ΤΟΠΙΑ ΛΙΜΑΝΙΩΝ: Η ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΩΝ ΛΙΜΕΝΙΚΩΝ ΖΩΝΩΝ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ K. N. Μωραΐτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Τομέας ΙΙΙ Αρχιτεκτονικής Γλώσσας Επικοινωνίας και Σχεδιασμού Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Πατησίων 42, 10682, Αθήνα - mor@arsisarc.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το κείμενο που ακολουθεί αναφέρεται στη σχέση των λιμενικών ζωνών με τις γειτονικές τους πόλεις, αποδίδοντας της, πέρα από την προφανή οικονομική σημασία, σημασία ευρύτερη - περιβαλλοντική αφ ενός, αλλά και κοινωνική, πολιτισμική επίσης. Η πολλαπλή αυτή κοινωνική σχέση, χωρική και πολιτισμική ταυτόχρονα, μπορεί να αποδοθεί με τη χρήση του όρου «τοπίο» Με τον όρο «τοπίο», ειδικότερα «πολιτισμικό τοπίο», «cultural landscape», περιγράφεται το φυσικό υπόβαθρο του τόπου, ταυτόχρονα με την επεξεργασία την οποία αυτό έχει υποστεί από την παλαιότερη ιστορική διαδοχή των κοινωνιών, όπως και από τις συνεχιζόμενες πολυποίκιλες σημερινές τους δράσεις. Με την έννοια αυτή το τοπίο αναφέρεται σε φυσικούς - περιβαλλοντικούς και ταυτόχρονα σε κοινωνικούς - πολιτισμικούς παράγοντες κάθε είδους. Είναι φανερό πως τα λιμάνια αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα εκτεταμένων συνήθως τεχνικών έργων, κατά τα οποία ο φυσικός υποδοχέας μετασχηματίζεται υπό την επιρροή κοινωνικών πολιτισμικών παρεμβάσεων. Οι λιμενικές δραστηριότητες επιτρέπουν επομένως να κατανοήσουμε αυτό που η σύγχρονη οικολογική θεωρία περιγράφει ως «κοινωνικό» ή «πολιτισμικό οικοσύστημα», εννοώντας πως είναι αδύνατο να εξεταστεί η ανάπτυξη των περιβαλλοντικών συσχετισμών, χωρίς την υπόθεση συμμετοχής σε αυτούς των κοινωνιών, οι οποίες βρίσκονται σε διαρκή επαφή μαζί τους. Προκειμένου να εξεταστεί η δυνατότητα ανάπλασης λιμενικών ζωνών παρουσιάζεται το ερευνητικό πρόγραμμα «Ηρακλής: Δέκα σχέδια για την Ελληνική πόλη - Dieci progetti per la citta greca» και συγκεκριμένα το τμήμα εκείνο, το οποίο επικεντρώθηκε στην ανάπλαση της λιμενικής ζώνης της Πάτρας. Το παράδειγμα αυτό περιγράφει την παρέμβαση σε μια υπό εκκένωση λιμενική περιοχή - εντούτοις πρόθεση του συγγραφέως είναι να υποδείξει την ανάγκη περιβαλλοντικής, τοπιακής, πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής μέριμνας τόσο για εκτάσεις λιμανιών που η δραστηριότητά τους αποσύρεται ή περιορίζεται, όσο και για εκτάσεις λιμανιών εν ενεργεία. Οι λιμενικές εγκαταστάσεις αποτελούν κοινωνικές επενδύσεις τόσο σημαντικές ώστε να αξίζει να απασχολήσουν, και στην Ελλάδα, ευρύτατες, σύνθετες ομάδες επιστημόνων. Σε ιδιαίτερες μάλιστα περιπτώσεις, με σημαντική οικονομική και πολιτισμική κρισιμότητα, όπως το λιμάνι του Πειραιά, είναι προφανές πως πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο πολυεπίπεδων επιστημονικών ερευνών, άξιων να απασχολήσουν τα σημαντικά Ελληνικά Τεχνικά Πανεπιστήμια.