Η εφηβεία ως αναπτυξιακό στάδιο Ο Erikson (1968) θεώρησε ότι η εφηβεία είναι μία από τις εξελικτικές βαθμίδες που καλύπτουν όλη τη ζωή του ατόμου, από τη βρεφική ως τη γεροντική ηλικία (βλ. Πίνακα 1.1}. Έχοντας ο ίδιος ψυχαναλυτικό προσανατολισμό, προσπάθησε να συνδυάσει δύο αντίθετες ψυχαναλυτικές ερμηνευτικές θεωρίες, τη βιολογική θεωρία του Freud και την κοινωνιολογική θεωρία νεότερων ψυχαναλυτών, σε μια βιοκοινωνική θεωρία της προσωπικότητας. Κατ' αυτόν, η προσωπικότητα του ατόμου δεν διαμορφώνεται στην παιδική ηλικία, αλλά εξακολουθεί να εξελίσσεται και να διαφοροποιείται καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής. Σε κάθε αναπτυξιακή φάση υπάρχουν διαφορετικοί στόχοι και ανάγκες που πρέπει να ικανοποιηθούν. Σε καθεμία από τις φάσεις αυτές αντιστοιχεί μια αναπτυξιακή κρίση την οποία το άτομο πρέπει να επιλύσει. Κάθε αναπτυξιακή φάση βασίζεται, επομένως, στην επιτυχή επίλυση των συγκρούσεων των προηγούμενων φάσεων. Η ανεπιτυχής επίλυση των συγκρούσεων των προγενέστερων φάσεων σταδίων μπορεί να έχει μόνιμες συνέπειες για το άτομο, καθώς οι ανεπίλυτες συγκρούσεις ενδέχεται να επηρεάσουν τη μετέπειτα ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη. Κατά την εφηβεία, η αναπτυξιακή κρίση που καλείται να επιλύσει το άτομο είναι, σύμφωνα με το μοντέλο που προτείνει ο Erikson, η απόκτηση ταυτότητας του Εγώ ή η σύγχυση ρόλων. Στην εφηβεία το άτομο αποκτά νέες εμπειρίες και γνωρίζει νέους ρόλους. Η επίλυση αυτής της κρίσης, συνεπώς, σημαίνει ότι το άτομο θα μπορέσει να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις των μεταβαλλόμενων αυτών ρόλων και ταυτοχρόνως θα μπορέσει να διαμορφώσει και να διατηρήσει μια ζωντανή αίσθηση της δικής του προσωπικής ταυτότητας. Εάν οι διαρκώς αυξανόμενες απαιτήσεις των ρόλων της εφηβείας ασκούν έντονη πίεση στο άτομο, το αποτέλεσμα θα είναι η σύγχυση της ταυτότητας. Το άτομο θα βρίσκεται σε μια κατάσταση σύγχυσης για το ποιος είναι σε σχέση με όλους τους διαφορετικούς ρόλους που φαίνεται να υποδύεται. Σύμφωνα με τον Erikson, υπάρχουν τέσσερα προβλήματα που σχετίζονται με τη σύγχυση ταυτότητας. Το πρώτο είναι το πρόβλημα της οικειότητας. Ο έφηβος πρέπει να μπορεί να δημιουργεί στενές σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους χωρίς να χάνει την ταυτότητα του. Αν φοβάται την οικειότητα, μπορεί να απομονωθεί από τους άλλους και να καταφύγει στη δημιουργία στερεότυπων ή τυπικών σχέσεων. Ή μπορεί, αντίθετα, να αναζητά διαρκώς στενές σχέσεις οικειότητας με αυτούς που ο Erikson περιέγραψε ως «απίθανους συντρόφους».
