Αποτυπώσεις αρχαιολογικών χώρων και ανασκαφών µε χρήση τηλεκατευθυνόµενου ελικοπτέρου.

Αποτυπώσεις αρχαιολογικών χώρων και ανασκαφών µε χρήση τηλεκατευθυνόµενου ελικοπτέρου. Σκαρλάτος ηµήτρης Τοπ/φος Μηχ/κός, M.Sc. ΓεωΑνάλυση Α.Ε. ρ. Μηχ. Τοκµακίδης Κωνσταντίνος Τοπ/φος Μηχ/κός Λέκτορας Α.Π.Θ. Περίληψη Το παρόν άρθρο παρουσιάζει εφαρµογή της ψηφιακής φωτογραµµετρίας µε χρήση τηλεκατευθυνόµενου ελικοπτέρου για την ταχεία και ακριβή αποτύπωση αρχαιολογικών χώρων και ανασκαφών. Η µεθοδολογία και το ελικόπτερο αναπτύχθηκαν στα πλαίσια ερευνητικού προγράµµατος, (ΠΑΒΕ 97 BE 2)και χρηµατοδοτήθηκε από την Γενική Γραµµατεία Έρευνας και Τεχνολογίας του Υπουργείου Ανάπτυξης. Κύρια χαρακτηριστικά της µεθόδου είναι η ταχύτητα, η ακρίβεια και το µειωµένο κόστος. Τελικά παραδοτέα µπορεί να είναι, πέρα από το απλό γραµµικό τοπογραφικό διάγραµµα, ορθοφωτοχάρτες της περιοχής (φωτογραφίες µε µετρητική αξία εφάµιλλη του τοπογραφικού διαγράµµατος), τρισδιάστατες απεικονίσεις της περιοχής, και ψηφιακές περιηγήσεις στον χώρο των ανασκαφών. Η ταχύτητα, ευκολία και ποσότητα καταγεγραµµένης πληροφορίας που παρέχει η φωτογραφία σαν µετρητικό µέσο την καθιστά εύχρηστο εργαλείο για την τεκµηρίωση όλων των φάσεων ανασκαφών. Η επεξεργασία µπορεί να γίνει εκ των υστέρων και σύµφωνα µε τις ανάγκες που προκύπτουν. Εισαγωγή Σκοπός του ερευνητικού. Αντικείµενο του ερευνητικού προγράµµατος ήταν η ανάπτυξη µεθοδολογίας για την ταχύτατη και αποτελεσµατική αποτύπωση αρχαιολογικών χώρων, ανασκαφών ή/και µνηµείων γενικότερα, µε χρήση υπερσύγχρονων τεχνικών, που βασίζονται κατά κύριο λόγο στην αυτοµατοποιηµένη ψηφιακή φωτογραµµετρία. Είναι γνωστό ότι οι αρχαιολόγοι κατά τη διαδικασία των ανασκαφών χρειάζονται ακριβή και λεπτοµερή αποτύπωση για την τεκµηρίωση των ευρηµάτων τόσο κατά την διάρκεια των ανασκαφών όσο και µετά την ολοκλήρωσή τους. Οι τεχνικές που εφαρµόζονται έως τώρα από τους αρχαιολόγους έχουν να κάνουν µε τη τοποθέτηση φυσικών καννάβων από νήµατα στο χώρο των ανασκαφών και στη συνέχεια τη µεταφορά στο χαρτί των λεπτοµερειών του κάθε καννάβου, σχεδιάζοντας µε το χέρι ή µε τη βοήθεια µετροταινίας. Η µέθοδος αυτή είναι τελείως εµπειρική, προσφέροντας αποτελέσµατα µε µικρές ακρίβειες και ακόµα περισσότερο, είναι εξαιρετικά χρονοβόρες απαιτώντας πλήθος εργατών για την ολοκλήρωσή τους. Επιπλέον, κατά το διάστηµα της εµπειρικής αποτύπωσης, οι εργασίες αναστέλλονται προσωρινά µε σκοπό τη διευκόλυνση της αποτύπωσης στους χώρους αυτούς. Σε ορισµένες περιπτώσεις χρησιµοποιείται κλασσική τοπογραφία, η οποία βασίζεται στην συλλογή σηµείων λεπτοµερειών στο ύπαιθρο και την απόδοσή τους σε γραµµικό διάγραµµα. Αν και