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συμμετοχή της αρχιτεκτονικής θεώρησης στην εξέταση Λιμενικών Έργων δικαιολογείται βέβαια από την απαίτηση της «εσωτερικής» λειτουργικής επίλυσης των επιμέρους αρχιτεκτονικών κτηριακών θεμάτων, όπως και από την ανάγκη της γενικότερης, «εξωτερικής» λειτουργικής σύνδεσης των λιμενικών ζωνών με τα γειτονικά τους αστικά συγκροτήματα. Η εισήγηση αναφέρεται στο δεύτερο αυτό επίπεδο της συν-«εργασίας» των λιμενικών ζωνών με τις πόλεις που τις φιλοξενούν και οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν, με τη δομή που γνωρίζουμε σήμερα, εξαιτίας ακριβώς αυτής της σχέσης συνύπαρξης. Ειδικότερα ακόμη η εισήγηση επιχειρεί να διαστείλει αυτήν τη σχέση, αποδίδοντας της, πέρα από την προφανή άμεση συμμετοχή των λιμενικών ζωνών στην οικονομική δραστηριότητα των πόλεων στις οποίες αντιστοιχούν, ευρύτερη σημασία - περιβαλλοντική αφ ενός, αλλά και κοινωνική, πολιτισμική επίσης. Η συνολική αυτή συμμετοχή των λιμενικών ζωών στις συσχετισμένες με αυτά αστικές περιοχές, δομική περιβαλλοντική αφ ενός και κοινωνική πολιτισμική αφ ετέρου, περιγράφεται με τη χρήση του όρου «τοπίο», με την αναφορά δηλαδή σε τόπους που η δομική φυσική τους ποιότητα συγκροτείται μέσω της πολιτισμικής τους σημασίας. Δικαιολογείται έτσι το αρχικό τμήμα του τίτλου αυτής της εργασίας, «Τοπία Λιμανιών», το οποίο συμπληρώνεται στη συνέχεια με τη σαφή για τις προθέσεις της επεξήγηση, «η ανάπλαση των λιμενικών ζωνών και η συμβολή τους στην αναβάθμιση του αστικού τοπίου» 2. ΤΟΠΙΑ ΤΩΝ ΛΙΜΑΝΙΩΝ: Η ΣΥΝΤΑΡΑΚΤΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ 2.1 Ο ΟΡΟΣ «ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΌ ΤΟΠΙΟ». Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΥΠΟΔΟΜΗΣ ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ Με τον όρο «τοπίο», ειδικότερα «πολιτισμικό τοπίο», «cultural landscape», περιγράφουμε το φυσικό υπόβαθρο του τόπου, ταυτόχρονα με την επεξεργασία την οποία αυτό έχει υποστεί από την παλαιότερη ιστορική διαδοχή των κοινωνιών, όπως και από τις συνεχιζόμενες πολυποίκιλες σημερινές τους δράσεις. Με την έννοια αυτή το τοπίο αναφέρεται σε φυσικούς - περιβαλλοντικούς και ταυτόχρονα σε κοινωνικούς - πολιτισμικούς όρους και παραπέμπει άμεσα σε χαρακτηρισμούς, όπως «κοινωνικό οικοσύστημα» ή «πολιτισμικό οικοσύστημα». Επεξηγώντας τον προηγούμενο ορισμό πρέπει να τονίσουμε πως, σύμφωνα με αυτόν, το εννοιολογικό εύρος των όρων «πολιτισμικό τοπίο» δεν περιορίζεται σε μια αισθητική προσέγγιση, ούτε αφορά μόνο την παράσταση και τη διαμόρφωση του τοπίου από τις τέχνες, από τη ζωγραφική τοπίου ή την αρχιτεκτονική τοπίου. Περιλαμβάνει αντίθετα όλες εκείνες τις κοινωνικές, πολιτισμικές πρακτικές οι οποίες ερμηνεύουν, καταγράφουν παριστούν και διαμορφώνουν τον τόπο. Είναι επομένως φανερό πως οι επιστήμες των μηχανικών και οι εφαρμογές του σχεδιασμού τους διαθέτουν συνταρακτική συμμετοχή στη συγκρότηση του πολιτισμικού τοπίου, των νεότερων ιδιαίτερα και των σύγχρονων κοινωνιών, είτε οι κοινωνίες έχουν σαφή επίγνωση για την τοπιακή σημασία αυτών των εφαρμογών, είτε όχι. Με ανάλογο
