ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : ΑΠΟ ΣΗΝ ΑΓΡΟΣΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΗΝ ΑΣΙΚΟΠΟΙΗΗ Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΣΑ ΣΗΝ ΕΠΑΝΑΣΑΗ Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΣΑ ΣΟ 19ο ΑΙΩΝΑ 1. ΣΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Βασικά χαρακτηριστικά νεοελληνικοφ κράτους: φτωχό με απαρχαιωμζνεσ παραγωγικζσ δομζσ μικρό ςτθν ζκταςθ λίγοι κάτοικοι Σφνορα: Η γραμμι Αμβρακικοφ Παγαςθτικοφ Από τα νθςιά του Αιγαίου ςτθν Ελλάδα ανικαν μόνο οι Βόρειεσ ποράδεσ και οι Κυκλάδεσ. Ο κορμόσ τθσ χϊρασ: Ροφμελθ, Μωριάσ 1864: προςτζκθκαν τα Ιόνια νθςιά 1881: θ Θεςςαλία τα βόρεια ςφνορα άγγιξαν τον Όλυμπο και τθ Μακεδονία. Πληθυσμός Η πυκνότθτα του πλθκυςμοφ κυμαινόταν από 15 (1828) ςε 43 (1911) κατοίκουσ ςτο τετραγωνικό χιλιόμετρο, όταν ςε πολλζσ χϊρεσ τθσ Δυτικισ Ευρϊπθσ οι ίδιοι αρικμοί ιταν τριψιφιοι. Εικόνες εξάντλησης: Γυμνά εδάφθ εξαντλθμζνα από τθν υπερβόςκθςθ και τθν υλοτομία τα χωράφια ζμοιαηαν χζρςα (εξαιτίασ αγρανάπαυςθσ) Περιορισμζνες δυνατότητες: ο πλθκυςμόσ αυξανόταν με γριγορουσ ρυκμοφσ
οι οικονομικζσ δυνατότθτεσ ιταν περιοριςμζνεσ και τα παραγωγικά πλεονάςματα πενιχρά ςε περιόδουσ αςτάκειασ εφκολα ερχόταν θ καταςτροφι ναυτικόσ αποκλειςμόσ από τουσ Αγγλο-Γάλλουσ (1854) προκάλεςε: πείνα αρρϊςτια ανκρϊπινεσ απϊλειεσ Εςωτερική γεωγραφική κινητικότητα: διεφρυνςθ πόλεων παραμζνουν μεγάλα χωριά με τα ευρωπαϊκά μζτρα δεν ζχουν ομοιότθτεσ με τα αςτικά κζντρα τθσ Δφςθσ μετακίνθςθ ανκρϊπων από τθν φπαικρο ςτα αςτικά κζντρα δε ςτοχεφει κυρίωσ ςε μόνιμθ εγκατάςταςθ λόγω αργισ ανάπτυξθσ παραγωγικϊν δραςτθριοτιτων. Μεταναςτεφςεισ: υχνό φαινόμενο οι μεταναςτεφςεισ του αγροτικοφ πλθκυςμοφ προσ: 1. τα λιμάνια τθσ Ανατολικισ Μεςογείου και τθσ Μαφρθσ Θάλαςςασ 2. το Δοφναβθ 3. τθ Νότια Ρωςία 4. τθ Μικρά Αςία 5. τθν Αίγυπτο 6. τθν Αμερικι (ςτο τζλοσ του 19ου αιϊνα και ςτισ αρχζσ του 20οφ, λόγω τθσ ςταφιδικισ κρίςθσ)
2. ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕ ΔΤΝΑΜΕΙ ΜΕΑ ΚΑΙ ΕΞΩ ΑΠΟ ΣΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η «ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ» Πολλζσ δεκαετίεσ, μετά τθν ανεξαρτθςία τθσ, θ Ελλάδα εξακολουκοφςε να μοιάηει περιςςότερο με τθν Ανατολι παρά με τθ Δφςθ, που ιταν το ηθτοφμενο / το επικυμθτό / το ςθμείο αναφοράσ. Λόγοι ςταςιμότθτασ Ελλάδασ: Εςωτερικοί οικονομικοί Εξωτερικοί οικονομικοί Εςωτερικοί πολιτικοί και ιδεολογικοί Απουςίαηαν οι «ατμομθχανζσ» θ χϊρα ανταγωνιηόταν τον εαυτό τθσ: ιςχυρά κζντρα ελλθνιςμοφ το υπάρχον κράτοσ ιταν μία θμιτελισ καταςκευι ανάπτυξθσ: (πνευματικά, οικονομικά, παραγωγικά) Η «Μεγάλθ Ιδζα» ζξω από τα ςφνορα: δθμιουργοφςε πρϊτεσ φλεσ από Ουκρανία ωσ ουδάν, προςδοκίεσ για πλεονάηον από Δοφναβθ ωσ Καφκαςο ολοκλιρωςθ του ειδικευμζνο, φκθνό από μφρνθ ωσ Κιλικία εκνικοφ οράματοσ (διεφρυνςθ των εργατικό δυναμικό ςυνόρων) θ ςυςςϊρευςθ κεωροφν το ελλθνικό κράτοσ φτωχό και είχε επιπτϊςεισ ςτον κεφαλαίου (ιδιωτικοφ ανεπρόκοπο ςυγγενι πολιτικό και οικονομικό και δθμόςιου) χϊρο θ εςωτερικι αγορά κα αλλάξουν ςτάςθ όταν δυςκολζψουν γι' αυτοφσ οι οικονομικζσ και πολιτικζσ ςυνκικεσ (τζλοσ του 19ου αι.)