τα τελευταία χρόνια ο ρυθµός συλλογής σηµείων έχει αυξηθεί µε την χρήση τεχνολογίας λέιζερ (αν και ακόµα δεν είναι ευρύτατα διαδοµένη), το τελικό προϊόν είναι γραµµικό διάγραµµα µε λίγη έως ελάχιστη πληροφορία. Η µεθοδολογία που αναπτύχθηκε υπερτερεί τόσο σε χρόνο συλλογής δεδοµένων, όσο και σε παρεχοµένη πληροφορία, ενώ από πλευράς ακρίβειας είναι αντίστοιχη, µε δεδοµένο την διατήρηση του κόστους σε πλαίσια ανάλογα µε την κλασσική τοπογραφία. Αυτό επιτυγχάνεται µε χρήση

τηλεκατευθυνόµενου ελικοπτέρου αεροµοντελισµού, το οποίο έχει τροποποιηθεί ώστε να δέχεται φωτογραφικές µηχανές (µετρητικές 6x6, 35mm και ψηφιακές), ενώ µια µικρή ψηφιακή βιντεοκάµερα αναµεταδίδει στο έδαφος το οπτικό πεδίο της φωτογραφικής µηχανής εξασφαλίζοντας την πλήρη κάλυψη της περιοχής ενδιαφέροντος. Το τηλεκατευθυνόµενο ελικόπτερο ως πλατφόρµα λήψης φωτογραφιών Η φωτογραµµετρία είναι η τέχνη και επιστήµη της λήψης τρισδιάστατων µετρήσεων ακριβείας από φωτογραφίες, µέσα από διαδικασίες φωτογράφησης, µέτρησης και φωτοερµηνείας. Η λέξη τέχνη αναφέρεται στην αναγκαιότητα λήψης φωτογραφιών υψηλής ευκρίνειας και ποιότητας, απαραίτητο προαπαιτούµενο για την εξαγωγή µετρήσεων ακριβείας. Η λέξη επιστήµη αναφέρεται στους φυσικούς νόµους που διέπουν την πορεία των ακτινών στο χώρο και µέσα από τους φακούς των µηχανών καθώς και στην γεωµετρία και στα µαθηµατικά µοντέλα που χρησιµοποιούνται, ώστε να υπολογιστεί η ακριβής θέση των σηµείων στο χώρο. Η φωτογραµµετρία αποτελεί ιδανικό εργαλείο για αρχαιολογικές εφαρµογές, κυρίως λόγω της ταχύτατης καταγραφής όλης της πληροφορίας που χρειάζεται ή µπορεί να χρειαστεί αργότερα σε φωτογραφίες. Στην κλασσική τοπογραφία η συλλογή σηµείων γίνεται εκείνη την στιγµή, µε σκόπευση κάθε σηµείου χωριστά, µόνο σε σηµεία ενδιαφέροντος και η εκ των υστέρων συµπληρωµατική επίσκεψη για συµπλήρωση είναι ανέφικτη αφού ο ανασκαφικός χώρος αλλάζει δυναµικά. Η ψηφιακή τεχνολογία, µε κύριο άξονα την ανάπτυξη των υπολογιστών, βοήθησε και εξακολουθεί να βοηθάει στο να γίνει η φωτογραµµετρία πιο «απλή». Συγκεκριµένα έχει αντικαταστήσει τα πολύπλοκα οπτικό-µηχανικά όργανα µε εξειδικευµένο λογισµικό, τις χρονοβόρες διαδικασίες µε αυτοµατισµούς, τις ειδικές γνώσεις µε τεχνητή νοηµοσύνη και τις ανθρώπινες δεξιότητες µε τεχνητή όραση (Σχ. 1). Με αυτό τον τρόπο η φωτογραµµετρία ανοίγεται στο ευρύ κοινό, τόσο σαν κόστος όσο και σαν λογισµικό µε το οποίο µπορεί ο ανειδίκευτος να κάνει κάποιες στοιχειώδεις µετρήσεις. Σχ. 1. Παλαιό (1960) και σύγχρονο (2000) φωτογραµµετρικό όργανο Η ορθοφωτογραφία είναι ένα προϊόν της φωτογραµµετρίας, που ευνοήθηκε ιδιαίτερα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Έχει εφαρµοστεί και συνεχίζει να εφαρµόζεται σε έργα εθνικής κλίµακας, όπως το Εθνικό Κτηµατολόγιο, το Ελαιοκοµικό και Αµπελουργικό κτηµατολόγιο, και έχει χρησιµοποιηθεί για την πλήρη κάλυψη του Ελληνικού χώρου από το Υπ. Γεωργίας µε