τρόπο αξίζει επίσης να τονιστεί πως τα έργα υποδομής, οι γέφυρες, τα υδραυλικά έργα, τα συγκοινωνιακά έργα, ακόμη και αν δεν τους αναγνωρίζεται αυτός ο ρόλος, συμμετέχουν, συχνά με καθοριστικό τρόπο στη συγκρότηση του τοπίου, συνεισφέροντας τόσο εμφανείς κατασκευές, όσο και το αφανές, απαραίτητο υπόβαθρο υποστήριξης των άλλων τοπιακών παρεμβάσεων. 2.2 Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΛΙΜΑΝΙΩΝ ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΓΕΝΙΚΑ Είναι φανερό πως τα τοπία των λιμανιών αντιστοιχούν σε χαρακτηριστικά παραδείγματα εκτεταμένων συνήθως τεχνικών έργων, κατά τα οποία ο φυσικός υποδοχέας μετασχηματίζεται από την επιρροή κοινωνικών πολιτισμικών παρεμβάσεων. Αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της προσπάθειας μετασχηματισμού των παράκτιων φυσικών περιοχών, ώστε να υποδεχθούν σημαντικές συχνότατα κοινωνικές δραστηριότητες, ενώ ανάλογα σημαντική είναι και η επιρροή που ασκείται στις παρυφές του θαλάσσιου χώρου, στα οριακά τμήματα του θαλάσσιου φυσικού υποβάθρου, από τις περιοχές των λιμενικών εγκαταστάσεων. Εξ αιτίας ακριβώς αυτής της παραδειγματικής παρουσίας τους, τα τοπία των λιμανιών καταγράφονται με έμφαση στην μνήμη των λαών και έλκουν το ενδιαφέρον της κάθε είδους πολιτισμικής παραγωγής, όπως αποδεικνύουν οι αναφορές της λογοτεχνίας, της ζωγραφικής τοπιογραφίας ή της φωτογραφικής και της κινηματογραφικής παρουσίασης. Πολύ περισσότερο οι λιμενικές δραστηριότητες επιτρέπουν να κατανοήσουμε αυτό που η σύγχρονη οικολογική θεωρία περιγράφει ως «κοινωνικό» ή «πολιτισμικό οικοσύστημα», εννοώντας πως είναι αδύνατο να εξετάσουμε την ανάπτυξη των περιβαλλοντικών συσχετισμών, χωρίς την υπόθεση συμμετοχής σε αυτούς των κοινωνιών οι οποίες βρίσκονται σε διαρκή επαφή μαζί τους. Οι λιμενικές δραστηριότητες εικονίζουν ακριβώς αυτό που περιγράφεται ως «κοινωνική» ή «πολιτισμική οικολογία», την ανάγκη δηλαδή να συνεξετάζονται οι κοινωνικές και πολιτισμικές δραστηριότητες ως συστατικά στοιχεία των περιβαλλοντικών συσχετισμών ή αντίστροφα να διεκδικείται η περιβαλλοντική αναβάθμιση των περιοχών με παραγωγική, αναπτυξιακή σημασία ως μέσο συνολικότερης αναβάθμισης του περιβάλλοντος των κοινωνικών οικήσεων. Ακόμη περισσότερο αξίζει να επισημανθεί πως σε πολλές περιπτώσεις, ιδιαίτερα στην περιοχή των πολιτισμών της Μεσογείου, πολιτισμών με εξαιρετικό βάθος ιστορίας και ναυτικής δραστηριότητας, τα τοπία των λιμανιών χαρακτηρίζονται επιπλέον από την ιστορική τους φυσιογνωμία, που αποτελεί συστατικό στοιχείο της πολιτισμικής τοπιακής τους ποιότητας, όσο και του πολιτισμικού τους ιστορικά συγκροτημένου οικοσυστήματος. 2.3 Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΛΙΜΑΝΙΩΝ ΣΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ Οι λιμενικές ζώνες αποτελούν επομένως χαρακτηριστικά παραδείγματα συσχετισμών φυσικής πραγματικότητας και πολιτισμικών παρεμβάσεων, συχνά με ιστορικό βάθος και καθόρισαν, πέρα από την οικονομική ζωή, τη συνολική ανάπτυξη των κοινωνιών - τη συμπεριφορά και τον ψυχισμό τους, τη συνολική τους έκφραση, σε πολλές περιπτώσεις συμμετέχοντας καθοριστικά, θετικά ή αρνητικά, στη συγκρότηση των αστικών τοπίων που περιβάλλουν τις λιμενικές ζώνες.
