελαίου), που σχεδιάζονται από τη Ρωσία και τις ΗΠΑ στην Ευρασία, για τις ανάγκες της Ευρώπης, μπορούμε να καταλήξουμε στον παρακάτω χάρτη, όπου φαίνονται και οι κύριοι δίοδοι μεταφοράς. Πολύ μεγάλη σημασία τόσο για τις ΗΠΑ, όσο και για την Ρωσία, έχει η περιοχή των Βαλκανίων, καθώς αποτελεί την πιο κοντινή είσοδο από την Κασπία, για τις ΗΠΑ, και την εναλλακτική πρόταση για την Ρωσία, αν θέλει να αποφύγει τη «νέα Ευρώπη». Η διαφορά τους είναι ότι η Ρωσία μπορεί να αξιοποιήσει την βόρεια σύνδεση, από την Βαλτική, αν το επιτρέψει η Ε.Ε. Για τις ΗΠΑ η αξιοποίηση των Βαλκανίων είναι σχεδόν μονόδρομος, όποια τελική λύση και αν ακολουθήσουν. Συνοπτικά λοιπόν προκύπτει ο παρακάτω χάρτης: 109

Χάρτης 41. Οι κύριες γραμμές μεταφοράς (πηγές:http://maps.grida.no, http://bankwatch.org, http://www.nabucco-pipeline.com, http://www.inogate.org, http://cambridgeforecast.wordpress.com), ίδια επεξεργασία. Από τον χάρτη αυτόν προκύπτει ο παρακάτω χάρτης για την ευρύτερη περιοχή της Ευρώπης και τους διαδρόμους μεταφοράς: 110

Χάρτης 42. Η περιοχή των Βαλκανίων, ως ενεργειακό σταυροδρόμι και η σύγκρουση συμφερόντων (πηγές: http://maps.grida.no, http://bankwatch.org, http://www.nabuccopipeline.com, http://www.inogate.org, http://cambridgeforecast.wordpress.com), ίδια επεξεργασία. 111

5. Συμπεράσματα Η ιστορική μελέτη της περιοχής έδειξε την σχεδόν ταυτόχρονη πορεία συγκρότησης των βαλκανικών κρατών, πορεία που χρονικά τοποθετείται στο τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και στην ανάδειξη νέων δυνάμεων στην περιοχή, καθώς και νέων ευρωπαϊκών δυνάμεων που παρεμβαίνουν και έχουν συμφέροντα στην περιοχή των Βαλκανίων. Η πορεία αυτή δεν ήταν ίδια για όλα τα κράτη. Κάθε ένα είχε διαφορετική αφετηρία, άλλους υποστηρικτές στα αιτήματά του, που μπορεί να άλλαζαν ανά συγκυρία και διαφορετικό χρόνο εκκίνησης. Η βασική μορφή του χάρτη των Βαλκανίων καθορίστηκε με το τέλος του Α παγκοσμίου πολέμου, καθώς μέχρι το 1991 τα σύνορα άλλαξαν ελάχιστα. Η παρουσία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η μακραίωνη κοινή μοίρα των λαών της περιοχής και η μεγάλη κινητικότητα των λαών κατά τους αιώνες αυτούς, δημιούργησε ένα μωσαϊκό εθνοτήτων στην περιοχή, ένα μωσαϊκό που ακόμα και σήμερα δημιουργεί εντάσεις και χρησιμοποιείται κατά το δοκούν από τις χώρες της Βαλκανικής και από τις μεγάλες δυνάμεις που έχουν συμφέροντα στην περιοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Γιουγκοσλαβία, όπου οι διαφορετικές εθνότητες που δημιούργησαν μια χώρα, την οδήγησαν αργότερα στην διάλυσή της. Το καινούριο χαρακτηριστικό, που από παλιότερα όμως προβλημάτιζε τους γεωγράφους, είναι η ανομοιογένεια των χωρών της περιοχής και η χρησιμοποίηση ή όχι του όρου «Βαλκάνια». Πλέον δεν υπάρχουν τόσα κοινά γνωρίσματα στις χώρες που αποτελούσαν τα Βαλκάνια, για να αντιμετωπίζονται ενιαία. Η εξαφάνιση από το χάρτη του ανατολικού συνασπισμού με την όποια συνοχή είχε αυτός, η δημιουργία νέων κρατών και στην περιοχή αλλά και βορειότερα κα ανατολικότερα, δημιουργούν μια νέα «οντότητα» γεωγραφικά, αυτή της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης. Είναι ένας χαρακτηρισμός που τοποθετεί καλύτερα και πιο σφαιρικά την περιοχή στο χάρτη της Ευρώπης. Άλλωστε, μπορεί στο οικονομικό επίπεδο και στο κοινωνικό να παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όπως υψηλά ποσοστά ανεργίας, τα χαρακτηριστικά αυτά όμως εξετάζονται ενιαία για τις πρώην ανατολικές χώρες, δηλαδή μαζί με Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχία κλπ. Με την Ελλάδα, το πιο ανεπτυγμένο καπιταλιστικά κράτος της περιοχής, υπάρχουν διαφορές. Όμως η θέση των χωρών αυτών ως σταυροδρόμι της περιοχής και ως ενεργειακή είσοδο της Ευρώπης, ή ως χερσαία δίοδο από και προς την Ασία, καθώς και ο προσανατολισμός όλων των χωρών για ένταξή τους στην ΕΕ, συντελεί στην ενιαία αντιμετώπισή τους ως χώρες της Νότιο- Ανατολικής Ευρώπης. Ένας διαχωρισμός που γίνεται και από την Ε.Ε. είναι αυτός των «Δυτικών Βαλκανίων», δηλαδή των χωρών: Αλβανία, πγδμ, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βοσνία Ερζεγοβίνη και Κροατία, ως ένα διαφορετικό σύνολο από τις Σλοβενία, Ρουμανία και Βουλγαρία, που έχουν ενταχθεί σε διαφορετικές δομές (ΕΕ, ΝΑΤΟ). 112