ορθοφωτοχάρτες. Στα παραπάνω έργα η κλίµακα των ορθοφωτοχαρτών είναι 1:5000 και σε ορισµένες περιπτώσεις η ακρίβεια είναι ελαφρώς υποδεέστερη (1:10000). Οι ιδιαιτερότητες της εφαρµογής στους αρχαιολογικούς χώρους είναι η αναµενόµενη ακρίβεια, και ο χρόνος και τρόπος λήψεως των µετρήσεων καθώς και το µικρό κόστος, αφού πρόκειται εν γένει για περιοχές µικρών διαστάσεων. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η φωτογραµµετρία γίνεται οικονοµικά συµφέρουσα σε σχέση µε τις επίγειες µεθόδους και την κλασσική τοπογραφία για εκτάσεις µεγαλύτερες των 1000 στρεµµάτων και πάντα ανάλογα µε την ζητούµενη κλίµακα. Ο ρόλος του µηχανικού είναι να βελτιστοποιεί το χρόνο, την ποιότητα και το κόστος. Στην περίπτωση του τοπογράφου µηχανικού, ποιότητα είναι η ακρίβεια. Προκειµένου να εφαρµοστεί η µέθοδος της ορθοφωτογραφίας στους αρχαιολογικούς χώρους, έπρεπε η νέα µέθοδος να βελτιώσει την µεθοδολογία στους εξής τοµείς: Μείωση του κόστος πτήσης και λήψης φωτογραφιών (για να µειωθεί το συνολικό κόστος ώστε να είναι συγκρίσιµο µε την κλασσική τοπογραφία). Μείωση του ύψους πτήσης, ώστε να βελτιωθεί η ακρίβεια. Βελτίωση του τελικού προϊόντος ώστε να είναι καταλληλότερο για τις ανάγκες των αρχαιολόγων µε όσο γίνεται περισσότερη πληροφορία Ταχεία λήψη µετρήσεων µε την ελάχιστη δυνατή ενόχληση. Ταχύτερη επεξεργασία των δεδοµένων για την παραγωγή του τελικού προϊόντος. Σχ. 2. Τηλεκατευθυνόµενο ελικόπτερο Με βάση τα παραπάνω, καταλληλότερη λύση θεωρήθηκε το τηλεκατευθυνόµενο ελικόπτερο αεροµοντελισµού (σχ. 2.), στο οποίο θα προσαρµόζονταν µια µετρητική φωτογραφική µηχανή. Τις τροποποιήσεις στο ελικόπτερο και την κατασκευή της βάσης στην οποία τοποθετείται η βαθµονοµηµένη φωτογραµµετρική µηχανή, επιµελήθηκε ο κος Τοκµακίδης. Η κατασκευή και τοποθέτηση είχαν ιδιαίτερη σηµασία, γιατί το βάρος της φωτογραφικής µηχανής είναι πολύ µεγάλο σε σχέση µε την ανυψωτική ικανότητα του ελικοπτέρου, µε αποτέλεσµα η περιστροφή µε τηλεχειρισµό της κάµερας για την λήψη κατακόρυφων, επικλινών ή οριζοντίων φωτογραφιών να επηρεάζει την