Πίνακας 1.1. Η βιοκοινωνική θεωρία του Erikson Σύμφωνα με τη θεωρία του Erikson, η ψυχολογική ανάπτυξη του ανθρώπου επιτυγχάνεται μέσα από την επίλυση βασικών αναπτυξιακών κρίσεων, οι οποίες αποτελούν τη βάση γι' αυτές που θα επακολουθήσουν. Οι αναπτυξιακές κρίσεις του Εγώ είναι οκτώ και καλύπτουν όλη την πορεία της ζωής, από τη γέννηση μέχρι τη γεροντική ηλικία. Στα πλαίσια των σταδίων αυτών το άτομο διαμορφώνει νέες αντιλήψεις για τον εαυτό του και τον κοινωνικό του περίγυρο. Κάθε στάδιο ορίζεται με δύο διαμετρικά αντίθετα στοιχεία, από τα οποία το ένα είναι θετικό και το άλλο αρνητικό. Πρώτη βρεφική ηλικία Εμπιστοσύνη Δεύτερη βρεφική ηλικία Αυτονομία Πρώτη παιδική ηλικία Πρωτοβουλία Το άτομο σε αυτό το στάδιο είναι πλήρως εξαρτημένο από τα πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντος του. Αν νιώθει ότι οι ανάγκες του ικανοποιούνται και ότι μπορεί να εμπιστεύεται τους ανθρώπους, αναπτύσσει ένα αίσθημα βασικής εμπιστοσύνης και ασφάλειας. Αν, αντίθετα, αισθανθεί ότι παραμελείται, αναπτύσσει αισθήματα απογοήτευσης, καχυποψίας και δυσπιστίας, με αποτέλεσμα να μην είναι σε θέση να δημιουργήσει ολοκληρωμένες σχέσεις με τους άλλους. Το βρέφος στην περίοδο αυτή, καθώς αρχίζει να αποκτά την ικανότητα για συντονισμένες σωματικές και νοητικές λειτουργίες, αναπτύσσει το αίσθημα της άσκησης προσωπικού ελέγχου πάνω στη συμπεριφορά και τις πράξεις του και το αίσθημα της αυτονομίας, εφόσον όμως νιώσει ότι οι άλλοι αναγνωρίζουν αυτή του την ικανότητα. Ή, αντίθετα, αν αισθανθεί ότι οι άλλοι είναι υπερπροστατευτικοί απέναντι του, δεν εμπιστεύεται τις ικανότητες του και αναπτύσσει αισθήματα ντροπής και αμφιβολίας. Σε αυτή την περίοδο οι κινητικές και νοητικές δραστηριότητες του παιδιού αποτελούν προϊόντα δικής του πρωτοβουλίας. Αν το παιδί νιώσει ότι ενθαρρύνεται να προχωρήσει σε αυτές τις δραστηριότητες, αναπτύσσει το συναίσθημα της προσωπικής ευθύνης και πρωτοβουλίας. Αν όμως αισθανθεί ότι δεν ενισχύεται ώστε να ενεργήσει αυτοβούλως, τότε αναπτύσσει έντονα συναισθήματα ενοχής και αμφιβολίας.
Μέση παιδική ηλικία Φιλοπονία - Κατωτερότητα Ήβη και εφηβεία Ταυτότητα Σύγχυση ρόλων Νεανική ηλικία Οικειότητα Μέση ώριμη ηλικία Πανανθρώπινο ενδιαφέρον Το παιδί αυτή την περίοδο αποκτά τις γνώσεις και τις δεξιότητες για να αντιμετωπίζει και να ξεπερνά διάφορες προκλήσεις με συστηματική προσπάθεια. Αν σε αυτές του τις προσπάθειες ενθαρρυνθεί από τους άλλους, το παιδί θα αναπτύξει συναισθήματα φιλοπονίας και εργατικότητας. Αν, αντίθετα, δεν δεχθεί την ανάλογη ενίσχυση, τότε θα μάθει να αποδέχεται την αποτυχία και να αποφεύγει τις προκλήσεις, και αυτό με τη σειρά του θα το οδηγήσει να αναπτύξει ένα αυξημένο αίσθημα κατωτερότητας. Στη φάση αυτή ο έφηβος βρίσκεται αντιμέτωπος με τις αλλαγές των κοινωνικών ρόλων και των προσδοκιών της εφηβείας. Αν κατορθώσει να συνενώσει τις προηγούμενες εμπειρίες του παρελθόντος με τις καινούριες προοπτικές του μέλλοντος και να επιτύχει μια συνέχεια, θα διαμορφώσει μια ικανοποιητική προσωπική ταυτότητα και μια σαφή εικόνα του εαυτού του. Διαφορετικά, θα αποτύχει να διαμορφώσει μια σταθερή εικόνα του Εγώ, θα αισθανθεί σύγχυση και θα βιώσει κρίση ταυτότητας. Ο νεαρός ενήλικος, σε αυτή τη φάση, πρέπει να ασχοληθεί με μια παραγωγική εργασία και να δημιουργήσει τη δική του οικογένεια. Αν κατορθώσει να διαμορφώσει σχέσεις που θα διέπονται από αγάπη, στοργή και εμπιστοσύνη, θα αναπτύξει το αίσθημα της οικειότητας. Αν αποτύχει σε αυτή την προσπάθεια, τότε θα αισθανθεί απομονωμένος ή απειλημένος και θα αποφύγει τη δημιουργία στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Το άτομο, σε αυτή τη φάση, αφού έχει εξασφαλίσει μια θετική και παραγωγική ζωή, πρέπει να ενδιαφερθεί για την οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Αν αποτύχει να αναπτύξει ένα πανανθρώπινο ενδιαφέρον, πέφτει σε κατάσταση απραξίας και αυτοαπορρόφησης και ασχολείται αποκλειστικά με τον εαυτό του και τις ατομικές του ανάγκες.
