ΠAΛAMIKH ΘEOΛOΓIA KAI ΠNEYMATIKOTHTA

423 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς ΠAΛAMIKH ΘEOΛOΓIA KAI ΠNEYMATIKOTHTA E σαγωγικά τινα Στ πλαίσια το Eπιστηµονικο το του Συνεδρίου περ Aγίου Oρους, τ πο ο ργάνωσε κα πραγµατοποιε τ ς µέρες α τ ς E.M.Σ., πέλεξα ς θέµα τ ς παρο σας ε σήγησης τ ναγραφ µενο στ Πρ γραµµα, τοι: «Παλαµικ θεολογία κα πνευµατικ τητα». O λ γοι τ ς πιλογ ς του ε ναι ο ξ ς τέσσερις: O γιος Γρηγ ριος Παλαµ ς π ρξε: α) Aγιορείτης µοναχ ς, β) µητροπολίτης κα ρχιεπίσκοπος α τ ς δ τ ς π λης, τ ς Θεσσαλονίκης (1347/49-1359) 1, ποία, ς γειτνιάζουσα πρ ς τ Aγιον Oρος, δέχθηκε πάντοτε π α τ τ ς πνευ- µατικ ς πιδράσεις του κα νίοτε προσωπικ τητες, πως γ. Γρηγ ριος Παλαµ ς, πο λάµπρυναν τ ν πισκοπικ θρ νο της. Aλλ κα δια, π τ µεριά της, νταποδοτικά, τ τροφοδοτο σε µ µψυχο λικ, τ παιδιά της, γι τ ν πάνδρωση τ ν µον ν του. γ) O Γρηγ ριος Παλαµ ς π ρξε µεγάλος θεολ γος σως µεγαλ τερη θεολογικ φυσιογνωµία πο πέρασε π τ ν Eκκλησία τ ς Θεσσαλονίκης στ µακραίωνη στορικ διαδροµή της, τ ν πρ ν λλ κα τ ν µετ τ ν πολ ν E στάθιον (12ος α.) κα συνέδεσε τ ργο του κα τ ν ψηλ πνευµατικ κληρονοµιά του χι µ νον µ τ ν π λη α τή, λλ κα γενικ τερα µ τ ν Oρθ δοξη Aνατολικ Eκκλησία τ ς στερης βυζαντιν ς, τ ς µεταβυζαντιν ς κα τ ν µετέπειτα περι δων µέχρι σήµερα. Tέλος, δ) π ρξε Παλαµ ς, πίσης, πως θ λεγε κα γι τ ν περίπτωσή του προφήτης ανιήλ, ν ρ πιθυµι ν το πνε - µατος 2, δηλαδ πνευµατικ ς νδρας πρώτου µεγέθους κα ναστήµατος, πο µαζ µ πολλο ς λλους συγχρ νους του νέδειξαν τ θεολογικ κα τ ν κλασσικίζουσα γραµµατεία 3 στ Θεσσαλονίκη κα στ βυζαντινή, γενικ τερα, πολιτεία. 1. Jean Meyendorff, Introduction à l étude de Grégoire Palamas [Patristica Sorbonensia 3], Paris, Éditions du Seuil, 1959, σ. 25 κ.. καί 129 κ.., καί Παν. K. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a - E, Θεσσαλονίκη 1962, 1966, 1970, 1988, 1992 (στ ξ ς: Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα). 2. ανιήλ 10, 11.19. 3. Bλ. Bασίλειος Λαο ρδας, «Nικολάου Kαβάσιλα, προσφώνηµα κα πιγράµµατα ε ς γιον ηµήτριον», EEBΣΠ 22 (1952) 97-109 διος, «ο προσφωνήµατα ε ς γιον ηµήτριον το Nικολάου Kαβάσιλα», Eλληνικ 13 (1934) 337 κ.. Πρβλ. Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς, Nικολάου Kαβάσιλα, Eπτ νέκδοτοι λ γοι τ πρ τον ν ν κδιδ µενοι, E σαγωγ -Kείµενον-Σχ λια, Θεσσαλονίκη 1976, σσ. 18-21 καί 50-51, καί Herbert Hunger, Bυζαντιν Λογοτεχνία. H λ για κοσµικ γραµµατεία τ ν Bυζαντιν ν, τ.b, Iστοριογραφία, φιλολογία, ποίηση, µτφρ. Tαξιάρχης K λιας- Kατερίνα Συ-

424 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς Eτσι, λοιπ ν, Παλαµ ς, ς γιορείτης µοναχ ς, σκήθηκε στ πνευµατικ σκάµµατα τ ς γιορειτικ ς βιοτ ς κα πολιτείας. Eδ γνώρισε κα βίωσε τ ν πνευµατικ µπειρία διασήµων σκητ ν κα πνευµατικ ν διδασκάλων, συγχρ νων του, πως ε ναι ο Θε ληπτος Φιλαδελφείας (1250-1322) 4, Aθανάσιος Kωνσταντινουπ λεως (1289-1293 κα 1303-1309) 5, Aθανάσιος µετέπειτα Mετεωρίτης (14ος α.) 6, λλ κα παλαιοτέρων του µµεσα το τους πως ο γιοι Nικηφ ρος Iταλ ς (1215-1296) 7, Nε λος Iταλ ς (910-1004) 8, Συµε ν νέος θεολ γος ( 1022) 9, Σελιώτη Hλίας, Γαβρι λ 10 κ.. Ως µητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1347/49-1359) ποίµανε τ ν Eκκλησία της σ περίοδο πολλ δ σκολη τ σο γι τ βυζαντιν κράτος, τ πο ο ταλαιπωρο νταν λ γ ω τ ν δυναστικ ν συγκρο σεων µεταξ τ ν διεκδικητ ν το α τοκρατορικο θρ νου (Παλαιολ γων Kαντακουζηνο ), σο κα γι τ ν δια τ ν π λη τ ς Θεσσαλονίκης, ποία κατ τ ν περίοδον α τ ν δοκιµάσθηκε δειν ς ξαιτίας π τ µι µερι τ ς κοινωνικο-πολιτικ ς πανάστασης τ ν Zηλωτ ν (1342-1349) 11 κα π τ ν λλη τ ν συχν ν πολε- µικ ν πιδροµ ν κα φ δων ναντίον της π το ς Tριβαλλο ς (Σέρβους), ο νέλλη - Γ. X. Mακρ ς - Iωάννης Bάσσης, Aθήνα, Mορφωτικ Iδρυµα Eθνικ ς Tράπεζας, 1992, σσ. 15 κα 484 κ.. 4. Bλ. Iωάννης K. Γρηγορ πουλος, Θεολήπτου Φιλαδελφείας το Oµολογητο (1250-1322), Bίος κα ργα, τ.a, E σαγωγή, Kατερίνη, κδ. «Tέρτιος», 1996, σ. 35 κ.. 5. Bλ. Γρηγορ πουλος,.π., σσ. 41-43 καί τήν α τ θι ποσηµειο µενη σχετική βιβλιογραφία. Πρβλ. Meyendorff,.π.,σ.25 κ.., κα Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα,τ.A,.π., σσ. 405, 509. 6. Bλ. ηµήτριος Z. Σοφιαν ς, O σιος Aθανάσιος Mετεωρίτης Bίος, Aκολουθία, Συναξάρια: Προλεγ µενα, Mετάφραση το Bίου, κριτικ κδοση κειµένων, Mετέωρα, Eκδοση Iερ ς Mον ς Mεγάλου Mετεώρου (Mεταµορφώσεως), 1990, σ. 43 κ.., που κα λέγεται τι Aθανάσιος ταν π γε στ ν Kωνσταντινο πολη γνωρίσθηκε µ πολλο ς ξι λογους θεολ γους κα λογίους µεταξ τ ν ποίων κα τ ν Γρηγ ριον Aκίνδυνον, φίλον κα πρωταγωνιστ ν κ µη το συχασµο. (Πρβλ. Bίον, 9, σ. 101). Eδ ε ναι πολ πιθαν ν ν γνωρίσθηκε κα µ τ ν γ. Γρηγ ριον Παλαµ ν. 7. Bλ. Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς, «Nικηφ ρου Iταλο, περ τ ς Aγίας Tριάδος κα ο κονοµίας το Θεο Λ γου», EEΘΣXAΠΘ 23 (1978) 211-213 πρβλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ. A,.π., Yπ ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων 1, 2, 12 καί 2, 2.2.3, σ. 404 κ.., κα 508, 509, κα E σαγωγή, σσ. 328, 329, 330, 331 πρβλ. κα Maciej Bielawski, Il cielo nel cuore. Invito al mondo esicasta di Niceforo il Solitario, Roma, Lipa Srl, 2002, σ. 24 κ.. 8. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., σσ. 404-405 κα 509, κα E σαγωγή, σσ. 328, 331 κα σηµ. 65, κα P. Germano Giovanelli, Ieromonaco della Badia di Grottaferrata. Bίος κα Πολιτεία το σίου πατρ ς µ ν Nείλου το Nέου. Testo originale greco e studio introduttivo (codice Greco criptense B. β. II), Badia di Grottaferrata 1972. 9. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., σσ. 328, 331 κα 404-405 πρβλ. Meyendorff,.π., σσ. 25-26. 10. Bλ..π., κα τ µελέτη Paolo Martino, S. Elia Speleota e il santuario delle Grotte presso Melicucca. Notizie storiche, Roma, Edizioni Officina Grafica,.. 11. Bλ. Meyendorff,.π., σσ. 134, 136, 394, κα Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.,.π., σσ. 19-24, 48. Γι τ ν παλαι τερη βιβλιογραφία σχετικ µ το ς Zηλωτές, βλ. Meyendorff,.π., σ. 135 σηµ. 39 κα Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.,.π., σ.24 σηµ. 48 πρβλ. Γιάννης Kορδάτος, H κοµµο να τ ς Θεσσαλονίκης (1342-1349), Aθ ναι 1928 κα ε δικ τερα τ ν πρ σφατη διδακτορικ διατριβ το K. Kωτσι πουλου, T κίνηµα τ ν Zηλωτ ν στ Θεσσαλονίκη (1342-1349). Iστορική, θεολογικ κα κοινωνικ διερε νηση, Θεσσαλονίκη 1997, που πάρχει νηµερωµένη βιβλιογραφία, σ. 273 κ..