Οριςμοί Αςκήςεισ Κλειςτοφ Σφπου 1. ΣΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ 2. ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕ ΔΤΝΑΜΕΙ ΜΕΑ ΚΑΙ ΕΞΩ ΑΠΟ ΣΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η «ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ» Οριςμοί εννοιών α. ςταφιδικι κρίςθ β. ατμομθχανζσ ανάπτυξθσ τθσ οικονομίασ γ. Μεγάλθ Ιδζα Σωςτό-λάθοσ και διόρθωςη 1. Ο πλθκυςμόσ του ελλθνικοφ κράτουσ αυξανόταν με αργό ρυκμό και ποτζ δεν πλθςίαςε τον ανάλογο ρυκμό ανάπτυξθσ των δυτικϊν κρατϊν. 2. Οι μετακινιςεισ ανκρϊπων από τθν αγροτικι φπαικρο ςτα αςτικά κζντρα του ελλθνικοφ βαςιλείου είχε ωσ μοναδικό ςτόχο τθν εγκατάςταςθ ςε αυτά. 3. Ο ναυτικόσ αποκλειςμόσ από τουσ Αγγλο-Γάλλουσ, το 1854, ςτθ διάρκεια του Κριμαϊκοφ πολζμου, προκάλεςε πείνα, αρρϊςτια και ανκρϊπινεσ απϊλειεσ. 4. Προσ το τζλοσ του 18 ου και ςτισ αρχζσ του 19 ου αιϊνα άνοιξαν οι δρόμοι τθσ μετανάςτευςθσ προσ τθν Αμερικι. 5. Η ζντονθ παρουςία τθσ Μεγάλθσ Ιδζασ είχε επιπτϊςεισ ςτον πολιτικό και οικονομικό χϊρο, ιδιαίτερα ςε εποχζσ που τα προβλιματα ζμοιαηαν με ανοικτζσ πλθγζσ, ςτθν περίπτωςθ τθσ Κριτθσ ι, αργότερα, τθσ Θεςςαλίασ. 6. Πολλζσ δεκαετίεσ, μετά τθν ανεξαρτθςία τθσ, θ Ελλάδα εξακολουκοφςε να μοιάηει περιςςότερο με τθν Ανατολι παρά με τθ Δφςθ, παρ' όλο που θ τελευταία υπιρξε το ηθτοφμενο. 7. Επιλογήσ 1. Σο νεοςφςτατο ελλθνικό κράτοσ: α. ιταν φτωχό, με απαρχαιωμζνεσ παραγωγικζσ δομζσ μικρό ςτθν ζκταςθ και ολιγάνκρωπο β. ιταν φτωχό, με απαρχαιωμζνεσ βιομθχανικζσ δομζσ μικρό ςτθν ζκταςθ και ολιγάνκρωπο γ. ιταν φτωχό, με απαρχαιωμζνεσ αμυντικζσ δομζσ μικρό ςτθν ζκταςθ και ολιγάνκρωπο δ. ιταν φτωχό, με απαρχαιωμζνεσ οργανωτικζσ δομζσ μικρό ςτθν ζκταςθ και ολιγάνκρωπο 2. Η πυκνότθτα του πλθκυςμοφ κυμαινόταν από. (1828) ςε. (1911) κατοίκουσ ςτο τετραγωνικό χιλιόμετρο. α. 15 ςε 42 β. 14 ςε 43 γ. 15 ςε 40 δ. 15 ςε 43
3. Οι μεταναςτεφςεισ του αγροτικοφ πλθκυςμοφ γίνονταν: α. προσ τα λιμάνια τθσ Ανατολικισ Μεςογείου και τθσ Μαφρθσ Θάλαςςασ, τθ Νότια Ρωςία, τθ Μικρά Αςία και τθν Αίγυπτο β. προσ τα λιμάνια τθσ Ανατολικισ Μεςογείου, προσ το Δοφναβθ, τθ Νότια Ρωςία, τθ Μικρά Αςία και τθν Αίγυπτο γ. προσ τα λιμάνια τθσ Ανατολικισ Μεςογείου και τθσ Μαφρθσ Θάλαςςασ, προσ το Δοφναβθ, τθ Νότια Ρωςία, τθ Μικρά Αςία και τθν Αίγυπτο δ. προσ τα λιμάνια τθσ Ανατολικισ Μεςογείου και τθσ Μαφρθσ Θάλαςςασ, προσ το