Σε ένα ιδιαίτερα κατατοπιστικό άρθρο του ο César Ducruet εξετάζει την «Παγκόσμια τυπολογία των σχέσεων πόλης-λιμανιού», «Typologie mondiale des relations ville-port», αναλύοντάς την με βάση τρία κύρια χαρακτηριστικά (Ducruet,2008). Αυτά της κεντρικής θέσης τους σε ένα διεθνές δίκτυο (κεντρικότητα) ή της θέσης τους ως σημαντικού λιμενικού κόμβου (κομβικότητα) ή της θέσης τους ως ενδιάμεσης στάσης μετάβασης (ενδιάμεσου). Η πλειονότητα των ερευνών για της σχέση των λιμανιών και των πόλεων που συνδέονται με αυτά, υπογραμμίζει ο Ducruet, διαπιστώνει τον σύγχρονο χωρικό και λειτουργικό διαχωρισμό της πόλης και του λιμανιού, που θέτει τέλος σε μια μακρόχρονη, σε κάποιες περιπτώσεις, συμβίωση. Οι αιτίες αυτού του φαινομένου είναι αρκετά εύκολο να εντοπιστούν και αφορούν βέβαια ιδιαίτερα στις περιπτώσεις εκείνες των σημαντικότερων λιμανιών. Εκείνων που η σημασία τους ως κεντρικών λιμανιών ή ως σημαντικών κόμβων στο διαμετακομιστικό δίκτυο, εμφανίζεται αυξημένη. Σε αυτές ιδιαίτερα τις περιπτώσεις, οι απαιτήσεις διαρκούς βελτίωσης των δυνατοτήτων της συγκοινωνιακής πρόσβασης και της λειτουργικής αποτελεσματικότητας των λιμενικών ζωνών, όπως και οι απαιτήσεις των πολεοδομικών στρατηγικών που επιχειρούν να σχεδιάσουν γενικότερα τον τρόπο ανάπτυξης του τριτογενούς τομέα και της βιομηχανίας, φαίνεται να συγκρούονται με τις απαιτήσεις που εγείρουν οι στρατηγικές σχεδιασμού και ελέγχου των οικιστικών περιοχών. Η ασυμβατότητα ανάμεσα σε αυτές τις δυο μεγάλες ομάδες απαιτήσεων, προσανατολισμένες καθώς είναι προς τα λιμάνια οι πρώτες, προς τις πόλεις οι δεύτερες, τονίζει ο Ducruet, επιταχύνει τις τάσεις απομάκρυνσης λιμανιού και πόλης, τάσεις απομάκρυνσης που ενισχύονται από τις περιβαλλοντικές επιταγές. «Είναι ως εκ τούτου αναμφίβολο», συνεχίζει ο Ducruet, «πως η (σύγχρονη) τομή πόλη λιμάνι, όπως και η πολεοδομική επαναδιαμόρφωση των λιμενικών χώρων που εκκενώνονται -δηλαδή του waterfront (του θαλασσίου μετώπου, κατά την διεθνώς εν χρήσει αγγλική διατύπωση)-, συμβαίνουν παντού στον κόσμο». Σε αυτήν ακριβώς την περίπτωση, της ανάπλασης λιμενικών χώρων από τους οποίους η αρχική λιμενική λειτουργία απομακρύνεται, συνολικά ή σε μεγάλο μέρος της, είναι προφανής η δυνατότητα προσφοράς στον χώρο της πόλης μιας νέας σχέσης με το θαλάσσιο μέτωπο, μιας νέας εξόδου δηλαδή της αστικής ζωής προς τη θάλασσα, όπως είναι προφανής και η δυνατότητα ανάκτησης εκτάσεων, με στόχο την ανάπτυξη και βελτίωση των αστικών λειτουργιών και την αναβάθμιση του αστικού τοπίου. Εντούτοις η περιβαλλοντική ή η τοπιακή παρέμβαση αναβάθμισης, ο συνολικός πολεοδομικός σχεδιασμός, με όρους όχι απλής λειτουργικής διευθέτησης αλλά πολύ περισσότερο με όρους περιβαλλοντικής και τοπιακής ποιότητας, πρέπει να αποτελεί στόχο κάθε σχεδιασμού λιμενικής περιοχής. Είτε η λιμενική δραστηριότητα αποσύρεται ή μεταφέρεται είτε η λιμενική δραστηριότητα διατηρείται - πολύ περισσότερο όταν οι λιμενικές περιοχές αναπτύσσονται στη συνέχεια αστικών συγκροτήσεων. Πέρα από την πρακτική, «εργαλειακή» τους κρισιμότητα, τα λιμάνια διαθέτουν, σύμφωνα με την εναρκτήρια θέση αυτής της διερεύνησης, κεντρική σε πολλές περιπτώσεις κοινωνική και πολιτισμική σημασία. Με την έννοια αυτή ακριβώς απαιτούν έναν πολύπλευρο πολιτισμικό «σχεδιασμό», ικανό να αντιμετωπίσει τόσο το εύρος των πρακτικών θεμάτων, όσο και το ευρύτερο πολιτισμικό «πρόσωπο» των λιμενικών περιοχών. Η πολύπλευρη αυτή προσέγγιση εμφανίζεται τόσο περισσότερο αναγκαία, όσο οι λιμενικές περιοχές, τονίστηκε μόλις προηγούμενα, αναπτύσσονται στη συνέχεια αστικών συγκροτήσεων και τόσο περιπλοκότερη και περισσότερο ενδιαφέρουσα ταυτόχρονα, όσο οι αστικές αυτές συγκροτήσεις και η σχέση τους με τα λιμάνια διαθέτουν, όπως στην περίπτωση πολλών λιμανιών της Μεσογείου, μεγάλο βάθος χρόνου, βάθος ιστορίας.