Παλαµικ θεολογία και πνευµατικ τητα 425 πο οι πανειληµµένως προσπάθησαν, χωρ ς µως πιτυχία, ν τ ν κπορθήσουν κα καταλάβουν 12. Tέλος, ς θεολ γος κα πνευµατικ ς συγγραφέας, Παλαµ ς συν ψισε κα ξέφρασε στ συγγράµµατά του τ ν πρ α το θεολογικ κα πνευµατικ παράδοση τ ν νατολικ ν πατέρων κα θεολ γων ς τ ν ποχή του, πως το το ε χε πράξει κα πετ χει τ ν 8ο α. γιος Iωάννης αµασκην ς. E δικ τερα µως στα πλαίσια τ ς συχαστικ ς ριδας, ποία ξέσπασε κριβ ς στ ν ποχή του, µ τ ν παρουσία στ Θεσσαλονίκη κα στ ν Kωνσταντινο πολη το Eλληνα φιλοσ φου κα θεολ γου π τ ν Kαλαβρία Bαρλα µ το πονοµαζ µενου Kαλαβρο, πο ος κα τ ν ξεκίνησε 13, γιος Γρηγ ριος Παλαµ ς ναδείχθηκε σ πρωταγωνιστή, κορυφα ο πέρµαχο τ ς συχαστικ ς πνευµατικ ς παράδοσης κα συνάµα σ θεωρητικ ποστηρικτ τ ς πρακτικ ς κα πιστηµονικ ς µεθ δου τ ς νοερ ς καρδιακ ς λεγοµένης προσευχ ς τ ν συχαστ ν γιορειτ ν Πατέρων, κα κ µη στ ν µέγιστο κήρυκα τ ς µεταµ ρφωσης το νθρώπου κα λου το κ σµου µέσ ω τ ς δ ξας το Θεο. H λη συγγραφικ παραγωγ το Γρηγορίου Παλαµ 14, πως ε ναι µεγάλη σ νθεση τ ν περιφήµων τρι ν Tριάδων π ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων (σ νολο ννέα πραγµατε ες), ο Aντιρρητικο λ γοι του κατ Bαρλα µ το Kαλαβρο, κατ Γρηγορίου Aκινδ νου κα Nικηφ ρου Γρηγορ, πολεµίων το συχασµο, ο ιάλογοί του, ο Συνοδικο T µοι, τ Aσκητικά του, πως κα λλη µεγάλη θεολογικ σ νθεση τ ν 150 Kεφαλαίων, κ µη κα α τ ς ο Oµιλίες του (63 τ ν ριθµ ν) 15, πο κφώνησε ς µητροπολίτης στ πνευµατικ ποίµνι του, λα α τά, καθ ς κα ο Eπιστολές του πρ ς τ ν Bαρλα µ κα τ ν Γρηγ ριον Aκίνδυνον 16, συνδέονται κα σχετίζονται, λοιπ ν, µεσα µµεσα µ τ ν συχαστικ ριδα, τ πρ σωπα πο π ραν µέρος σ α τή, κα φυσικ µ τ ν πλο σια θεµατικ πο α τ νέδειξε κα νέπτυξαν ο θεολ γοι τ ν ντιπάλων µερίδων στ ργα τους. Συνεπ ς τ θέµα τ ς ε σήγησης α τ ς δ, στ γενικ διατ πωσή του, πως κα στ ς προεκτάσεις πο θ λάβ η κατ τ ν νάπτυξή του, βρίσκεται στ ν καρδι τ ς θεµατικ ς πο γειρε συχαστικ ριδα κα κινε ται µέσα στ ρια κα τ ν κταση πο α τ χει πάρει στ ν ντιρρητικ κα πολεµική, συχαστικ κα ντιησυχαστική, γραµµατεία τ ν χρ νων τ ς ριδας 17. 12. Bλ. Georg Ostrogorsky, Iστορία το Bυζαντινο Kράτους, τ.γ, µτφρ. Iωάννης Παναγ πουλος, πιστηµονικ ποπτεία E άγγελος Xρυσ ς, Aθήνα, Iστορικές κδ σεις Στέφανος Bασιλ πουλος, 1981, σ. 211 κ.. Πρβλ. Meyendorff,.π., σ.136 κ.., καί Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.,.π., σ.21 κ.., κα Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς, Aντωνίου Aρχιεπισκ που Λαρίσσης, Λ γοι Θεοµητορικο εσποτικο Aγιολογικοί, Θεσσαλονίκη, κδ. ο κος «Kυροµάνος», 2002, σσ. 17-19. 13. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., σσ. 317-322 καί Meyendorff,.π., σ. 70 κ.. 14. Meyendorff,.π., σσ. 70-72. 15. Γι τ ν κδοση τ ν πάντων το γίου Γρηγορίου Παλαµ, βλ. τ σηµ. 1. H κδοση λοκληρώνεται µ τ δηµοσίευση τ ν Oµιλι ν του, ποία θ κυκλοφορηθ σ ν Θε µέσα στ 2006 µ τ ν πιµέλεια το συντάκτη τ ς παρο σας ε σήγησης. 16. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., σσ. 179-312, E σαγωγή π Παν. K. Xρήστου Kείµενο π Iωάννου Meyendorff. 17. Bλ. τ Συγγράµµατα το γίου Γρηγορίου Παλαµ κα τ τ ν ντιησυχαστ ν Bαρλα µ Kα-

426 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς Προτο προχωρήσουµε κα ε σέλθουµε στ ν νάπτυξη το θέµατος φείλουµε ν κάνουµε τ ν ξ ς πισήµανση διαπίστωση σχετικ µ α τ. H θεολογικ κα πνευµατικ σκέψη πο ναδ εται µέσ π λη τ συγγραφικ παραγωγ το Παλαµ ε ναι, π σο µπορ ν γνωρίζω κα ντιλαµβάνοµαι, βαθ τερη κα ψηλ τερη σ θεολογικ ς συλλήψεις χι µ νον γι τ ν ποχή του, λλ κα σ λη τ θεολογικ κα πνευµατικ παράδοση τ ς Oρθ δοξης Aνατολικ ς Eκκλησίας στ σ νολ της. Mπορο µε ν πο µε χωρ ς πιφυλάξεις π ς θεολογικ σκέψη του, ποία τροφοδοτε ται πλο σια π τ ν προηγο µενη θεολογικ κα πνευµατικ παράδοση τ ν Eλλήνων πατέρων, χει φθάσει κα γγίζει τ πώτατα ρια τ ν δυνατοτήτων τ ς νθρώπινης θεολογικ ς κα φιλοσοφικ ς διανοίας. Φρονο µε π ς θεολογία σήµερα, α ριον κα στ µέλλον θ κινε ται µέσα στ ρια α τ τ ν θεολογικ ν τοµ ν κα θεωρήσεων πο χει κάνει γιος Γρηγ ριος Παλαµ ς µ τ περισπο δαστο ργο του, χωρ ς καµµι δυνατ τητα ν περβ κα ν προχωρήσει περαιτέρω. Συνεπίκουρος στ ν ποψη α τ ρχεται σήµερα Θεωρητικ Φυσικ κα Kβαντοµηχανικ 18 µ τ ς δικές της θεωρίες-θεωρήσεις κα τ ς θαυµαστ ς πρακτικ ς φαρµογ ς τ ς ψηλ ς τεχνολογίας, ποία χει φθάσει τ πράγ- µατα, σον φορ στ ν κ σµο τ ς λης, τ δοµή της, τ γένεση κα τ σ σταση το σ µπαντος, στ ς ριοθετήσεις πο χει κάνει θεολογία το Παλαµ κα γενικ τερα τ ν Eλλήνων πατέρων µ τ ν περιγραφή της περ το θεολογικο π τ µι κα κοσµολογικο π τ ν λλη πιστητο. Eτσι, µπορο µε δ ν παρατηρήσουµε κα ν τονίσουµε ν προκειµέν ω τι θεολογία το Παλαµ ε ναι στ κ ρια κα βασικ χαρακτηριστικά της, παρ τ ς βαθει ς ναλ σεις κα τ ς ψηλ ς πτήσεις της, χι θεολογία φηρηµένη κα θεωρητική, λλ µι θεολογία π λυτα πραγµατιστικ (ρεαλιστική), καθ τι νταποκρίνεται στ φ ση τ ν ντων κα τ ν πραγµάτων πο θεωρε, ξετάζει κα παρουσιάζει. Tο το θέλει φαν κα δειχθ κα κατ τ ν νάπτυξη το θέµατος πο κολουθε δ κα πο γίνεται κα προχωρε σ δ ο θεµατικ ς ν τητες, α τ ς πο κα τίτλος τ ς ε σήγησης δηλώνει. Στ ν πρώτη, λοιπ ν, πιχειρο µε ν παρουσιάσουµε τ θεολογία το γ. Γρηγορίου Παλαµ, κατ ντιπαράθεση σ κ ρια σηµε α πρ ς κείνην τ ν ντιπάλων του, ντιησυχαστ ν θεολ γων κα φιλοσ φων, κα στ δε τερη ν τητα, πως ε ναι ε λογο, τ ν κατ α τ ν πνευµατικ τητα. 1. Θεολογία κα µέθοδοι θεολογίας Kατ πρ ληψη λέµε δ π ς στ ν ρθ δοξη πατερικ θεολογικ κα πνευµατικ παράδοση κα θεώρηση τ ν πραγµάτων, σαφέστατα δ κα στ ργο κα τ λαβρο, Γρηγορίου Aκινδ νου κα Nικηφ ρου Γρηγορ κ.., πο νασκευάζονται π τ ν Παλαµ. Γι τ ργα το Γρηγορίου Παλαµ, βλ. τ µνηµονευ µενη νωτέρω κδοση το Παν. K. Xρήστου. Πρβλ. Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς, Θέµατα πατερικ ς Θεολογίας κα O κουµενικ τητας, τ.b, Θεσσαλονίκη, κδ. ο κος «Kυροµάνος», 2005, σσ. 325-327 σηµ. 3 (στ ξ ς: Θέµατα). 18. Bλ. Paul Davies, Θε ς κα µοντέρνα Φυσική, πρ λ. E τ χης Mπιτσάκης, Aθήνα, κδ. «Kάτοπτρο» - Aλ. Mάµαλης κα Σία Θ.E.,.., (Tίτλος πρωτοτ που: God and the New Physics, London 1983).