Δοφναβθ, τθ Βόρεια Ρωςία, τθ Μικρά Αςία και τθν Αίγυπτο 4. Ποιο από τα παρακάτω διζκετε το νεοςφςτατο ελλθνικό κράτοσ: α. πλεονάηον ειδικευμζνο εργατικό δυναμικό β. αςιμαντεσ πρϊτεσ φλεσ γ. ςυςςϊρευςθ κεφαλαίου δ. ςθμαντικι εςωτερικι αγορά Ερωτήςεισ φντομησ Απάντηςησ 1. Σα δημογραφικά δεδομζνα 1. Ποια θ αφετθρία τθσ παγίωςθσ τθσ τάξθσ και τθσ ςτοιχειϊδουσ κρατικισ λειτουργίασ του ανεξάρτθτου ελλθνικοφ κράτουσ και ςε ποια κατάςταςθ βρίςκονταν οι δομζσ του; 2. Ποια ιταν θ ςυνοριακι γραμμι του ελλθνικοφ από τθν περίοδο τθσ ανεξαρτθςίασ εϊσ το 1864 και το 1881 αντίςτοιχα; 3. Να αναφερκοφν οι δθμογραφικζσ αλλαγζσ ςτο ανεξάρτθτο ελλθνικό κράτοσ από το 1828 εϊσ το 1911 και ποιεσ περιγραφζσ ζχουμε από εκείνθ τθν εποχι αναφορικά με τον τόπο και τουσ ανκρϊπουσ. 4. Ποιεσ ιταν οι ςυνζπειεσ του ναυτικοφ αποκλειςμοφ από τουσ Αγγλογάλλουσ το 1854 κατά τθ διάρκεια του Κριμαϊκοφ πολζμου; 5. Σι γνωρίηετε για τισ μετακινιςεισ των ανκρϊπων εντόσ και εκτόσ Ελλάδασ; 2. Οι παραγωγικζσ δυνάμεισ μζςα και ζξω από την Ελλάδα και η «Μεγάλη Ιδζα» 6. Που οφειλόταν θ απουςία ιςχυρϊν κζντρων ανάπτυξθσ ςτο εςωτερικό τθσ χϊρασ για πολλζσ δεκαετίεσ μετά τθν ανεξαρτθςία τθσ; 7. Πϊσ δθμιουργικθκε θ εκνικι ιδεολογία τθσ Μεγάλθσ Ιδζασ και τι γνωρίηετε γι αυτιν;
ΠΗΓΕ 1. ΣΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ 2. ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕ ΔΤΝΑΜΕΙ ΜΕΑ ΚΑΙ ΕΞΩ ΑΠΟ ΣΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η «ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ» 1. Λαμβάνοντασ υπόψη το περιεχόμενο των πηγϊν και τισ ςχετικζσ πληροφορίεσ του βιβλίου ςασ να παρουςιάςετε τα χαρακτηριςτικά των μετακινήςεων των αγροτικϊν πληθυςμϊν εντόσ των ορίων τησ χϊρασ και προσ το εξωτερικό. ΠΗΓΗ 1 «Αγροτική Ζξοδος» Οι χωρικοί τθσ Ροφµελθσ, τθσ Ηπείρου, του ανατολικοφ Μοριά, όλο και πολυπλθκζςτεροι, εγκαταλείπουν το χωριό και καταφεφγουν ςτισ πόλεισ ςτθν Ακινα ο πλθκυςµόσ, όπωσ κα δοφµε, δεκαπλαςιάηεται µζςα ςε ογδόντα χρόνια, από τα 1830 ωσ τα 1909. Όπωσ θ ηιτθςθ για τα αδφνατά τουσ χωράφια είναι µθδαµινι, ςυχνά µθ καταφζρνοντασ να ρευςτοποιιςουν τθν αγροτικι περιουςία τουσ, οι οικογζνειεσ χωρίηονται, τα γυναικόπαιδα παραµζνουν ςτο χωριό, ενϊ τα αρςενικά µζλθ καταφεφγουν για εργαςία ςτισ πόλεισ και επιςτρζφουν µόνο το κζροσ και τθν εποχι τθσ ςποράσ. Για µια µεταβατικι περίοδο που βαςτάει κάποτε