Με αυτήν ακριβώς την πολύπλευρη προσέγγιση, η δυνατότητα αναπλάσεων σε περιοχές λιμενικών ζωνών μπορεί να συνεισφέρει στη συνολική αναβάθμιση του αστικού τοπίου, συμμετέχοντας στην περιβαλλοντική του βελτίωση, όπως και στην αισθητική του βελτίωση και προσφέροντας ακόμη και λειτουργικά τμήματα, υπαιθρίων χώρων ή κτηριακών κελυφών, που απευθύνονται συνολικά στη ζωή της πόλης. Η προσέγγιση αυτή περιγράφει προφανώς με έμφαση τις πολεοδομικές, τοπιακές και περιβαλλοντικές δυνατότητες λιμενικών ζωνών που η αρχική έντονη λιμενική δραστηριότητά τους περιστέλλεται ή μεταφέρεται αλλά μπορεί να ισχύσει επίσης και στην περίπτωση λιμενικών ζωνών εν λειτουργία, εφόσον βέβαια υπάρξει η κατάλληλη ενεργή φροντίδα σχεδιασμού. 3. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΥΝΗΤΙΚΩΝ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ: ΟΙ ΛΙΜΕΝΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ 3.1. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΛΙΜΕΝΙΚΗΣ ΖΩΝΗΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ Η ΑΡΧΙΚΗ «ΣΙΑΜΑΙΑ» ΣΧΕΣΗ ΑΧΑΪΚΗΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑΣ ΚΑΙ ΛΙΜΑΝΙΟΥ ΚΑΙ Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΡΗΞΗ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ Το λιμάνι της Πάτρας προσφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγμα λιμανιού που η δημιουργία και η παρουσία του υπήρξε καταστατική για τη δημιουργία και την ανάπτυξη της πόλης. Αν και ο αρχικός νεότερος σχεδιασμός της Πάτρας στα 1829 από τον Σταμάτιο Βούλγαρι, στρατιωτικό μηχανικό και γεωγράφο, εμφανίζει στοιχειώδη μόνο υπόδειξη λιμενικής εγκατάστασης, στην προέκταση του σημερινού άξονα της οδού Γεροκωστοπούλου, είναι δεδομένο πως η πόλη σχεδιάζεται προκειμένου να αποτελέσει τη θαλάσσια λιμενική έξοδο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους προς τα δυτικά. Έτσι το αχαϊκό λιμάνι αναπτύσσεται ταχύτατα και ήδη, στις χαρτογραφήσεις του τέλους του 19 ου αιώνα, καταγράφονται οι διαμορφώσεις του, με τους προβλήτες, το εξωτερικό προστατευτικό κρηπίδωμα και τις θέσεις των σιδηροδρομικών σταθμών. Αλλά το ενδιαφέρον στις χαρτογραφήσεις αυτές, είναι η διαπίστωση της «σιαμαίας» σχέσης ανάμεσα στο λιμάνι και στην πόλη, σχέσης η οποία αναπτύσσεται σε όλα τα επίπεδα. Σε ειδικό δομικό, οργανωτικό επίπεδο, η νεοκλασσική πόλη φαίνεται να αγγίζει τη θάλασσα, έτσι ώστε να μπορούμε να υποθέσουμε πως το λιμάνι, ως δομική και λειτουργική πραγματικότητα, αποτελεί συστατικό στοιχείο της αστικής καθημερινότητας, συστατικό στοιχείο του αστικού τοπίου. Σε οικονομικό επίπεδο άλλωστε, το λιμάνι αποτελεί σημαντικό κόμβο εξαγωγικού εμπορίου, καθοριστικό για την οικονομική ζωή της Πάτρας, της αχαϊκής και πελοποννησιακής αγροτικής ενδοχώρας και του ελληνικού κράτους, καθοριστικό για την προσέλκυση στη συνέχεια της βιομηχανικής δραστηριότητας. Αλλά αυτή η οικονομική ένταση και η