Παλαµικ θεολογία και πνευµατικ τητα 427 σκέψη το Παλαµ, θεολογία κα πνευµατικ τητα πηγαίνουν µαζί. Συναρτ νται στεν µι µ τ ν λλη, τ σο σ πρακτικ πίπεδο σο κα σ θεωρητικ. Oπως φαίνεται, λλωστε, δ ν νοε ται πνευµατικ τητα χωρ ς θεολογία κα θεολογία χωρ ς πνευµατικ τητα 19. H θεολογία ε ναι τ βάθρον πάνω στ πο ον πατάει, λλ ρίζει συνάµα κα τ βάθος το ρίζοντα, που δε ει, ναπτ σσεται κα λήκτως προοδε ει πνευµατικ ζω το νθρώπου. M λλα λ για θεολογία µ ς δείχνει τ µέγεθος κα τ τέρµονα ρια, που µπορε ν φθάσει πνευµατικ τητα, τοι τ νάλογον πιφαιν µενον µέγεθος τ ς πνευµατικ τητας. Στ σχέση α τ νάµεσα στ ς δ ο διαφαίνεται τι πάρχει, καί, πράγµατι, πάρχει κάποια ναλογία στ µεγέθη τ ς µι ς κα τ ς λλης. T σχέση α τή, πως πίσης κα τ ρια προ δου κα νέλιξης τ ς πνευµατικ τητας το νθρώπου µ ς τ δίδει θεολογία το Γρηγορίου Παλαµ µ τ ν κρίβεια τ ν τοµ ν κα τ ν διακρίσεων πο κάνει φ ν ς τ σο στ θεολογικ, σο κα τ κοσµολογικ φετέρου πιστητ της. Eδ θεολογία το Παλαµ, πως κα σ λα τ θέµατα πο θίγει κα πραγµατε εται, νατρέχει πίσω στ θεολογικ παράδοση τ ν πατέρων τ ς Eκκλησίας, πως τ ν Kαππαδοκ ν πατέρων, Bασιλείου το Mεγάλου, Γρηγορίου N σσης κα Γρηγορίου το Θεολ γου, καθ ς κα τ ν ιονυσίου Aρεοπαγίτη, Mαξίµου το Oµολογητ, Iωάννη αµασκηνο κα λλων πο ζησαν µετ το τους 20. Ποι ς µως ε ναι ο τοµ ς κα διακρίσεις πο κάνει στ θεολογία του Παλαµ ς π τ µι στ ν κ σµο το Θεο κα π τ ν λλη στ ν χ ρο τ ς δηµιουργίας του; Πρώτη τοµή, διάκριση, ε ναι α τ το κτίστου κα κτιστο. Aκτιστον ε ναι τ Θε ον, κτιστ ν ε ναι δηµιουργία του, λη κτίση, νοητή, λογικ κα λικ πραγµατικ τητα. O Θε ς ς κτιστος κα γένητος ε ναι ναρχος κα τρεπτος (δ ν πάρχει σ α τ ν τροπ ς ποσκίασµα παραλλαγή) 21, ε ναι ναλλοίωτος, φθαρτος, θάνατος, διος κα α ώνιος. Aντίθετα, τ κτιστ ν, ς δηµιο ργηµα κα ποίηµα, κα χι γέννηµα, ε ναι τρεπτ ν, γενητ ν, λλοιωτ ν, φθαρτ ν µα κα θνητ ν, ς ρχ µενον στ ν παρξη π τροπ ς π τ µ ε ναι στ ε ναι µ τ δ ναµη το δηµιουργικο κα παντοδυνάµου Θεο. Στ θέµα τ ς δηµιουργίας κα στ π ς, κατ Παλαµ ν, γινε θ πο µε λίγα, σα χρειάζονται παρακάτω, σ το τη τ συνάφεια δ. ε τερη τοµή, διάκριση, ε ναι α τ ο σίας κα νέργειας στ ν Θε κτιστης ο σίας κα κτιστης ο σιώδους νέργειας. O Θε ς, ς ο σία περο σια κα περώνυµη, ε ναι µέθεκτος κα κοινώνητος, µα δ γνώριστος κα κατάληπτος ς νέργεια µως κτιστη ε ναι µεθεκτ ς κα κοινωνε ται π τ κτίσµατα, κατ τ ς κτιστες νέργειες, ο σίωση, ζώωση, λ γωση κα σοφοποίησή τους 22. 19. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ. A,.π., Yπ ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων 1, 3, 15, σ. 425. 20. Bλ. σχετικ µ τ ς πατερικ ς χρήσεις το Γρηγορίου Παλαµ το ς πίνακες στ ν κδοση το Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a - E,.π. 21. Bλ. Iακώβου 1, 17. 22. Bλ. ιονυσίου Aρεοπαγίτου, Περ θείων νοµάτων 2, 5, PG 3, 644 AB κα 2,7, PG 3, 669D κ.. O τ πος

428 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς Tρίτη διάκριση ε ναι α τ τ ν νώσεων κα διακρίσεων στ ν Θε. O νώσεις φορο ν στ θεία ο σία, ποία ε ναι µία, διαίρετη, µέριστη κα τµητη κα µα λη στ ς τρε ς ποστάσεις, τ ν Πατέρα, τ ν Y ν κα τ Aγιον Πνε µα κα κ µα ο νώσεις φορο ν κα στ ν κοιν κτιστη κα ο σιώδη νέργεια ad extra κφερ µενη κα φανερο µενη στ κτίσµατα, µετεχ µενη σχέτως π α τά 23. O δ διακρίσεις στ ν Θε φορο ν στ ς τρε ς θε ες ποστάσεις τ ν Πατέρα, τ ν Y ν κα τ Aγιον Πνε µα, τοι τ τρία πρ σωπα τ ς µι ς Θε τητας, κα στ διακεκρι- µένο κοιν ργο το ν ς Tριαδικο Θεο πο ε ναι ε δοκία το Θεο Πατέρα, α τουργία το Θεο Λ γου κα συναυτουργία το Aγίου Πνε µατος 24. A τ ς λοιπ ν ε ναι ο νώσεις κα διακρίσεις στ ν Θε. Aπ τ ν λλη µεριά, στ ν κτιστ κ σµο, χουµε κα δ τ ς ξ ς τρε ς τοµές, διακρίσεις. α. Πρώτη διάκριση ε ναι α τ σ νοητ ( ρατο) κα α σθητ, ρατ κ σµο, δηλαδ τ ν κ σµο τ ν γγελικ ν νοερ ν κα λογικ ν φ σεων, κα τ λοιπ υλη κα λογικ νυλη φ ση τ ν λλων ντων, που νήκει κα νθρωπος. β. ε τερη τοµή, διάκριση, ε ναι α τ τ ς κτιστ ς ο σίας κα κτιστ ς νέργειας στ κτιστ ντα. Kα δ χουµε, πίσης, νώσεις κα διακρίσεις πο φορο ν στ ν ο σία τ ν διαφ ρων ντων κα στ ς καθ καστον διαιτερ τητες. γ. Tέλος, τρίτη δοµ διάκριση ε ναι σχέση πο πάρχει νάµεσα στ ν νοητ κ σµο κα τ ν α σθητ, ρατ κ σµο 25. T σηµε ο α τ θ διευκρινισθ παρακάτω. Eδ, παναλαµβάνοντας λοιπ ν, λέµε τ ξ ς: Aπ τ ς τρε ς πρ τες διακρίσεις, πρώτη φορ στ ν Θε κα στ ν κτίση, τ δηµιουργία. H δε τερη κα τρίτη ναφέρονται στ ν Θε καθεαυτ ν ad intra (θέµα πο συνιστ τ ν καθαυτ θεολογία) κα ad extra (θέµα πο συνιστ τ λεγ µενη ο κονοµικ θεολογία). Στ θέµατα α τ ο πατέρες, πως κα Γρηγ ριος Παλαµ ς, χουν φιερώσει ε δικ Kεφάλαια 26, φερ µενα ς θεολογικ κα ο κονοµικά. Kα δε τερη τριάδα διακρίσεων ναφέρεται στ δηµιουργία καθαυτ ν κα στ µεταξ τ ν ντων σχέση. H δοµ α τ τ ν δ ο κατ βάση κα κατ ο σίαν τεροτήτων, το κτίστου Θεο π τ µι κα το κτιστο κ σµου, π τ ν λλη, συνιστ χι µ νον τ διαφορ πο φίσταται µεταξ τους, λλ κα τ δυνατ τητα σχέσης κοινωνίας κα ν τη- α τ ς παναλαµβάνεται στ ργα το γίου Γρηγορίου Παλαµ, βλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ. B,.π., τ. B, σσ. 73, 89, 98, 109, 184, τ. E, σσ. 84, 87, 88 κ.. Πρβλ. κα Συνοδικ ν T µον III, PG 151, 743 B. 23. Bλ. ιονυσίου Aρεοπαγίτου,.π., 2,5,PG 3, 644 AB κ.. Πρβλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα,.π. 24. Bλ. ιονυσίου Aρεοπαγίτου,.π., 2,1-11, PG 3, 636-649 Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.b,.π., Περ νώσεως κα διακρίσεως κα περ θείων νεργει ν, σσ. 69-95 κα 96-136 πρβλ. Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς, «Γνωσιολογικ κα µεθοδολογικά ντιφερ µενα στ ν παλαµικ κα ντιπαλαµικ θεολογικ γνωσιολογία» 7, Θέµατα πατερικ ς Θεολογίας κα O κουµενικ τητας, τ.b, Θεσσαλονίκη, κδ. ο κος «Kυροµάνος», 2005, σ. 328 κ.. (στ ξ ς: «Γνωσιολογικ κα µεθοδολογικά»). 25. Bλ. Ψευτογκ ς, «Γνωσιολογικ κα µεθοδολογικά»,.π. 26. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.e,.π., σσ. 11-30 (E σαγωγ ) καί 31-36, 37-119 (T κείµενο).

Παλαµικ θεολογία και πνευµατικ τητα 429 τας, ρα κα δυνατ τητα γνώσης το ν ς π τ ν λλον 27 κα δυνατ τητα πνευ- µατικ ς νέλιξης κα προ δου πο διανοίγεται π τ ν κτιστο Θε πρ ς τ ν κτιστ κ σµο. Στ δυνατ τητα α τή, λοιπ ν, σχέσεις κοινωνίας πο διανοίγονται π τ ν ηµιουργ, κτίστη κα ποιητ Θε πρ ς τ δηµιουργία του, πάνω δηλαδ στ βάση τ ς θείας κτιστης νέργειας κα µ νης, πρ ς α τ ν βαίνει κα κατ νέργειαν πίσης κινε ται κτίση τ ν νοερ ν κα λογικ ν ντων, γγέλων κα νθρώπου, κα κατ α τ ν κα πρ ς τ στορικ ρχέτυπα κατ µίµηση νεργε ται πνευµατικ κατ Θε ν προκοπ α τ ν κα ν προκειµέν ω το νθρώπου. Aπ τ ς παραπάνω ξι τοµ ς διακρίσεις στ θεολογικ κα κοσµολογικ πιστητ ο ντίπαλοι το Παλαµ, ντι-ησυχαστ ς θεολ γοι, το ς ποίους χουµε κατ πανάληψη παραπάνω ναφέρει, ρνο νταν τ δε τερη διάκριση στ ν Θε, α τ τ ς ο σίας κα νεργείας, ποία κα συνιστ τ ν κυρία διαφορ στ δική τους θεολογία πρ ς κείνην το Παλαµ. Oµως ρνηση κ µέρους τους α τ ς κριβ ς τ ς διάκρισης δηγο σε κα δηγε π τ µι µερι στ ν πλήρη γνωσία το Θεο, πο ος µως γνωρίζεται µ νον µέσ ω τ ν κτίστων νεργει ν κα τ ν ποτελεσµάτων τους, τοι τ ν κτισµάτων του, κα π τ ν λλη στ ν πλήρη γνώση το Θεο, κ µα κα α τ ς τ ς ο σίας, τ ς π λυτα καταλήπτου, σ µφωνα µ τ ν Aγ. Γραφ 28 κα τ φων συλλήβδην τ ν πατέρων τ ς Eκκλησίας 29, κα τ ν ποία ο σία τα τιζαν µ τ ν νέργειαν κα το την πάλι µ τ ν ο σία 30. H ποψη α τ δηγε συνεπ ς στ ν θε α, φο δέχεται, πως λέγεται παραπάνω, πλήρη γνωσία πλήρη γνώση το Θεο. Συνάµα ρνο µενοι τ θέση α τ κ ρωναν τ ργο τ ς σωτηρίας µέσ ω τ ν µυστηρίων τ ς Eκκλησίας κα α τ κ µη τ βάση το πνευµατικο βίου τ ς λης θεολογίας το Παλαµ κα τ ν Πατέρων τ ς Eκκλησίας. Στ σηµε ο α τ θά χουµε τ ν ε καιρία ν ναφερθο µε κα στ ν ο κε ον τ πο, στ δε τερη δηλαδ ν τητα. Tώρα µως δ σ σχέση µ τ ς τοµ ς διακρίσεις στ θεολογικ κα κοσµολογικ πιστητ τ ς παλαµικ ς θεολογίας θεωρο µε παραίτητο ν πο µε λίγα πράγµατα, ναφορικ µ τ ν κοσµολογία κα νθρωπολογία, ς ναγκα α προϋποτιθέµενα κα γι τ θέµα τ ς πνευµατικ τητας. Kατ τ ν γιον Γρηγ ριον Παλαµ ν Θε ς, τ δυνάµει το Θεο Λ γου δη- µιο ργησε τ ν κ σµον, κα µάλιστα τ ν δηµιο ργησε, πως χαρακτηριστικ λέγει, θρ ον, τοι ο ν τινα λην πανδεχ, δυνάµει φέρουσα τ πάντα 31. Eδ Παλαµ ς παναλαµβάνει τ θεωρία το λλου µεγάλου πατέρα τ ς Eκκλησίας, το συνων µου του, Γρηγορίου N σσης, σ µφωνα µ τ ν ποία Θε ς δηµιο ργησε 27. Bλ. Ψευτογκ ς, «Γνωσιολογικ κα µεθοδολογικά»,.π., σ.328. 28. Bλ. Iω. 1, 18 A Iωάννου 4, 12 Mτθ. 11, 27 Πρ ς Tιµ θεον A 6, 16. 29. Bλ. Iωάννου αµασκηνο, Eκδοσις κριβ ς τ ς ρθοδ ξου πίστεως A, PG 94, 789 A. Πρβλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., σσ. 213, 239, 280, 626 κ..π. 30. Bλ. σχετικ ς κτεν κθεση στο ς Συνοδικο ς τ µους I-III, PG 151, 679-692, 693-716 κα Γρηγορίου Παλαµ, Oµολογία τ ς Oρθοδ ξου Πίστεως, PG 151, 764-768 πρβλ. Ψευτογκ ς, «Γνωσιολογικ κα µεθοδολογικ»,.π., σσ. 329-330. 31. Bλ. Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 6, 6-7, EΠE 9, 176 κ.., κα Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.e,.π., Kεφάλαια κατ ν πεντήκοντα, 21, σ. 46.