Σήμερα, οι εξελίξεις στην περιοχή είναι ραγδαίες. Η είσοδος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ στην περιοχή, δημιούργησαν ένα καινούριο σκηνικό. Νέες ισορροπίες διαγράφονται στην περιοχή, με αναβαθμισμένο το ρόλο της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας, τόσο πολιτικά και οικονομικά, όσο και στρατιωτικά. Η πολύ ενισχυμένη στρατιωτική και όχι μόνο, παρουσία των ΗΠΑ στην περιοχή παίζει καταλυτικό ρόλο στις εξελίξεις. Η είσοδος των ΗΠΑ στον πόλεμο της Βοσνίας, στον πόλεμο κατά της Γιουγκοσλαβίας, μέχρι και την πρόσφατη «ανεξαρτητοποίηση» του Κοσσόβου, δείχνουν την υπεροχή των ΗΠΑ στην περιοχή, και την ταυτόχρονη αδυναμία της Ρωσίας να παίξει ρόλο ανασταλτικού παράγοντα στα σχέδια των ΗΠΑ. Η Ε.Ε. έχει επίσης ισχυρή παρουσία στην περιοχή, με κύριο εκφραστή την Γερμανία, που μαζί με την Αυστρία από την αρχή έχουν ενεργό ρόλο στον σχεδιασμό για τα Βαλκάνια, καθώς έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την περιοχή. Αποτελούν, τα Βαλκάνια, έξοδο προς την Μεσόγειο είτε από την μεριά της Αδριατικής, είτε από την Μαύρη Θάλασσα, ή το Αιγαίο, κάτι που ήταν στόχος της Γερμανίας από την αρχή του αιώνα. Επίσης η Ιταλία έχει αναβαθμισμένο ρόλο στα Βαλκάνια, καθώς την ενδιαφέρουν πολύ οι παράκτιες περιοχές της πρώην Γιουγκοσλαβίας και της Αλβανίας, όπως και ο Διάδρομος 8, που θα φέρει την Ιταλία πιο κοντά στην Μαύρη θάλασσα. Άλλωστε και οι δυο χώρες, είναι μέλη του ΝΑΤΟ και συμμετέχουν και με δυνάμεις στις ΝΑΤΟικές βάσεις της περιοχής. Σημαντικό ρόλο έχει αναλάβει και η Τουρκία που βλέπει ένα ανοιχτό πεδίο να βρίσκεται μπροστά της και το οποίο μπορεί να εκμεταλλευτεί, με την στρατηγικής σημασίας θέση της, και την ύπαρξη μουσουλμανικών μειονοτήτων στην περιοχή, κυρίως σε Βουλγαρία, Αλβανία, πγδμ και Βοσνία. Αν πάρουμε κάθε χώρα ξεχωριστά, μπορούμε να συνοψίσουμε ότι: Η Σλοβενία, ήταν από την εποχή της Γιουγκοσλαβίας, από τις πιο ανεπτυγμένες και πλούσιες περιοχές των Βαλκανίων. Με την ανεξαρτησίας της, ουσιαστικά αποκόπηκε από τα Βαλκάνια, καθώς το επίπεδο ανάπτυξής της, η σταθερά δυτικοευρωπαϊκή της πολιτική και οι στενές σχέσεις με την Γερμανία και την Αυστρία, την καθιστούν περισσότερο χώρα της Κεντρικής Ευρώπης παρά βαλκανική. Η Ρουμανία προσπαθεί να αναδειχθεί σε μια δυναμική και ηγετική χώρα στην περιοχή. Οι Ρουμάνοι θέλουν την χώρα εκτός Βαλκανίων, πιο πολύ κεντροευρωπαϊκή, με αναβαθμισμένο ρόλο στην περιοχή. Τα λιμάνια της στη Μαύρη Θάλασσα μπορούν να δράσουν ως πύλες εισόδου για τον ενεργειακό σχεδιασμό της ΕΕ και των ΗΠΑ. Η ένταξή της στο ΝΑΤΟ και η εγκατάσταση αμερικανικών στρατιωτικών βάσεων, την εντάσσει στους σχεδιασμούς του ΝΑΤΟ για τα ευρύτερα σχέδια τους στην περιοχή, στα οποία συμμετέχει ενεργά. Η Βουλγαρία έχει αναβαθμιστεί ως προς την ισχύ της και ως προς το ρόλο της στην περιοχή. Αποτελεί την είσοδο της ΕΕ από την Τουρκία, και παράλληλα έξοδο προς την Μαύρη Θάλασσα για την ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Έχει συνταχθεί πλήρως με τον ΝΑΤΟϊκό σχεδιασμό για την ευρύτερη περιοχή. Οι αμερικανικές βάσεις που δημιουργήθηκαν 113