συνεχής σύνδεση με το δίκτυο των προς δυσμάς ευρωπαϊκών λιμανιών, αποδίδει στην πρωτεύουσα της Αχαΐας σημαντικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Ακμάζουσα αστική ζωή και τη δυνατότητα της άμεσης επαφής με τα ευρωπαϊκά ήθη, τα οποία άλλωστε εκπροσωπούνται στην πόλη από πολυπρόσωπες παροικίες. Η σχέση ανάμεσα σε ένα λιμάνι και σε ένα, σε επαφή με αυτό, αστικό συγκρότημα δεν είναι βέβαια δυνατόν να καταργηθεί. Μπορεί εντούτοις να οδηγήσει σε δυσλειτουργικά αποτελέσματα, στην περιβαλλοντική επιβάρυνση και στην τοπιακή δυσμορφία. Οι αιτίες είναι συνδέονται με τις προηγούμενες επισημάνσεις του César Ducruet. Με τις απαιτήσεις δηλαδή διαρκούς βελτίωσης της συγκοινωνιακής πρόσβασης στις λιμενικές ζώνες και της
λειτουργικής τους αποτελεσματικότητας, που οδηγούν στη διόγκωση και των συγκοινωνιακών συνδέσεων και των λιμενικών περιοχών, όπως και με τις απαιτήσεις ανάπτυξης του τριτογενούς τομέα και της βιομηχανίας. Στην περίπτωση της Πάτρας όλες οι προηγούμενες αιτίες ευθύνονται για την τελική δυσλειτουργική και δύσμορφη σχέση, ανάμεσα στην πόλης και στη λιμενική ζώνη, που αναπτύχθηκε σταδιακά και με ελάχιστα σχεδιασμένο τρόπο κατά τα μεταπολεμικά χρόνια. Έτσι, ενώ ο αστικός ιστός και η θάλασσα εξακολουθούσαν να διατηρούν την εγγύτητα της απόστασης, η πρόσβαση στο θαλάσσιο μέτωπο διαρκώς και γινόταν δυσκολότερη, ενώ η δραστηριότητα του λιμανιού επέμενε να στρέφει τα νώτα της στην αστική περιοχή. Η διόγκωση των λιμενικών λειτουργιών, η αναγκαστική περίφραξη του λιμενικού χώρου, η διαρκής συγκοινωνιακή επιβάρυνση του παραλιακού οδικού άξονα που κατελάμβανε την οριακή γραμμή ανάμεσα στο λιμάνι και την πόλη, εξυπηρετώντας υπερτοπικές συγκοινωνιακές συνδέσεις και τη λειτουργικά βεβαρημένη βιομηχανική περιοχή, η ανάπτυξη της σιδηροδρομικής γραμμής παράλληλα με τον προηγούμενο οδικό άξονα, επισημαίνονται ως βασικοί παράγοντες για την αρνητική σχέση του λιμανιού με την πόλη της Πάτρας Εντούτοις όλοι αυτοί οι παράγοντες μπορούν να χαρακτηριστούν ως το αποτέλεσμα μιας ουσιαστικότερης συνθήκης «δύσμορφης ανάπτυξη» - της έλλειψης δηλαδή ουσιαστικού ενιαίου σχεδιασμού και της αδυναμίας να αποδοθεί στις οικονομικές πρακτικές η ευρύτερη πολιτισμική τους βαρύτητα. Σύμφωνα με τη συνθήκη αυτή, η λιμενική ζώνη της Πάτρας δεν αποτελούσε ένα περίπλοκο και ευαίσθητο πολιτισμικό τοπίο, δεν συμμετείχε σε ένα περίπλοκο και ευαίσθητο πολιτισμικό οικοσύστημα, αλλά συνιστούσε μια περιοχή οικονομικού οφέλους και ταυτόχρονης αναγκαστικής συγκέντρωσης προβλημάτων. Η αποκαρδιωτική αποδιοργάνωση της συνολικής δομής που περιλαμβάνει την πόλη, τη λιμενική ζώνη και τη βιομηχανική περιοχή συμπίπτει με την μεταβατική φάση συρρίκνωσης της οικονομικής ζωής της πόλης λόγω της αποβιομηχάνισης, όπως και με την απόφαση μετακίνησης του βαρύτερου τμήματος της λιμενικής δραστηριότητας προς την περιοχή της ακτής Δυμαίων. Αλλά αυτή σειρά μεταβολών προσφέρει τη δυνατότητα του συνολικού επανασχεδιασμού ενός μεγάλου τμήματος της παράλιας ζώνης, με σκοπό την ανάκτηση της στενής σχέσης της πόλης με τη θάλασσα. Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΗΡΑΚΛΗΣ» ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΛΙΑΚΗΣ ΖΩΝΗΣ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ Αυτόν ακριβώς τον στόχο επιχειρεί να υποδείξει η πρόταση του υπογράφοντος και της Αρχιτεκτονικής Ομάδας «Άρσις» που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Ηρακλής: Δέκα σχέδια για την Ελληνική πόλη - Dieci progetti per la citta greca», που οργανώθηκε το 1996 από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. σε συνεργασία με το Πολυτεχνείο του Μιλάνο και χρηματοδοτήθηκε από της εταιρεία «ΑΓΕΤ Ηρακλής» (Μωραΐτης 1997,1998). Η πρόταση που παρουσιάζεται εξετάζει ένα μεγάλο τμήμα της κεντρικής περιοχής της Πάτρας, το οποίο εκτείνεται ανάμεσα στους εγκαταλειμμένους σιδηροδρομικούς σταθμούς του Αγίου Διονυσίου, προς τα βόρια και του Αγίου Ανδρέα προς τα νότια και περιλαμβάνει μεγάλους χώρους του λιμανιού και την «καρδιά» του αστικού ιστού της πόλης. Ξεκινώντας από τη σημαντική παρουσία της λιμενικής ζώνης, η πρόταση επισημαίνει πως αυτή αποτελεί το οριζόντιο ισχυρό τμήμα μιας αστικής «κτένας», που τα εγκάρσια στοιχεία της, τα «δόντια» της, αντιστοιχούν σε εγκάρσιους δρόμους που κινούνται από το θαλάσσιο μέτωπο, «κτενίζοντας» το εσωτερικό της πόλης.
Σχήμα 1 - Πρόταση ανάπλασης παραλιακής ζώνης Πάτρας - Πρόπλασμα. Κ. Μωραΐτης Αναπληρωτής Καθηγητής Ε.Μ.Π., Κ. Χελιδώνη, Π. Νικολαΐδης, Ι. Μάρη και Αρχιτεκτονική Ομάδα ΑΡΣΙΣ. Ερευνητικό Πρόγραμμα «Ηρακλής: Δέκα σχέδια για την Ελληνική πόλη - Dieci pogetti per la citta greca», Αθήνα, 1996. Σύμβουλοι έρευνας: Δ. Φιλιππίδης, Α. Βλαστός, Καθηγητές Ε.Μ.Π. Κάποιοι από τους δρόμους αυτούς, όπως η οδός Αγίου Νικολάου, ευνοούν τη σύνδεση του υψηλότερου τμήματος της πόλης με την παραλιακή περιοχή και υποδεικνύουν τη δυνατότητα μιας σημαντικής τοπιακής και περιβαλλοντικής ανάπλασης η οποία, αφού μετατρέψει τη λιμενική ζώνη σε ζώνη αυξημένης φύτευσης, μπορεί να τη συνδέσει στη συνέχεια με τα υψώματα, με μια σειρά από «πράσινους διαδρόμους» τους εγκάρσιους δηλαδή δρόμους. Η επιτυχία της σύνδεσης αυτής φαινόταν να ευνοείται ιδιαίτερα από τη νέα περιφερειακή οδό παράκαμψης της πόλης, η κατασκευή της οποίας είχε εξαγγελθεί ήδη, πριν από την έναρξη του ερευνητικού προγράμματος και η οποία σήμερα βρίσκεται πλέον σε χρήση. Βασική θέση της πρότασης είναι η θέση πως η τεχνολογική ανάπτυξη και η περιβαλλοντική ευαισθησία δεν συνιστούν αντιφατικές κατ ανάγκην προοπτικές και πως μπορούν να ενισχύσουν η μια την άλλη, στα πλαίσια μιας ενιαίας αρχιτεκτονικής θεώρησης, η οποία περιγράφεται με τον όρο «οικομηχανική» (Μωραΐτης, 1998). Στο πλαίσιο της οικομηχανικής προσέγγισης, η πρόταση επιχειρεί μια σειρά από χαρακτηριστικούς