430 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς τ ν κ σµον παντα (τ σ µπαν) ν κεφαλαί ω, συλλήβδην, τοι θρ ον (χρησιµοποιε τ ν δια λέξη, πίρρηµα), κα ν τ µ ω, ν καρε, ν σπέρµατι, κα νε µατι, τοι µ τ πρ το βουλητικ ρµηµά του, κα στερα τ ντα µφανίζονται τ να µετ τ λλο καθ ε ρµ ν τινα κα τάξιν κα ναγκαι τητα 32 (θεωρία τ ς ξέλιξης). Στ σηµε ο α τ, πως φαίνεται, κα ο δ ο Γρηγ ριοι µοφρ νως κα µοφώνως περιγράφουν, ο τε λίγο ο τε πολ, τ ν τρ πον, σον φορ στ δηµιουργία, τ ς θεωρίας το Bing Bang ( ρχικ ς Eκρηξης, τ ς σ γχρονης Θεωρητικ ς Φυσικ ς κα Kβαντοµηχανικ ς, χωρ ς στ σο ν ποσαφηνίζεται τ τί κριβ ς κρήγνυται, φο δ ν γνωρίζουν τί κριβ ς π ρχε κατ τ ν στιγµ ν τ ς κρηξης. O Παλαµ ς µως, πως κα πολ παλαι τερα τ ν 4ο α., ο Kαππαδ κες πατέρες, Bασίλειος Mέγας κα δελφ ς του Γρηγ ριος N σσης, µιλε περ δηµιουργίας ρχικ ς πρωτογ νου φωτ ς 33, διακεχυµένου ν ε δει, θ λέγαµε, νεργείας, κα στερα π α τ κτίζεται κα συγκροτε ται ς µ ζα τ στρικ ν σ µα κα στερέω- µα.t πρωτ γονο το το φ ς, διαχυµένο ς φωτιστικ νέργεια, Θεωρητικ Φυσικ κα Kβαντοµηχανικ θ τ βλεπε κα θ τ χαρακτήριζε µ τ nitrino (κουάρκς), κα τ δρ νια, τ σωµατίδια δηλαδ λης ε ρισκ µενα σ κυµατοειδ µορφ κα κίνηση 34, τοι κατάσταση διάχυτης νεργείας. Kατ πρ ληψη, λοιπ ν, θεολογικ ς λ γος τ ν πατέρων, σον φορ στ θεία φ ση κα ν σχέσει πρ ς τ δηµιουργία, τ ν χει θέσει ριακ ξω κ µη κα π α τ τ ν νεργειακ µορφ το πρωτογ νου φωτ ς, τοι τ ν «πανδεχ λην», διακρίνοντας στ θε τητα κτιστον ο σίαν, κειµένην, πέρα κα ξω π τ ν κτιστ ν ο σίαν τ ν πραγµάτων, κα κτιστον νέργειαν, κτ ς κα ντ ς τ ν κτιστ ν πάρχουσαν σχέτως 35. Σ να θεολ γο ντ πωση προκαλε τριαδικ δοµ τ ς µοριακ ς λης, πως ε ναι τ σωµατίδια λεκτρ νια, φωτ νια κα νετρ νια, καθώς, πίσης, κα σ α τ τ nitrino (quarks) παρατηρε ται α τ τριαδικ δοµή 36, πρ γµα γι τ πο ο µπορε ν ε πωθ τι δηµιουργ ς Θε ς ποτ πωσε στ ν κτίση του τ ν τριαδικ χαρακτ ρα του. T α τ φαιν µενο χουµε κα στ ν χ ρο τ ν γγελικ ν διακοσµήσεων µ τ ς τριάδες τ ν γγελικ ν ταγµάτων 37, λλ κα στ ν νθρώπινη φ ση 32. Bλ. Γρηγορίου N σσης, Περ τ ς ξαηµέρου, PG 44, 69CD-72A-C. Πρβλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.e,.π., Kεφάλαια κατ ν πεντήκοντα, 24, σ. 48. 33. Bλ. Mεγάλου Bασιλείου, Eξαήµερον, Oµιλίαν 2, 8 κα Oµιλίαν 6, 2, PG 29, 48C 1214 (BEΠ 51, 202.234) Γρηγορίου N σσης, E ς τ ν ξαήµερον, PG 44, 73D κα Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 35 ε ς τ ν Mεταµ ρφωσιν το Σωτ ρος Xριστο, PG 151, 437D-440A, κα Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 53, ε ς τ ν πρ ς τ για τ ν γίων ε σοδον 11, σ.274, κα Iωάννου αµασκηνο, Oµιλίαν ε ς τ ν Mεταµ ρφωσιν το Σωτ ρος Xριστο 13, PG 96, 5641. Πρβλ. Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς, «Φυσικ κα µεταφυσικ το φωτ ς στ Mέγα Bασίλειο», Θέµατα πατερικ ς Θεολογίας, τ µ. A, Θεσσαλονίκη 1995, σσ. 73-94, δία σ. 79. 34. Bλ. Davies,.π., σσ. 179 κ.. καί 243 κ.. 35. Bλ. ιονυσίου Aρεοπαγίτου,.π., 2,5,PG 3, 644A κ.., κα Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.b,.π., Περ νώσεως κα διακρίσεως, 6-11, τ. B, σσ. 73-77 κα.π. 36. Bλ. Davies,.π., σ.243 κ.., δία σσ. 255-257. 37. Bλ. Eφεσ. 1, 21 2, 2 3, 10 6, 12 Pωµ. 8, 38 A Kορ. 15, 24 Kολοσ. 1, 13.16 2, 10.15 A Πέτ. 3, 22 Eβρ. 2, 5 Φιλιπ. 2, 9. Πρβλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.e,.π., Kεφάλαια κατ ν πεντήκοντα, 36-39, σσ. 54-57.

Παλαµικ θεολογία και πνευµατικ τητα 431 (σ µα, ψυχή, πνε µα) κ µη κα στ ν δια τ ν ψυχήν, που, κατ Παλαµ ν, κα τ φιλοσοφικ ψυχολογία, χουµε ς δυνάµεις τ ν νο ν, τ ν λ γον κα τ πνε µα 38. Kατ τ ν νθρωποπλασία, ε δικ τερα, Γρηγ ριος Παλαµ ς, λλ κα πολ πρ ν π α τ ν πολλο πατέρες τ ς Eκκλησίας, παρατηρε τι Θε ς στ ν µικρ κ σµο (µικρ κοσµο), τ ν νθρωπο, συγκεφαλαιώνει τ ν µείζονα κ σµο (µακρ κοσµο), λα τ κτίσµατά του, γι α τ κα παρήχθη πάντων στατος 39, κα νώνει στ ν κατασκευή του τ ν νοητ κ σµο τ ν γγέλων κα λην τ ν λικ κτίση. Στ δ «κατ ε κ να κα καθοµοίωσιν», ποτυπώνει το τ α τ τ Aρχέτυπ του, τοι νο ν, λ γον κα πνε µα, µ λλους ρους, τ θεωρητικ, τ λογικ κα τ ζωτικ, κα µ τ ζωαρχικ µφ σηµά του προικίζει τ ν νθρωπο µ τ ν κτιστη χάρη του, καθιστ ντάς τον τσι «πνε µατι» υ ν του 40 (πνευµατικ υ οθεσία). Oπως βλέπουµε στ «κατ ε κ να» Θεο δ ν ριζώνεται µ νον τ λογικ κα τ ζωτικ, λλ κα α τ τ α τεξο σιο ξίωµα το νθρώπου, λευθερία του, ποία ε ρίσκει τ ριά της στ βάθος το δεσπ του κα α θαιρέτου το Aρχετ που της. Yποκαταβαίνοντας τώρα κα περν ντας στ ν περιοχ τ ς ο κονοµικ ς θεολογίας, κατ τ ν µέτερον πατέρα, γιο Γρηγ ριον Παλαµ ν, σηµειώνουµε τι µ τ ν νσάρκωση- νανθρώπηση το Θεο Λ γου στ ν πανάµωµη µήτρα τ ς Παναγίας Παρθένου, Θε ς νακεφαλαιώνει κα νακαινίζει µ τ ν πρ σληψη τ ς νθρώπινης φ σης στ ν Yπ στασή του λ κληρη τ ν κτίση του. H δ Παναγία Παρθένος συλλαβο σα δι γίου Πνε µατος τ ν Yπ σταση το Θεο Λ γου, κατέστη χώρα το χωρήτου 41 κα µεταίχµιον, πως λέγει Παλαµ ς 42, µεταξ κτιστο κα κτίστου, α τ µ νη π λα τ κτίσµατα κα µ νη α τ π τ γένος τ ν νθρώπων. Kα µ τ ν τ κον της, τ ν Yπ σταση το Θεο Λ γου, Θε ς Λ γος α τ ς νωσε στ ν Yπ στασή του τ Aκτιστον µ τ κτιστ ν, σώζοντάς το τσι τ δε τερο, λ κληρο, στ νθρώπινο πρ σληµµα, κα νάγοντας κα προσφέροντάς το στ Θε Πατέρα κα δηµιουργ του κατ ε δοκίαν. Προτο τελικ κλείσουµε τ ν ν τητα το τη περ τ ς παλαµικ ς θεολογίας, κα πειδ κατ τ ν παρουσίασή της σ πολλ σηµε α γινε λ γος γι γνώση το Θεο, γι α τ ε ναι παραίτητο δ ν πο µε λίγα λ για γι τ ς θεολογικ ς µεθ δους το δίου το Παλαµ λλ κα τ ν ντιπάλων του. Aλλωστε, πως δη ε πώθηκε, κα γνώση το Θεο, πως κα α τ ς ο θεολογικ ς γνωσιολογικ ς µέθοδοι, δ ν ε ναι ξω π τ ν πορεία κα πρ οδο το νθρώπινου πνευµατικο βίου, δηλαδ τ ς πνευµατικ τητας. Kι α τ θ γίνει κατανοητ κα µέσα π τ ς µεθ δους θεολ γησης τ σο το Γρηγορίου Παλαµ σο κα τ ν ντιησυχαστ ν θεο- 38. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.e,.π., Kεφάλαια κατ ν πεντήκοντα, 24.27.32-33, σσ. 48, 49-50 καί 52. 39. Bλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 53, 55,.π., σ. 330. 40. Bλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 57, 2,.π., σ. 426. 41. Bλ. Aκάθιστον Yµνον, Στάσις Γ. 42. Bλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 53, 37,.π., σ. 308 πρβλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 14, 15,.π.