στη χώρα, εδραιώνουν την παρουσία των ΗΠΑ στην περιοχή και τις φέρνουν πιο κοντά στην Ρωσία και τον Καύκασο. Αναμένεται να παίξει σημαντικό ρόλο στον ενεργειακό τομέα, καθώς οι περισσότεροι αγωγοί που σχεδιάζονται περνάν από το έδαφός της. Σημαντικό της πρόβλημα παραμένει η τουρκική μειονότητα στη χώρα που διατηρείται ισχυρή και με εκπροσώπηση στη Βουλή της χώρας. Η Κροατία, από την αρχή της προηγούμενης δεκαετίας, έχει στενές σχέσεις με την Γερμανία και την Ιταλία. αλλά σήμερα είναι μέλος του ΝΑΤΟ και συμμετέχει ενεργά στις αποστολές του. Παραμένει η ένταση στις σχέσεις με τη Βοσνία και τον εκεί κροατικό πληθυσμό. Η Βοσνία Ερζεγοβίνη, ακόμα δεν έχει συνέλθει από τον πόλεμο που την συντάραξε και παραμένει καθυστερημένη κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά. Το πιο ουσιαστικό ζήτημα είναι ότι το τεχνητό αυτό κράτος που αποτελείται από δυο οντότητες, πιθανόν να μην καταφέρει να επιβιώσει μακροπρόθεσμα, όσες πιέσεις και αν ασκήσουν οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. Το Μαυροβούνιο αποτελεί καινούρια πολιτική οντότητα. Το μικρό του μέγεθος σε έκταση πληθυσμό και δύναμη, το καθιστά έρμαιο των αμερικανικών και Ευρωπαϊκών προθέσεων και σχεδιασμών. Η θέση του επιτρέπει να ελέγχεται η έξοδος της Σερβίας στη θάλασσα. Η πγδμ αποτελεί επίσης τεχνητό κράτος. Η έντονη εσωτερική του αστάθεια λόγω της μεγάλης αλβανικής μειονότητας, η ρευστότητα των συνόρων με το Κόσσοβο και η έντονη αμερικανική και ΝΑΤΟϊκή στρατιωτική παρουσία, την καθιστά ευάλωτη στις παρεμβάσεις ξένων κέντρων. Η τεχνητή εθνότητα των «Μακεδόνων» της έχει δημιουργήσει προβλήματα με την Ελλάδα, αλλά και με την Βουλγαρία, που θεωρεί τους «Μακεδόνες» ως Βούλγαρους. Η Σερβία, η παλιά σημαντική βαλκανική δύναμη, αποτελεί πλέον μη υπολογίσιμη δύναμη στην περιοχή. Ο πόλεμος με τις ΗΠΑ και την ΕΕ, την έχει αφήσει πίσω οικονομικά και κοινωνικά. Η πολιτική ηγεσία σήμερα είναι στραμμένη προς την Δύση. Βρίσκεται στο κέντρο της περιοχής και από τα εδάφη της περνάνε σημαντικές δίοδοι οδικοί ή ενεργειακοί. Το πιο σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα είναι η απόσχιση της επαρχίας του Κοσσόβου. Σημαντική είναι η στήριξη της Ρωσίας στο ζήτημα του Κοσσόβου, καθώς ούτε η Ρωσία θέλει να δημιουργηθεί τέτοιο προηγούμενο για δικούς της λόγους. Η Αλβανία, αποτελεί σημαντικό σύμμαχο των ΗΠΑ στην περιοχή. Η είσοδός της στο ΝΑΤΟ την έχει δέσει περισσότερο με την πολιτική των ΗΠΑ. Η ύπαρξη αλβανικών μειονοτήτων στην ΠΓΔΜ και στο Κόσσοβο, σε συνδυασμό με τις βλέψεις για μια Μεγάλη Αλβανία, την καθιστούν παράγοντα αστάθειας στην περιοχή, και ως ένα βαθμό ρυθμιστή των γειτόνων της. Η γειτνίασή της με την Ιταλία και ο σχεδιασμός του 114