Ύστερη ώριμη ηλικία Καταξίωση Το άτομο σε αυτό το στάδιο έχει πλέον αποχωρήσει από τη «μάχιμη» ζωή και προχωρεί στην ανασκόπηση της. Αν διαπιστώσει ότι η μέχρι τότε πορεία του ήταν θετική και σωστή, θα αναπτύξει το αίσθημα της καταξίωσης. Αν όμως διαπιστώσει ότι απέτυχε, θα αισθανθεί ότι η ζωή του δεν είχε νόημα, ήταν μάταιη και, κατά συνέπεια, θα νιώσει απόγνωση. Πηγή: Erikson (1968) Ένα δεύτερο πρόβλημα σχετίζεται με την προοπτική του χρόνου. Καθώς ένα μεγάλο μέρος της εμπειρίας του σχετίζεται με τη μάθηση και την προετοιμασία για την ενήλικη ζωή, ο έφηβος πρέπει να δει τον εαυτό του μέσα σε ένα ρεαλιστικό χρονικό πλαίσιο. Η υπέρμετρη ανησυχία και αγωνία για την αλλαγή και την ανάπτυξη μέσα στον κόσμο των ενηλίκων μπορεί να οδηγήσει τον έφηβο να καταπνίξει τους φόβους του αυτούς με το να μην κάνει σχέδια για το μέλλον και με το να αρνείται ότι οι καιροί αλλάζουν. Εάν συμβεί αυτό, ο έφηβος δεν θα προχωρήσει στις απαιτούμενες μακροπρόθεσμες προσπάθειες για τη διαμόρφωση μιας ασφαλούς βάσης για την ενήλικη ζωή. Το τρίτο πρόβλημα σχετίζεται με τη φιλοπονία, τη χρησιμοποίηση των ατομικών δυνάμεων με παραγωγικό και αποτελεσματικό τρόπο. Οι έφηβοι αυτή την περίοδο έχουν γενικά αρκετά καθήκοντα, υπό την έννοια ότι πρέπει τόσο να εργαστούν όσο και να μελετήσουν. Αυτά τα καθήκοντα αντιπροσωπεύουν ένα είδος προετοιμασίας του εφήβου για την ενήλικη ζωή. Ο Erikson θεωρεί ότι σε αυτό το στάδιο είναι σημαντικό ο έφηβος να μάθει να τιθασεύει ρεαλιστικά τις δυνάμεις του. Κάτι τέτοιο όμως σημαίνει ότι πρέπει να δεσμευθεί για την εκτέλεση μιας συγκεκριμένης δραστηριότητας, πράγμα που σε μερικούς εφήβους προκαλεί αγωνία. Για να αποφύγει να αντιμετωπίσει αυτές τις αγωνίες, ο έφηβος μπορεί να ασχοληθεί επίμονα με μια δραστηριότητα αποκλείοντας όλες τις άλλες, ή ακόμα μπορεί να αρνηθεί να επικεντρωθεί σε κάποια από αυτές. Το τέταρτο πρόβλημα είναι η αρνητική ταυτότητα. Μερικοί έφηβοι συνειδητά θα επιλέξουν μια ταυτότητα η οποία βασίζεται περισσότερο στην απόρριψη των αξιών των άλλων παρά σε μια θετική προσωπική τους επιλογή. Για παράδειγμα, ο έφηβος προχωρεί στην επιλογή μιας ταυτότητας εντελώς αντίθετης από την προτίμηση των γονέων του, απλώς και μόνον για να αποδείξει την ανεξαρτησία του. Στην πραγματικότητα, αυτό το είδος αντίδρασης σημαίνει ότι το άτομο θα είναι το ίδιο