432 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς λ γων Bαρλα µ το Kαλαβρο, Γρηγορίου Aκινδ νου κα Nικηφ ρου Γρηγορ. Kατ τ ν Παλαµ δια θεολογία δηγε στ γνώση το Θεο π τ ν νθρωπο στ ν πορεία του ν τ ν γνωρίσει. H θεολογία ς µελέτη γνώσης το Θεο χρησιµοποιε διάφορες µεθ δους, ο πο ες διαφέρουν κα συµπίπτουν στ διάφορα θεολογικ συστήµατα σκέψης. Eτσι στ θεολογικ γνωσιολογία Παλαµ ς µεταχειρίζεται τ ς ξ ς τέσσερις µεθ δους: α) τ ν καταφατική, β) τ ν ποφατική, γ) τ ν κστατικ κα δ) τ ν «καθ περοχ ν» νωτικ θεοπτική, π τε κα µιλο µε γι καταφατικ θεολογία, ποφατικ θεολογία, κστατικ θεολογία κα θεολογία «καθ περοχ ν» νωτική, ποκαλυπτικ θεολογία (θεοπτία) 43. O Παλαµ ς µολον τι ναφέρει κα περιγράφει κα τ ς τέσσερις στ ργα του ς µεθ δους, δ ν δέχεται ς µεθ δους παρ τ ς δ ο πρ τες, ν γι τ ς δ ο λλες λέγει τι ε ναι τρ ποι µέθεξης κα νωσης το νθρώπου µ τ θε ον κατ τ ν καιρ ν τ ς προσευχ ς. Kα ς τέτοιες θ χουµε τ ν ε καιρία ν τ ς δο µε σ σχέση, φυσικά, µ τ θέµα τ ς πνευµατικ τητας. Στ σ στηµα θεολογίας τ ν ντιησυχαστ ν θεολ γων χρησιµοποιο νται κτ ς π τ ς δ ο πρ τες, τ ν καταφατικ κα ποφατική, κα λλες δ ο, «κατ α τίαν» κα «κατ ναλογίαν» 44. O Παλαµ ς θεωρε τ ς δ ο α τ ς τελευτα ες, πως κα τ ν ποφατική, καθαρ θεολογικ ς γνωσιολογικ ς µεθ δους, πρ γµα πο Bαρλα µ ρνε ται κα κυρίως σον φορ στ ν ποφατική, γι τ ν ποίαν φρονε τι ε ναι, κτ ς π µέθοδος θεολογίας, κα τρ πος νωσης κα µέθεξης το νθρώπου µ τ ν Θε 45, κάτι νάλογο δηλαδ µ τ ς δ ο τελευτα ες το Παλαµ. Γι α τ ν µως ποφατική, ποία δ ν ναντιώνεται πρ ς τ ν καταφατικήν, ο τε τ ν ναιρε, ς µέθοδος διανοο µενη τ θε α, κινε ται στ ν περιοχ τ ν νοερ ν νεργει ν το νθρώπινου νο, λλ δ ν τ ς περβαίνει, στε ν φθάσει στ θέα το Θεο. Tο το κατορθώνεται µ νο µ τ ν κστατικ κα µ τ ν καθ περοχήν, νωτικήν, τοι τ ν ποκαλυπτικήν, π τε προσευχ - µενος ποπα ει π κάθε α σθητική, λογικ κα νοητικ ν νέργεια, κα τ τε καθαρµένος δέχεται τ ν πίλαµψη το Aγίου Πνε µατος, τοι τ ν θεοποι ν κτιστη νέργεια, τ ν θέωση, πως τ χαρακτηρίζει διος Παλαµ ς 46. 2. Πνευµατικ τητα Στ σ γχρονη ε δικ µ τ θέµα ξεν γλωσση κα λλην γλωσση βιβλιογραφία 47 ς πνευµατικ τητα ρίζεται βιωµατικ κατάσταση τ ν δογµάτων τ ς πί- 43. Bλ. Ψευτογκ ς, Θέµατα,.π., τ.b, σ. 353 (κα σηµ. 70 σχετικ µ τ ς παραποµπ ς στ συγγράµµατα το Γρηγορίου Παλαµ κα ιονυσίου Aρεοπαγίτου κα το γίου Mαξίµου το Oµολογητο ). 44. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., Yπ ρ τ ν νοερ ς συχαζ ντων, 1, 3, 30 καί 2, 3, 64, σσ. 441 κα 597 πρβλ. Ψευτογκ ς, Θέµατα,.π., τ.b, σ. 335. 45. Bλ..π. 46. Bλ..π., σ.338 κ.. 47. Bλ. T. pidlík, H πνευµατικ τητα το Aνατολικο Xριστιανισµο, Συστηµατικ Eγχειρίδιο. µτφρ. πιµ. Bασ. Στ. Ψευτογκ ς, Θεσσαλονίκη, κδ. Π. Πουρναρ, 2000, σ. 445 κ.. (τίτλος πρωτοτ που: La spiritualité de l orient chrétien. Manuel Systématique [Orientalia Christiana Analecta 206],

Παλαµικ θεολογία και πνευµατικ τητα 433 στης κ µέρους τ ν χριστιαν ν 48. Kρατο µε στ π ψη τ ν ρισµ ν α τ, γιατ νάπτυξη το θέµατ ς µας δ θ στραφ γ ρω π α τ. Στ σηµε ο το το θεωρο µε σκ πιµο ν κάνουµε µερικ ς διασαφηνήσεις σχετικ µ τ ν ρο «πνευµατικ τητα», γραµµατικ ς κα ννοιολογικές. H λέξη γραµµατικ κα σηµασιολογικ σχετίζεται στεν µ τ ς λέξεις «πνε µα» κα «πνευµατικ ς» µ τ ς πο ες χει κοιν ρίζα. Ως λέξη κα µάλιστα στ ν καθαρε ουσα «πνευµατικ της» δ ν παντ ται στ ν ρχαία λληνικ Γραµµατεία, ο τε στ ν λληνιστική, τ θ ραθεν κα τ βιβλική, λλ ο τε κα σ α τ τ βυζαντινή. Γι τ ν λ γο α τ δ ν τ βρίσκουµε ποθησαυρισµένη στ ντίστοιχα Λεξικ τ ς ρχαίας λληνικ ς γλώσσας. T βρίσκουµε ς «πνευµατικ τητα» στ δηµοτικ δηλαδή, θησαυρισµένη στ Λεξικ τ ς Nεοελληνικ ς γλώσσας, κα µάλιστα ς δάνειον π τ γαλλικ γλώσσα, πο ποδίδει τ λέξη «spiritualité» ( π τ λατ. Spiritus=πνε µα) 49. H ννοια το ρου ση- µαίνει δι τητα το πνευµατικο, δηλαδ τ τι ε ναι κάτι πνευµατικ τι κάποιος ε ναι πνευµατικ ς, πνευµατώδης, διανοητικ ς 50. Στ Bιβλικ Γραµµατεία κα στ µετέπειτα λλην γλωσση χριστιανικ πατερικ Γραµµατεία παντ νται µ νον ο ροι, γνωστο σ λους µας, «πνε µα» (µ Π κεφ. κα π µικρ ν), πο δηλώνει ντιστοίχως τ Aγιον Πνε µα κα τ πνε µα το νθρώπου, κα τ πίθετο «πνευµατικ ς», τ πο ο ννοιολογικ ντιδιαστέλλεται πρ ς τ πίθετα «σαρκικ ς», «ψυχικ ς», «χοϊκ ς» κ.. παρ µοια µ τ σηµασία κα τ ν ηµα πο γιος Πα λος 51 ποδίδει σ α τά. Στ συγγράµµατα το Παλαµ παντ ται σ µεγάλη χρήση τ πίθετο «πνευµατικ ς» µ τ ν Πα λεια κριβ ς σηµασία του, καί, φυσικά, σ ποικιλία κφράσεων, πως λ.χ. πνευ- µατικ ς βίος, πνευµατικ ς νθρωπος, πνευµατικ ζωή, πνευµατικ διδασκαλία, πνευµατικ γνώση, πνευµατικ θεωρία 52 κα λλες πολλές, που κα σχετίζονται µεσα µ τ ν παρουσία κα τ ς νέργειες το προσώπου το Aγίου Πνε µατος. Στ σκέψη, λοιπ ν, κα στ κείµενα το γ. Γρηγορίου Παλαµ τ πίθετο «πνευ- µατικ ς» δ ν νοε ται ξω π τ ν χ ρο το Aγίου Πνε µατος, τ ς νέργειές του κα τ ν µετ A το σχέση κα συσχέτιση νθρώπων κα πραγµάτων. Φυσικ α τ τ Πνε µα ντιβάλλεται πρ ς τ πνε µα το κακο και το πονηρο. Yπ τ ν Roma 1978). H µετάφραση, διευκρινίζουµε δ, γινε π τ ν ταλικ κδοση το ργου. Στ ργο α τ πάρχει στ τέλος πλο σια, γενικ κα ξειδικευµένη βιβλιογραφία. Βλ. πίσης τ ργο: Oρθ δοξος πνευµατικ της. Aνασκ πησις τ ς ρθοδ ξου σκητικ ς κα µυστικ ς παραδ σεως, γραµµένο π ναν µοναχ τ ς Aνατολικ ς Eκκλησίας, προλ. µτφρ. Σάββας Aγουρίδης, Aθ ναι, κδ. Kασσάνδρα Mιχ. Γρηγ ρη,.., (τίτλος πρωτοτ που: Orthodox Spirituality. An Outline of the Orthodox and Mystical Tradition, published for The Fellowship of ss Albant and Sergius by Society for promoting of Christian knowledge). 48. pidlík,.π., σ.37 καί σηµ. 55. 49. Bλ. Iωάν. Σταµατάκος, Λεξικ ν τ ς Nέας Eλληνικ ς Γλώσσης, τ.γ, σ. 2337 λ µµα «πνευµατικ της», Aθ ναι, Eκδοτικ ς Oργανισµ ς «O Φο νιξ», 1971. 50. Bλ. Γ. Mπαµπινιώτης, Λεξικ τ ς Nέας Eλληνικ ς Γλώσσας, Aθήνα, κδ. Kέντρο Λεξικολογίας EΠE, 1988 ( πανεκτ πωση), σ. 1448. 51. Bλ. Pωµ. 15, 27 A Kορ. 3, 1.3.4 9, 11 A Kορ. 2, 14 15, 44.46-49. 52. Bλ. σχετικ ς το ς πίνακες νοµάτων κα πραγµάτων στ παλαµικ ργα, Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα,.π., τ.a -E. 28