χειρισμούς, όπως ο σχεδιασμός κτηρίων-κήπων ή ο σχεδιασμός «κτηρίων-συνδετήρων» που επιχειρούν, ξεκινώντας από τις χαράξεις του αστικού ιστού, να διεισδύσουν στη θάλασσα, συνδέοντας τον χερσαίο και τον θαλάσσιο χώρο 3.2 Η ΛΙΜΕΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ Στην περίπτωση παραδειγμάτων στα οποία η λιμενική δραστηριότητα δε διαθέτει μόνο λειτουργική ένταση αλλά και ιστορικό βάθος ανάπτυξης, οι αναπλάσεις που μπορούν να συμβάλουν στην αναβάθμιση του αστικού τοπίου και στον εμπλουτισμό των αστικών λειτουργιών εμφανίζουν ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Το συνταρακτικότερο ίσως
ανάλογο παράδειγμα στη χώρα μας και πιθανότατα παγκόσμια, αφορά στο λιμάνι του Πειραιά. Συσχετισμένη με τη νεώτερη βιομηχανική ανάπτυξη του «Ελληνικού Μάντσεστερ» και με τη σύγχρονη πειραϊκή πραγματικότητα, η λιμενική ζώνη του Πειραιά αντιστοιχεί επίσης στο αρχαίο λιμάνι, σε ένα δηλαδή από τα παλαιότερα οργανωμένα λιμάνια της παγκόσμιας ιστορίας. Η ανάπλασή της μπορεί να συνεισφέρει στην περιβαλλοντική και τοπιακή αναβάθμιση κρίσιμων περιοχών της πόλης, να της προσφέρει νέα τμήματα λειτουργίας και να αναδείξει το μοναδικό ιστορικό βάθος της λιμενικής της δραστηριότητας. Είναι προφανές πως πολύ περισσότερο από άμεση μελετητική αντιμετώπιση, ανάλογα θέματα πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο πολυεπίπεδων επιστημονικών ερευνών, άξιων να απασχολήσουν την Ελληνική Πανεπιστημιακή Κοινότητα και ιδιαίτερα μεγάλα τεχνικά πανεπιστήμια, όπως το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο άξιων να απασχολήσουν δηλαδή, τους επιστημονικούς δηλαδή φορείς που διαθέτουν όλο το εύρος των εμπλεκόμενων τεχνικών, επιστημονικών ειδικοτήτων. Σχήμα 2 - Πρόταση ανάπλασης παραλιακής ζώνης Πάτρας Ερευνητικό Πρόγραμμα «Ηρακλής: Δέκα σχέδια για την Ελληνική πόλη - Dieci pogetti per la citta greca», Αθήνα, 1996. Τομή «κτηρίου - συνδετήρα», ανάμεσα στη χερσαία και στη θαλάσσια ζώνη.
4.0. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ducruet, César: «Typologie mondiale des relations ville-port», Cybergeo: European Journal of Geography, Espace, Société, Territoire, article 417, mis en ligne le 27 mars 2008, modifié le 14 novembre 2008. URL:http://cybergeo.revues.org/index17332.html. Μωραΐτης, Κωνσταντίνος: Παρουσίαση της μελέτης «Πάτρα, η πόλη ξαναπλησιάζει τη θάλασσα». Πρόγραμμα Ηρακλής. Κατάλογος Έκθεσης, Αθήνα, Μάιος 1997. Σελ. 104-119. Μωραΐτης, Κωνσταντίνος: «Πάτρα, η πόλη ξαναπλησιάζει τη θάλασσα». Δημοσίευση της μελέτης του ερευνητικού προγράμματος «Ηρακλής» στον κατάλογο της έκθεσης Β Biennale Νέων Αρχιτεκτόνων. Αθήνα, 1998. Σελ. 100-101. Μωραΐτης, Κωνσταντίνος: Παρουσίαση της ερευνητικής πρότασης «Οικοτεχνόπολις», με αντικείμενο αστικές παρεμβάσεις στην περιοχή της οδού Πειραιώς. Κατάλογος Έκθεσης Οδός Πειραιώς: Μεταμορφώσεις ενός βιομηχανικού τοπίου, Αθήνα, 1998.