αγωγού ΑΜΒΟ και του Διαδρόμου 8 που καταλήγει σε λιμάνι της, την καθιστούν πολύ σημαντική για την Ιταλία. Με την εγκατάστασή τους στην περιοχή οι ΗΠΑ κάνουν ένα βήμα πιο κοντά προς τα νότια της Ρωσίας και στον ενεργειακό διάδρομο από την Μέση Ανατολή και τον Καύκασο προς την Ε.Ε. Η είσοδος της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας στο ΝΑΤΟ και η εγκατάσταση εκεί στρατιωτικών βάσεων, ανοίγει το δρόμο για τον έλεγχο της Μαύρης Θάλασσας, που μέχρι πρότινος αποτελούσε χώρο ελέγχου της Ρωσίας. Η. Ε.Ε κάνει ισχυρή την παρουσία της με την ένταξη των βαλκανικών κρατών στις τάξεις της. Μένει να φανεί πως θα προχωρήσουν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις και οι συζητήσεις με την Ένωση των υπολοίπων βαλκανικών κρατών, καθώς όλες επιθυμούν την ένταξή τους στην Ε.Ε. Υπάρχουν όμως ζητήματα στην διαδικασία αυτή, όπως το οικονομικό βάρος του εκσυγχρονισμού των χωρών αυτών και της σταθερότητάς τους ως κράτη. Η περιοχή αποτελεί σημαντική είσοδο για την ενεργειακή κάλυψη της Ε.Ε. από τις πηγές της Κασπίας και της Μέσης Ανατολής. Οι εξελίξεις στην περιοχή εκεί, καθώς και οι σχέσεις της Ε.Ε. με την Ρωσία, μπορούν να καθορίσουν και μελλοντικές εξελίξεις στην περιοχή των Βαλκανίων. Στον τελικό χάρτη απεικονίζονται τα κράτη με τα όριά τους, και τις μειονότητες που υπάρχουν σε αυτά, καθώς είναι σημαντική παράμετρος που μπορεί να οδηγήσει σε αστάθεια στην περιοχή, ακόμα και σε αλλαγή συνόρων. Απεικονίζονται τα σημεία όπου είχαμε σημαντικές ένοπλες συγκρούσεις, όπως η Βοσνία, αλλά και το Κόσσοβο, καθώς και οι Αμερικανικές βάσεις στην περιοχή, όπως και οι βάσεις του ΝΑΤΟ. Σημαντικός παράγοντας που διαπερνάει την περιοχή είναι οι προτεινόμενοι αγωγοί φυσικού αερίου και πετρελαίου για τους λόγους που αναπτύξαμε παραπάνω, καθώς και οι χερσαίοι διάδρομοι. Με μεγάλα μαύρα βέλη απεικονίζεται το ενδιαφέρον των κύριων δυνάμεων που δρουν στην περιοχή, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Ρωσίας και των ΗΠΑ (από την Μαύρη θάλασσα), αλλά και της Τουρκίας. Με μικρά μαύρα βέλη απεικονίζονται τα σημεία τοπικών εντάσεων, μεταξύ των χωρών της περιοχής. 115

Χάρτης 43. Χάρτης γεωπολιτικών συσχετισμών(ίδια επεξεργασία) 116