434 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς ννοια α τή,,τι δηλαδ δ ν κινε ται µέσα στ ν γιοπνευµατικ ν χ ρο, δ ν ε ναι κα δ ν λογίζεται «πνευµατικ» γι τ ν Παλαµ. Eτσι, λες ο πιστ µες το νθρώπου, θετικ ς κα θεωρητικές, πως, πίσης, κα λες ο τέχνες, δ ν λογαριάζονται κα δ ν ντάσσονται στ ν χ ρο τ ν πνευµατικ ν δραστηριοτήτων κα πιτηδευµάτων το νθρώπου. E ναι κα θεωρο νται πλ ς πιστ µες κα τέχνες τ ς λογικ ς δ ναµης κα δεξιοτεχνίας το νθρώπου 53. Aκ µη κι α τ θεολογικ πιστήµη, ς σπουδ κα µελέτη στορικ τ ν µνηµείων το λ γου κα τ ς τέχνης, κα ς γνώση τ ν δογµάτων τ ς πίστης, πο κι α τά, κατ τ ν Παλαµ ν, ε ναι διδακτ κα γνωριστ π τ ν καθένα 54, πο διαθέτει κοιν µυαλ, δ ν λογίζεται ο τε α τ πιστήµη πνευµατική, ο τε, βέβαια, κα πνευµατικ γνώση. A τ πο γιος Γρηγ ριος Παλαµ ς νοµάζει πνευµατικ γνώση 55, τ ν ποία κα ντιδιαστέλλει πρ ς τη φυσικ γνώση κα τ θεολογικ γνωσιολογία τ ν ντιπάλων του, ντιησυχαστ ν θεολ γων κα φιλοσ φων, ε ναι ργο κα ποτέλεσµα τ ς «πνευµατικ ς διδασκαλίας», τοι τ ς διδασκαλίας το Aγίου Πνε µατος 56. H δ διδασκαλία το Aγίου Πνε µατος ε ναι διδασκαλία περ Θεο, περ κ σµου κα νθρώπου, καί, συνεπ ς, γνώση α τ ν ε ναι κα καλε ται «πνευµατική». Γι τ ν Παλαµ, λοιπ ν, µ νον κατ Θε ν κα ν Xριστ ζ ν νθρωπος λογίζεται κα χαρακτηρίζεται «πνευµατικ ς» νθρωπος, ς ργο κα ποτέλεσµα τ ς ρχιτεκτονίας το Πνε µατος. Yπ α τ ν τ ν ννοια κανε ς διανοο µενος, πο διανοε ται ξω π τ ν χ ρον το Aγ. Πνε µατος δ ν µπορε ν θεωρε ται «πνευµατικ ς» νθρωπος. O ρος, λοιπ ν, «πνευµατικ της-τα», γι ν ξαναγυρίσουµε σ α τ ν, ς λέξη µ ρριζη τ ν ρων «πνε µα» κα «πνευµατικ ς», σηµασιολογικ χει ν ηµα κα περιεχ µενο, νάλογο µ α τ τ ς Bιβλικ ς κα Πατερικ ς Γραµµατείας κα πνευµατικ ς παράδοσης, που σοδ ναµοι κφράσεις ε ναι ο κφράσεις πνευµατικ ς βίος, πνευµατικ ζωή 57. Yπ α τ τ ν ννοια χρησιµοποιε ται, γενικά, κα στ σ γχρονη σχετικ θεολογικ βιβλιογραφία, ξεν γλωσση κα λλην γλωσση. Φυσικ π α τ τ πρίσµα κα πνε µα πο µ ς πιβάλλει θεολογικ πνευµατολογία το µετέρου θεολ γου, Aγίου Γρηγορίου Παλαµ, θ κινηθ δ περαιτέρω π το θέµατος δική µας κθεση. Πι συγκεκριµένα νάπτυξή µας θ παρακολουθήσει τ ν παλαµικ πνευµατικ τητα, ς βιωµατικ µπειρία τ ν κυρίων δογµάτων τ ς πίστης µας, τοι τριαδολογικο, χριστολογικο κα θεοτοκολογικο. Kυρίως δ θ περιοριστο µε µ νον στ Tριαδολογικ δ γµα. Στ ν παλαµικ θεολογικ πνευµατικ τητα διακρίνουµε δ ο βασικές, κυρίαρχες στ Παλαµικ ργο, παραµέτρους. H µία κα πρώτη, π ποψη σηµασίας κα σπουδαι τητας, ε ναι περιοχ τ ν κτίστων θείων νεργει ν τοι 53. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., Yπ ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων 2, 1, 1-30, σ. 465 κ.., καί E σαγωγή, σσ. 342-354. 54. Bλ..π., Yπ ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων 1, 3, 15.48 κ.., σ. 425 καί 459 κ.. 55. Bλ. Ψευτογκ ς, Θέµατα,.π., σ.330 κ.. 56. Bλ..π., σ.334 κ.. 57. Eκφράσεις συνήθεις στ πατερικά ργα λλ κα σ κοιν χρήση.

Παλαµικ θεολογία και πνευµατικ τητα 435 κατ κτιστην νέργειαν, κστατικ ρωτικ κα προνοιακ κίνηση το Θεο πρ ς τ κτίσµατά του, λογα κα λλογα, κα ν προκειµέν ω πρ ς τ ν νθρωπο στ ν πο ον, πως ε δαµε στ ν πρώτη ν τητα, τ θεολογική, συγκεφαλαίωσε λ κληρη τ ν κτίση 58, νοητή, λλογη κα λική, µ σκοπ ν τ ν νώσει µ τ ν αυτ του κα πάλι κατ νέργεια. H λλη παράµετρος ε ναι ν σκήσει ρετ τε κα προσευχ γαπητικ κίνηση το νθρώπου ν νταποκριθ στ θεία συγκατάβαση κα νωθ µαζί του, πίσης, κατ νέργεια, γαπητική, κα µάλιστα νωθ νωση «καθ περοχήν», κατ τ ν µολογο µενη κα πιστευ µενη Aγία Tριάδα. Στ σηµε ο το το µπορο µε τώρα ν δο µε τ π ς βιώνεται τ τριαδικ δ γµα. ν πάρχει κα δ ν νοε ται, κατ τ ν Γρηγ ριο Παλαµ, ε σέβεια χωρ ς πίστη στ µία, µοο σια κα τρισυπ στατη Aγία Tριάδα 59, καί, φυσικά, δ ν φίσταται ν φίσταται, πρ κειται γι λλου ε δους πνευµατικ τητα. H ε σέβεια στ σκέψη το Παλαµ σηµαίνει ρθ πίστη κα συνάµα σωστ πνευµατικ ζωή, νάλογη πρ ς τ πιστευ µενο. Eτσι, λ.χ. δυσσεβής, α τ ς δηλαδ πο δ ν χει ρθ πίστη περ τ δ γµατα, δ ν χει δ ν µπορε ν χ η σωστ πνευµατικ ζωή. Eχει διαίτερη κα πολλ µεγάλη σηµασία ν δο µε δ τ π ς Παλαµ ς ντιλαµβάνεται τ ν τριαδικ ν Θε ν, δι τι α τ ντανακλ ται κα στ ν πνευµατικ τητά του. Γι τ ν γιο πατέρα τρισυπ στατος Θε ς στ ν νδοτριαδικ ζω τ ν θείων προσώπων, µφανίζεται ς σχέση ρωτική, γαπητική, το Πατέρα πρ ς τ ν Y ν κα το Y ο πρ ς τ ν Πατέρα. T Aγιον Πνε µα ε ναι Eρωτας µεταξ τ ν δ ο. Eρωτα νοµάζει Παλαµ ς τ Aγιον Πνε µα, δ Συµε ν νέος Θεολ γος Aγάπη 60. Στ δ φιλοσοφο σα θεολογικ Tριαδολογία το Παλαµ, που Tριάδα παριστάνεται ς Nο ς, Λ γος, Πνε µα, κα δ τ Πνε µα ε ναι Eρωτας το Nο πρ ς τ ν Λ γον κα το Λ γου πρ ς τ ν Nο ν. O α τ ς τριαδικ ς τ πος πάρχει κα στ ηµιουργία, νοητ κα λλογη, τοι στο ς γγέλους κα στ ν νθρωπον. H νοερ φ ση τ ν γγέλων χει νο ν, λ γον κα πνε µα. Kα δ τ Πνε µα ε ναι ρωτας το λ γου πρ ς τ ν νο ν κα τανάπαλιν 61. Στ ν περίπτωση το νθρώπου, που κατ µ ν τ βιβλικ νθρωπολογία χουµε τ ν τ πο σ µα, ψυχή, πνε µα, κατ δ τ ν φιλοσοφικ ψυχολογία, νο ν, λ γον κα πνε µα στ ν ψυχή τ πνε µα δ ε ναι ρωτας τ ς ψυχ ς πρ ς τ σ µα κα το του πρ ς τ ν ψυχή, ρωτας κα πάλιν το λ γου πρ ς τ ν νο ν κα το νο πρ ς τ ν λ γον τ ς ψυχ ς. E δικ τερα στ δοµ το νθρώπου, τ πνε µα, κτ ς π τ ν ρωτικ δ ναµη, χει πιπλέον κα ζωοποι δ ναµη, µε τ ν ποία ζωοποιε τ ν ψυχ κα τ σ µα καί, ντιστοίχως, τ ν 58. Bλ. σ. 431 τ ς παρο σης ε σήγησης, σηµ. 38 πρβλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 26, 1, κα Oµιλίαν 53, 55,.π. 59. Bλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν,.π. τ σηµ. 58. 60. Bλ. Λ γος, στίχ. 561-562 κ.. Jean Darrouzès, Traités Théologiques et Éthiques [A.A. Sources Chrétiennes, no 129], t. II, σ. 48, Paris 1967. 61. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.e,.π., Kεφάλαια κατ ν πεντήκοντα, κεφ. 36-37, σσ. 54-55.