ψυχολογικά εξαρτημένο από τους γονείς όπως και πριν την επιλογή: χωρίς τους γονείς να αντιπροσωπεύουν την αντίθεση, το άτομο δεν έχει δική του ταυτότητα. Είναι σημαντικό, επομένως, να μάθει ο έφηβος να κάνει τις προσωπικές του επιλογές με βάση τα ατομικά του διαφέροντα, κλίσεις και ικανότητες, και όχι με βάση την αντίδραση σε αυτό που οι άλλοι θέλουν να κάνει. Για τον Erikson, η περίοδος της εφηβείας αποτελεί ένα ιδιαίτερο στάδιο το οποίο περιέγραψε ως ψυχοκοινωνικό μορατόριουμ. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το άτομο επιδίδεται σε μια συνεχιζόμενη προσπάθεια αναζήτησης και εξέτασης εναλλακτικών λύσεων και δυνατοτήτων. Ση μαντικές αποφάσεις για τη ζωή μένουν σε εκκρεμότητα και το άτομο πειραματίζεται με διαφορετικές πιθανότητες, χωρίς να χρειάζεται να αντιμετωπίσει όλες τις συνέπειες αυτών των επιλογών. Υπ' αυτή την έννοια, ο Erikson θεώρησε τις αναζητήσεις της εφηβείας ως ένα ιδιαίτερο είδος παιγνιδιού. Αντί για το εξωτερικευμένο φυσικό παιγνίδι της παιδικής ηλικίας, ο έφηβος παίζει με τους περισσότερο πολύπλοκους ρόλους και ταυτίσεις της κοινωνίας.
Στάδιο (ηλικία) Ψυχολογική κρίση Σημαντικές σχέσεις Ψυχολογικές αρετές Μη προσαρμοστικές συμπεριφορές Βρεφική ηλικία (0-1) Εμπιστοσύνη δυσπιστία Μητέρα Ελπίδα, πίστη Ευπιστία, απόσυρση Νηπιακή ηλικία (2-3) Αυτονομία ντροπή, αμφιβολία Γονείς Προθυμία, αποφασιστικότητα Παρορμητικότητα, καταναγκασμός Προσχολική ηλικία (3-6) Πρωτοβουλία ενοχή Οικογένεια Σκοπός, κουράγιο Αναλγησία, αναστολή Σχολική ηλίκία (7-12) Φυγοπονία - κατωτερότητα Γειτονιά, σχολείο Ικανότητα Υπερβολική πλαστικότητα, αδράνεια Εφηβεία (12-18) Ταυτότητα σύγχυση ρόλων Συνομήλικοι, πρότυπα ρόλου Πιστότητα, αφοσίωση Φανατισμός, αποκήρυξη Νεανική ηλικία ( 20-30) Οικειότητα - απομόνωση Φίλοι, σύντροφοι Αγάπη Ελεύθερες σχέσεις, αποκλειστικότητα Μέση ώριμη ηλικία (35-60) Πανανθρώπινο ενδιαφέρον (προσφορά) - αυτοαπορρόφηση Οικογένεια, συνάδελφοι Φροντίδα Υπερ-έκταση, απόρριψη Ύστερη ώριμη ηλικία (65 και πάνω) Καταξίωση απόγνωση Ανθρωπότητα (mankind or my kind ) Σοφία Παραδοχή, απόγνωση Chart adapted from Erikson's 1959 Identity and the Life Cycle (Psychological Issues vol 1, #1)