ολόκλθρθ γενιά, ο εργάτθσ ι ο οικιακόσ υπθρζτθσ ςτθν Ακινα ηει ακόµα µε το ψωµοτφρι που του ςτζλνει το χωριό, εξακολουκεί ακόµα να ςτθρίηεται ςτο χωριό θ προλεταριοποίθςθ τθσ οικονοµικισ αλλά και τθσ ιδεολογικισ φπαρξθσ του µετατίκεται ζτςι για δεκαετίεσ ολόκλθρεσ... Κ. Μοςκϊφ, Ειςαγωγικά ςτθν Ιςτορία του Κινιµατοσ τθσ Εργατικισ Σάξθσ. Η διαµόρφωςθ τθσ εκνικισ και κοινωνικισ ςυνείδθςθσ ςτθν Ελλάδα, εκδ. Καςτανιϊτθ, Ακινα 1988, ςς. 122-123 ΠΗΓΗ 2 «Διαδικασία Αστικής Συγκζντρωσης. Μετανάστευση» Είναι αλικεια πωσ ο ςχθµατιςµόσ των ελλθνικϊν πόλεων (που ςτθν ουςία ιταν ανφπαρκτεσ τθν εποχι που δθµιουργικθκε το ελεφκερο βαςίλειο), προκφπτει βαςικά από τθ ςυρροι των αγροτϊν ςτα αςτικά κζντρα. Όµωσ ς ολόκλθρο το 19ο αιϊνα είναι εντελϊσ αδφνατο να δϊςουµε ακριβείσ αρικµοφσ. Αποκαλυπτικό όµωσ είναι το γεγονόσ, ότι το 1890 ενϊ το ςφνολο του αυςτθρά αςτικοφ πλθκυςµοφ τθσ χϊρασ, που περιλαµβάνει τα είκοςι τρία ςθµαντικότερα αςτικά κζντρα, φτάνει τισ 404.000 (από τισ οποίεσ οι 190.000 αντιπροςωπεφουν το ςυνολικό ποςό αφξθςθσ των κατοίκων των πόλεων από το 1853), ο αρικµόσ των ανκρϊπων που είχαν γεννθκεί ςτθν Ελλάδα και κατοικοφςαν ςτο εξωτερικό ζφταςε ςε 180.000. Ο αρικµόσ, λοιπόν, των µεταναςτϊν το 1890 είναι τθσ ίδιασ τάξεωσ µε το ςφνολο τθσ αφξθςθσ του αςτικοφ πλθκυςµοφ ςε απόλυτουσ όρουσ. Η αφξθςθ όµωσ αυτι, περιλαµβάνει και τθ φυςικι αφξθςθ του αςτικοφ πλθκυςµοφ: τθν περίοδο αυτι πρζπει να είναι τθσ τάξεωσ των 50%. Σο τµιµα εκείνο του αςτικοφ πλθκυςµοφ που αυξικθκε λόγω τθσ εςωτερικισ µετανάςτευςθσ δε κα πρζπει ςυνεπϊσ να ξεπερνάει πολφ τισ 100.000 κατοίκουσ. υµπεραίνουµε λοιπόν, ότι το µεταναςτευτικό ρεφµα προσ το εξωτερικό, ιταν αρικµθτικά
ιςχυρότερο από το ρεφµα αςτικοποίθςθσ µ άλλα λόγια: περιςςότεροι κάτοικοι τθσ ελλθνικισ επαρχίασ οδθγοφνται προσ το εξωτερικό, παρά προσ τισ πόλεισ.... Σο αποδθµθτικό ρεφµα κατευκφνεται αρχικά προσ τθν Κωνςταντινοφπολθ και τα δυτικά παράλια τθσ Μικράσ Αςίασ.... Όµωσ οι πλθκυςµιακζσ µετακινιςεισ δεν κατευκφνονται µόνο προσ τθν Σουρκία αλλά και προσ τθ µεςθµβρινι Ρωςία, όπου υπιρχαν 600.000 Ζλλθνεσ το 1920, και τθ Ρουµανία.... Για τισ Η.Π.Α. µεταναςτεφουν 376.000 κάτοικοι, ενϊ 390.000 προςτίκενται ςτον πλθκυςµό των αςτικϊν κζντρων ςτο διάςτθµα 1889-1920 (εδϊ ςυµπεριλαµβάνεται και θ φυςικι αφξθςθ του αςτικοφ πλθκυςµοφ). Κ. Σςουκαλά, Εξάρτθςθ και Αναπαραγωγι, ςς. 107-108