436 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς λ γον κα τ ν νο ν, πρ γµα 62 πο δ ν σχ ει κα δ ν ε ναι τ πνε µα στ ς νοερ ς γγελικ ς φ σεις, καθ τι α τ ς ε ναι υλες, σώµατες 63. Aξίζει δ ν πογραµµίσουµε το το τι Θε ς, κατ τ ν Παλαµ ν, χει ν αυτ Eρωτα τ Aγιον Πνε µα κα τι νέβαλε µφυτη ρωτικ δ ναµη στ δηµιουργήµατά του, µ τ ν ποία τ ζωοποιε κα νοποιε, κα µάλιστα σ τριαδικ διάταξη 64. H παλαµικ πνευµατικ τητα, πως βλέπουµε, χει τ βάθος της στ ν ρωτικ Aγία Tριάδα π τ µι µερι κα π τ ν λλη στ δοµικ κατασκευ τ ς νθρώπινης φ σης, που τ πνε µα ε ναι ρωτική, γαπητική, κα ζωοποιητικ δ ναµή της, κα µάλιστα µφυτη πως λέγει λλαχο τ ν συγγραµµάτων του 65, καθ ς χορήγησε στ ν νθρωπο κα τ ν κτιστη θεοποι χάρη, τοι θέωση, τ ν ποίαν κα πώλεσε, α τ µ νη µ τ ν πτώση του. Kα ε ναι α τ τ ν ποίαν νθρωπος νακτ, νακαινιζ µενος µ τ µυστήριον το θείου βαπτίσµατος, κα χει παρο σα ς διαρκ κατάσταση ν αυτ, ν, βέβαια, δ ν τ ν πολέσει καθ ν τρ πον κα πρωτ πλαστος, προσβάλλοντας τ ν δηµιουργ του, κα δ τ Πνε µα τ Aγιον, ρνο µενος τ χάρη του. Eντε θεν δείκνυται κα φαίνεται π ς Παλαµ ς δέχεται πηρτισµένη τ ν τελει τητα τ ν πρωτοπλάστων κα χι δυνάµει δοθε σαν σ α το ς. Ωστ σο φείλουµε ν σηµειώσουµε δ τι στ θεολογία το Παλαµ δ ν ε ναι µ νη ποψη. Yπάρχει κι λλη κδοχ περ α το, ποία σχετίζεται µ τ προϋπ θετο τ ς νσάρκωσης το Θεο Λ γου, κατ τ ν ποία πτώση δ ν π ρξε καθοριστικ α τία τ ς ν Xριστ θείας ο κονοµίας. Περαιτέρω νάπτυξη τ ς ποψης α τ ς θ µ ς δηγο σε µακρυ π τ θέµα µας δ, πο ε ναι βίωση κ µέρους τ ν νθρώπων το Tριαδικο δ γµατος. Hδη στ νωτέρω κτεθέντα ε δαµε τ Πνε µα (µ Π κεφ.) κα τ πνε µα (µ π µικρ ) ς ρωτα στ ν Aγία Tριάδα κα µέσα στ δηµιουργία το Θεο, κα δη σηµειώσαµε τ ν κ µέρους το νθρώπου ρωτικ κίνηση πρ ς τ ν Θε ν σκήσει, ρετ κα προσευχ πραγµατο µενη. H πρ ς τ ν Θε ν γάπη, λέγει Παλαµ ς, συνίσταται σ δ ο πράγµατα πρ τον στ ν τήρηση τ ν ντολ ν του κα δε τερον στ ν κάθαρση κα τ ν παλλαγ το νθρώπου π τ διαβλητ πάθη, σαρκικά, ψυχικ κα λογιστικά. E ναι ν προκειµέν ω νδιαφέρουσα φυσιολογία πο ναπτ σσει Παλαµ ς τ σο γι τ ν γάπη το νθρώπου πρ ς τ ν Θε ν, σο κα γι τ ν τριπλ η τ ν παθ ν του 66. Aξίζει ν λεχθο ν λίγα λ για γι τ ν κάθε µία π τ ς δ ο α τ ς περιπτώσεις. Γιατ παθολογία του δ ν χει µ νον τοµική, παρξιακ διά- 62. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.e,.π., Kεφάλαια κατ ν πεντήκοντα, κεφ. 38-39, 40 κ.., σσ. 56-57. 63. Bλ..π. 64. Bλ..π. 65. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., Περ κπορε σεως το Aγίου Πνε µατος λ γος, 2,8,σσ. 84-85 διος, Γρηγορίου Παλαµ, Περ θεοποιο µεθέξεως, 12-14,.π., τ. B, σσ. 147-149 διος, Γρηγορίου Παλαµ, Aντιρρητικ ς πρ ς Aκίνδυνον, 5,20, 75,.π., τ.γ, σ. 344 διος, Γρηγορίου Παλαµ, Kεφάλαια κατ ν πεντήκοντα, 24,.π., τ.e,σ. 48. 66. Bλ. σχετικά µ τ θέµα α τ τ ν ε δικ µελέτη το συναδέλφου Aνέστη Kεσελ πουλου, Πάθη κα ρετ ς στ διδασκαλία το γίου Γρηγορίου Παλαµ, Aθήνα, κδ. «µος», 1 1982, 2 1986, 3 1990, που γίνεται ναλυτικ τερη κα κτενέστερη κθεση.

Παλαµικ θεολογία και πνευµατικ τητα 437 σταση, πο φορ στ ν νθρωπο καθαυτ ν, λλ χει κα τ µάλιστα κοινωνικ στ ς προεκτάσεις της διάσταση, πο φορ στ ς ποικίλες διανθρώπινες σχέσεις, κυρίως τ ς ο κονοµικ ς κα περαιτέρω περιβαλλοντικ ς µ συνέπειες κα συµπτώ- µατα, πως ε ναι α τ πο ντιµετωπίζει ποχή µας. Mία π τ ς ντολ ς το Θεο πρ ς τ ν νθρωπο, πρώτη κα µεγάλη, πλήρωµα το ν µου κα τ ν προφητ ν (Mατθ. 22, 38-40 Pωµ. 13, 10 Mρκ. 12, 29-30) κα ν µος κοιν ς ( Iω. 13, 34), ε ναι ντολ τ ς γάπης, τ ν ποίαν καλε ται νθρωπος ν κπληρώσει πρ ς τρε ς κατευθ νσεις πρωτίστως κα κατ π λυτη παίτηση πρ ς τ ν Θε ν, ς γάπη ξ λης τ ς καρδίας, κα ξ λης τ ς ψυχ ς κα ξ λης τ ς διανοίας. ( ευτ. 6, 5 Iησ. Nαυ. 22, 5 Mτθ. 22, 87 Mρκ. 12, 29 Λκ. 10, 27) δε τερον, πως ξυπακο εται, πρ ς τ ν αυτ ν του, κα τρίτον πρ ς τ ν πλησίον, τ ν πο ον φείλει ν γαπήσει, πως τ ν αυτ του. H γάπη δ πρ ς τ ν πλησίον ε ναι κριτήριο γι τ ν λήθεια τ ς γάπης του πρ ς τ ν Θε ν, πως κα γάπη το Θεο γι τ ν ληθιν γάπη στ ν πλησίον (A Iω. 4, 20-21). H α τία µως τ ς γάπης του πρ ς τ ν Θε ν νυπάρχει στ ν διο τ ν νθρωπο ε ναι γάπη γι τ ν ψυχή, τ πνε µά του τ διο 67, τ πο ο, πως ε δαµε δη παραπάνω, Παλαµ ς θεωρε ρωτικ κα ζωοποιητικ δ ναµις τ ς ψυχ ς. A τ γάπη το αυτο της δηγε στ ν γάπη το Θεο κα ε ναι ρίζα κα ρχ πάσης ρετ ς 68, δηλαδ λων τ ν ρετ ν πο νθρωπος µπορε ν πετ χει. H νοδικ πορεία πρ ς τ Θε ο, α ξηση κα πληρ τητα τ ς γάπης, στ ν ποίαν κα παναπα εται χάρη το Θείου Πνε µατος 69, δηγο ν κα φέρουν τ ν νθρωπο στ ν νωσή του µ τ ν Θε. Στ ν περίπτωση το τη τ σ µα πνευµατοποιε ται, λίγον κατ λίγον, κα συναγιάζεται µ τ ν ψυχή, γίνεται σ µα γιο 70. Aπ τ ν λλη µερι µως, λλη ρίζα τ ς γάπης πρ ς τ σ µα, στ ν µετρία κα τ ν περβολή της, γίνεται α τία τ ς γάπης πρ ς τ ν κ σµον καί, ταν µονοµερ ς κινηθ πρ ς τ ν κατε θυνση α τή, γίνεται πρ ξενος πάσης κακίας 71. Oλίγον κατ λίγον τσι ψυχ δ σωµατοποιε ται 72, γίνεται λη σάρκα, φιλοσώµατη, φιλ κοσµη κα φιλήδονη. H δονή, ποία, ς φυσικ δι τητα νεργε ται µέσ ω τ ν α σθήσεων ( ρασης, κο ς, σφρησης, φ ς, γε σης), στ ν µετρία της πογενν τ λεγ µενα διαβλητ πάθη στ ν τριπλ φ ση τους. Eτσι χουµε τ σαρκικ πάθη, πως ε ναι γαστριµαργία, λαιµαργία, πολυποσία (µέθη), κα τ συναφ τους πογάστρια πάθη, πως πορνεία, µοιχεία, κολασία, σέλγεια κα κάθε λλη σαρκικ καθαρσία. Tο τα τ πάθη δουλώνουν τ ς α σθήσεις, κοή, ραση κα σφρηση, κα καθιστο ν ποθειν τ µυσερά 73. Aκ µη φιλοσώµατη κα φιλ κοσµη ψυχ ποτίκτει τ φιλοκτηµοσ νη κα τ φιλαργυρία (φιλοχρηµατία), κα 67. Bλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 33, 6,.π. 68. Bλ..π., Oµιλίαν 33, 4. 69. Bλ..π., Oµιλίαν 1, 7. 70. Bλ..π., Oµιλίαν 43, 11. 71. Bλ..π. 72. Bλ..π. 73. Bλ..π., Oµιλίαν 33, 3.4. 6.

438 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς α τ ς µ τ σειρά τους δηγο ν στ ν κλοπή, τ ν δικία, τ ν ρπαγ κα κάθε ε δους πλεονεξία. A τ ς πάλι σ συνδυασµ µαζ µ τ ν περιεκτικ τατη νδον α σθησιν 74, δηλαδ τ φαντασία, γεννο ν στ φιλ κοσµη ψυχ τ λεγ µενα ψυχικ πάθη, πως ε ναι ο ηση, φυσίωση κα λαζονεία (το βίου), κα λλα πάθη πο ε ναι µικτ ξ α σθήσεως συνιστάµενα κα φαντασίας, πως ε ναι νθρωπαρέσκεια, κενοδοξία 75 κα φιλαυτία, ρίζα λων τ ν λογισµ ν 76. Σ α τά, ς προστεθο ν δ κα τ τελευτα α στ σειρά, χι µως κα µικρ τερης σηµασίας στ ν πνευµατικ πορεία κα πρ οδο το γωνιζ µενου κατ τ ν παθ ν νθρώπου, τ λογιστικ πάθη, δηλαδ ο πονηρο λογισµοί. A το ρχονται κα νοχλο ν λους, κυρίως µως το ς σκητ ς µοναχο ς, ο πο οι φο πετ χουν, σο το το ε ναι φικτ, τ ν κάθαρση κα τ ν παλλαγ π τ σαρκικ κα ψυχικ πάθη, ντιµετωπίζουν τ ν νοητ χθρ 77 στ ν περιοχ τ ν λογισµ ν το νο λογισµ ν πο σχετίζονται µεσα µ τ σαρκικ κα ψυχικ πάθη. Oλος γώνας σων πιδιώκουν τ ν «πνευµατικ γέννηση», τ ν νωθεν, συνίσταται στ ν προσπάθεια κκοπ ς, π τ µι µερι λων τ ν ριθµηµένων παραπάνω παθ ν καί, φυσικά, κυρίως κκοπ ς τ ς ρίζας τ ς γάπης, τ ς µετρης κα πέρµετρης, πρ ς τ σ µα κα τ ν κ σµο, κα π τ ν λλη στ ν περίθαλψη τ ς ρίζας τ ς γάπης πρ ς τ ν ψυχ κα τ πνε µα 78, πο δηγε µέσα π τ ν κάθαρση τ ν παθ ν κα τ ν καρδιακή, νοερή, προσευχ στ ν νωση µ τ ν Θε, τοι τ ν ραση (vision) το Θεο. H νωση α τ ραση το Θεο δ ν ε ναι ποτέλεσµα τ ς ποφατικ ς θεολογίας, πως σχυριζ ταν Bαρλαάµ 79, λλ ργο τ ς κστατικ ς θεολογίας κα τ ς «καθ περοχ ν» νωτικ ς ποκαλυπτικ ς θεολογίας πο, πως ε δαµε στ προηγο µενα, Παλαµ ς θεωρε τρ πους µέθεξης κα νωσης, κα χι µεθ δους θεολογίας 80. Ως τρ ποι, βέβαια, νωσης κα µέθεξης, στέκονται στ γραµµ τ ς πράξης τ ς προσοχ ς φυλακ ς τ ς καρδίας κα τ ς προσευχ ς το κεκαθαρµένου π τ πάθη νθρώπου, το ποίου νο ς κατ τ ν προσευχ δ ν ξίσταται κατ ο σίαν, πως δεχ ταν κα πρέσβευε λληνικ φιλοσοφία 81, τ ν ποίαν κα συµµεριζ ταν π λυτα Bαρλα µ Kαλαβρ ς, λλ κατ νέργειαν µ νον, κατ τ σ µφωνη τ ν Eλλήνων Πατέρων γνώµη. Στ ν προκείµενη περίπτωση µάλιστα Παλαµικ κα συχαστικ θεολογία κα πρακτικ πιµένουν µ πειστικ τητα, θ λεγε κανείς, στ συνέλιξη κα συγκέντρωση π τ ξω τ ν νεργει ν το νο στ ν αυτ ν του, µέσα στ καρδιακ ν χηµα 82, που κατ τ βιβλικ 74. Bλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν 33, 3.4. 6,.π. 75. Bλ..π. 76. Bλ..π. 77. Bλ..π. 78. Bλ..π. 79. Bλ. Ψευτογκ ς, Θέµατα,.π., σσ. 336-339. 80. Bλ..π., σσ. 335-336. 81. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Yπ ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων 1, 2 ( Eρώτησις 2α),.π., τ. A, σσ. 391-392 κα 393 κ.., κα E σαγωγή, σσ. 335-342. 82. Bλ..π., Yπ ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων 1, 2, 1-12 κα 1, 3, κα λλαχο κα E σαγωγή, σσ. 338-339.

Παλαµικ θεολογία και πνευµατικ τητα 439 ντίληψη 83, νο ς χει τ ν δρα του, κα στ ν π παυσή του δ π κάθε νέργεια, α σθη- τική, λογική, νοητική. Eνσταση, λοιπ ν, τοι «νδον» στάση το νο, κατ ο σίαν κα κατ νέργειαν, µέσα στ ν καρδιά, που νο ς, «σαββατίζων» κα «ποπα ων» κατ τ νοερ νέργειάν του, βρίσκεται τσι σ πέρτερη κατάσταση π τ ν φαίρεση, ποία ε ναι πείκασµα τ ς π παυσης 84. Oντας νο ς στ ν κατάσταση α τ το π λυτου «σαββατισµο», τοι νενεργησίας του, κα καθαρµένος νώνεται µ τ περθεν φ ς, τ πο ον ε ναι τρ πον τιν πάθος κα θεουργ ν τέλος, κατ Παλαµ ν, κα νήκει σ α το ς πο χουν καθαρ κα χαριτωµένη καρδιά 85. Eδ χουµε τ ν «καθ περοχ ν» νωση το νο µ τ ν Θε, πο συνάµα ε ναι ραση κα θέα το Θεο, τελο µενη πάνω π κάθε α σθηση, λογικ κα νοητή ε ναι νωση κα ραση π ρ νο ν. H νάβαση δ δ ν ε ναι τοπικ µετάσταση, λλ τροπική. ι τι κατ α τ δ ν ε ναι νθρωπος πο ναβαίνει, λλ Θε ς πο συγκαταβαίνει α τ το το τ Aγιον Πνε µα, τ πο ον µ τ ς λλάµψεις του πληρο µ κτιστο φ ς τ ν νο ν κα λη τ ν παρξη το ν προσευχ τελο ντος νθρώπου, το πάσχοντος τ πάθος το το τ θεουργ, πως τ χαρακτηρίζει Παλαµ ς 86. H πνευµατικ α τ µπειρία ε ναι πρ γευση κα πρ ληψη τ ς λαµπρ τητας τ ς θείας δ ξας κα βασιλείας τ ν σχάτων. O Παλαµ ς ς α θεντικ ς ρµηνευτ ς κα κφραστ ς τ ς σκητικ ς κα νηπτικ ς πνευµατικ ς παράδοσης τ ν νατολικ ν πατέρων σωτερικοποιε στ ν περίπτωση το τη τ ς θέας το κτίστου φωτ ς χι µ νον τ περιεχ µενο τ ς βασιλείας τ ν ο ραν ν, καθιστ ντάς την περιεχ µενο τ ς καθαρ ς καρδίας κα το καθαρο νο, λλ κα τ ν διο τ ν βασιλέα Xριστ, τ ν µ νον ληθιν κα πραγµατικ πνευµατικ νθρωπο το ποίου τ ε δος µορφο ται στ ν παρξη κα τ πρ σωπο το πάσχοντος τ θε α νθρώπου 87.T φ ς δ πο νο ς ρ, φιστάµενος τ ν θεοποι θέωση, ε ναι φ ς νείδεον, µορφον κα σχηµάτιστο, πρ σωπο. ν φέρει ο τε τ ν ε κ να το σαρκωθέντος το Θεο Λ γου, το Iησο Xριστο. E ναι φ ς, τ τριλαµπ ς τ ς µι ς τ ς Tριαδικ ς Θε τητας, ν ξαλµα 88 τ ς Aγίας κα τρισυπ στατης Tριάδας. Σ περίπτωση δ κατ τ ν ποίαν τ ρώµενον φ ς χει µορφή, πο ν ε κονίζει στω κι α τ κ µη τ θε ο πρ σωπο το Xριστο, θεωρε ται π τ ν Συνοδικ ν T µον το 1351 89, ς πάτη το διαβ λου κα ς τέτοια πρέπει ν πορρίπτεται. Eδ, σ α τ δηλαδ τ ν ντίληψη κα θέση, χουµε τ ν πολεµικ κ µέρους τ ς βυζαντιν ς συχαστικ ς θεο- 83. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Yπ ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων 1, 2, 3, κα E σαγωγή, σ. 339, κ.. 84. Bλ. Ψευτογκ ς, Θέµατα,.π., σσ. 352-359. 85. Bλ. Xρήστου, Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ.a,.π., Yπ ρ τ ν ερ ς συχαζ ντων 1, 3, 17, σ. 428. 86. Bλ..π. 87. Bλ. Σ. O κον µου, Γρηγορίου Παλαµ, Oµιλίαν,.π. 88. Iωάννου αµασκηνο, Eκδοσις κριβ ς τ ς ρθοδ ξου πίστεως, 1,8 κα 14,PG 94, 828C καί 860B. Πρβλ. Ψευτογκ ς, Θέµατα,.π., τ.b, σ. 267 κα 282. 89. Bλ. PG 151, 693-716. Πρβλ. Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς, «Movimento Studita e tendenze Esicaste. Aspetti storici e teologici», Θέµατα,.π., σ.294.

440 Bασίλειος Στ. Ψευτογκ ς λογίας ναντίον τ ς ε δωλολατρίας στ λεπτ τερη µορφή της 90. Eκτ ς µως π τ ν ρµηνεία α τ τ ς διαβολικ ς πάτης περ τ ς ν ε κ νι θέας το Θεο κα ς δέα ν ε κ νι ραση το Θεο ποδηλώνει µι π σταση νάµεσα στ ν Θε ηµιουργ κα στ δηµιουργία του 91, πρ γµα πο µ ς δηγε ξω π τ ν Παλαµικ θεολογία κα πνευµατικ τητα. M ς δηγε, πράγµατι, στ θεολογικ γνωσιολογία κα πνευµατικ τητα το νοµατοκράτη θεολ γου Γρηγορίου Aκινδ νου, που γνώση κα ραση το Θεο γίνεται µέσα π ε κ νες, σ µβολα κα πολλ ς λλες παραστάσεις 92, πο ποκλείουν κριβ ς τ ν µεσ τητα στ θεία α τοψία (θεοπτία) τ ς συχαστικ ς θεολογίας κα πνευµατικ τητας το Παλαµ. Σχεδ ν στ διο πίπεδο µ α τ το Aκινδ νου κινο νταν κα Nικηφ ρος Γρηγορ ς, πο ος περιοριζ ταν π τ µι στ ν α θεντία τ ς Aγίας Γραφ ς κα π τ ν λλη στ ν α θεντία το ρθο λ γου 93. Kα ο δ ο α τοί, ς κινο µενοι ξω π τ διάκριση ο σίας κα νέργειας στ ν Θε, ξω δηλαδ π τ ν χ ρο τ ν κτίστων νεργει ν, σταµατο σαν, κατ νάγκη, θεολογικ κα πνευµατικά, στ ν χ ρο τ ς κτιστ τητας, κα στ µ κτιστ µέσα γνώση το Θεο κα σωτηρία το νθρώπου. Φυσικ κα πνευµατικ τητά τους δ ν µπορε ν περβ τ ρια τ ς κτιστ τητας. Aντίθετα τώρα, σον φορ στ ν πνευµατικ τητα το Παλαµ, µπορο µε δ ν σηµειώσουµε κα πογραµµίσουµε π ς στ κρ τατον ριον πειρον τ ν κτίστων νεργει ν το Θεο, τ ρώµενον κτιστον φ ς, ε ναι τ φ ς, τ νυπ στατον στ πρ σωπο το Aγίου Πνε µατος, «ν τ φωτ» το ποίου καθορ νται ς φ ς θε τητα το Πατέρα κα θε τητα το Y ο, κατ τ ψαλµικ ν ν τ φωτί σου ψ µεθα φ ς 94, φ ς Aληθείας, φ ς Zω ς, φ ς Aγάπης κα λευθερίας το ν ς Tρισαγίου κα Tρισυποστάτου Θεο. Aνακεφαλαιώνοντας δ τ ν παραπάνω π το θέµατος κθεσή µας, λέµε τ ξ ς. Θεολογία κα πνευµατικ τητα συνδέονται στεν µεταξ τους σ µι σχέση ο σίας, λληλοεπίδρασης κα λληλοεπιδ τησης. Yψηλ θεολογία, πως ε ναι α τ το µεγάλου θεολ γου κα πνευµατικο νδρα τ ς βυζαντιν ς Eκκλησίας το 14ου α., γίου Γρηγορίου το Παλαµ, συνεπάγεται κα νάλογη πνευµατικ τητα. Φυσικ σχ ει κα τ ντίστροφο στ ν προκειµένη περίπτωση. Θεωρο µε π ς Θεολογία ε ναι τ βάθρο πάνω στ πο ο πατάει πνευ- µατικ τητα κα συνάµα θεωρητικ ς ρίζοντας πο δείχνει τ βάθος που α τ δε ει, ναπτ σσεται κα προοδε ει καταλήκτως. H θεολογικ κθεση (πρώτη ν τητα) φορ στ ν παρουσίαση τ ν θεολογικ ν προϋποθέσεων κα προαπαιτουµένων γι τ θεώρηση τ ς πνευµατικ τητας πο ναπτ σσεται στ δε τερη ν τητα. Eτσι µετ τ ν ε σαγωγ πο ναφέρεται στο ς λ γους πιλογ ς το θέµατος κα στ στορικ πλαίσιο, που ζησε κα 90. Bλ. Ψευτογκ ς,.π. 91. pidlík, π., σ. 431. 92. Bλ. Ψευτογκ ς, Θέµατα,.π., σσ. 340-341. 93. Bλ..π., σσ. 340-341. 94. Ψαλµο 35, 10. Πρβλ. Mεγάλου Bασιλείου, Περ Aγίου Πνε µατος, 26, 64, PG 32, 185B, (EΠE 52, 286) κα Eπιστολ 226, 3, PG 32, 849A (EΠE 55, 275). Πρβλ. Ψευτογκ ς, Θέµατα πατερικ ς Θεολογίας,.π., τ.a,σσ. 91-92.