ευστάθειά της. Το πρόβληµα λύθηκε µε την ακριβή τοποθέτηση του κέντρου βάρους της κάµερας στον κατακόρυφο άξονα του στροφείου της µηχανής του ελικοπτέρου. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε και στην επιλογή του ελικοπτέρου ώστε να έχει µεγάλη ανυψωτική ικανότητα, η οποία όµως έχει ενισχυθεί εκ των υστέρων µε νέα πτερύγια µεγαλύτερου ανοίγµατος (1.80µ διάµετρος) και µε νέο βενζινοκινητήρα µεγαλύτερου κυβισµού. Η επιλογή του ελικοπτέρου ως πλατφόρµα φωτογραφικής µηχανής, έδωσε λύση σε τρία από τα παραπάνω σηµεία: µείωσε το κόστος συντήρησης και πτήσης (σε σχέση µε την ενοικίαση συµβατικού ελικοπτέρου) µείωσε το χρόνο προετοιµασίας (ενοικίαση ελικοπτέρου και άδεια πτήσης) µείωσε την ενόχληση στον χώρο ανασκαφών, αφού το τηλεκατευθυνόµενο ελικόπτερο έχει πολύ µικρότερη ροή αέρα σε σχέση µε το συµβατικό ελικόπτερο µείωσε το χρόνο παραµονής στο χώρο εκσκαφών (σε σχέση µε την κλασσική τοπογραφία) µείωσε το ύψος πτήσης δίνοντας την δυνατότητα για κλίµακες και ακρίβεια µέχρι 1:50 Η ορθοφωτογραφία ως επιλογή τελικού προϊόντος συντέλεσε: στη µείωση του χρόνου επεξεργασίας ώστε το τελικό προϊόν να φτάνει στα χέρια του τελικού χρηστή σε µικρότερο χρονικό διάστηµα από την φωτογραµµετρική απόδοση (γραµµικό σχέδιο µε όλες τις «λεπτοµέρειες») στη παράδοση ενός προϊόντος µε όλη την πληροφορία του αρχαιολογικού χώρου, από το οποίο ο αρχαιολόγος µπορεί να επιλέξει και να µετρήσει αξιόπιστα τις διαστάσεις που τον ενδιαφέρουν, χωρίς να παρεµβαίνει η ερµηνεία του τοπογράφου. Ειδικά το τελευταίο θα πρέπει να τονιστεί αφού στην περίπτωση που το τελικό παραδοτέο είναι ένα γραµµικό διάγραµµα µε τις λεπτοµέρειες που έχουν υποδείξει οι αρχαιολόγοι.. Σε περίπτωση που ζητηθούν όλες οι πέτρες του αρχαιολογικού χώρου, ο χειριστής του φωτογραµµετρικού οργάνου αντιµετωπίζει σοβαρό πρόβληµα ερµηνείας και δηµιουργίας γραµµών σε χαρακτηριστικά όπως οι ρωγµές, τα σχισίµατα στις πέτρες και σηµεία όπου οι πέτρες χώνονται στο έδαφος. Επίσης η δουλειά αυτού του είδους δεν είναι αυτοµατοποιηµένη, αλλά επίπονη και χρονοβόρα µε αποτέλεσµα να ανεβάζει το κόστος τόσο ώστε να είναι ασύµφορο για την πλειονότητα των αρχαιολογικών εφαρµογών. Ο ορθοφωτοχάρτης από την άλλη γίνεται µε αυτοµατοποιηµένες διαδικασίες σε µεγάλο βαθµό, µειώνοντας τον χρόνο επεξεργασίας, άρα και το κόστος, ενώ δεν είναι προϊόν αφαίρεσης σύµφωνα µε την ερµηνεία του φωτογραµµετρικού χειριστή, περιέχοντας µε αυτό τον τρόπο ότι αποτυπώνεται στην φωτογραφία. Εφαρµογή Κατά την διάρκεια εξέλιξης του συστήµατος, δοκιµαστικές πτήσεις έγιναν σε δύο περιοχές στη Βέροια, µια εκ των οποίων ήταν στον αρχαιολογικό χώρο της Λευκόπετρας. H πρώτη πραγµατική εφαρµογή έγινε σε συνεργασία µε την ρ. Πολυξένη Βελένη σε µια αγροικία στην περιοχή της Ασπροβάλτας. Πρόκειται για ένα αρχαιολογικό χώρο 40x40 µέτρα περίπου και η ζητούµενη κλίµακα ήταν 1:100. Συλλογή δεδοµένων Πριν την πτήση του ελικοπτέρου, τοποθετήθηκαν στο έδαφος δέκα µεταλλικοί στόχοι, οι οποίοι µετρήθηκαν µε σύστηµα δορυφορικού εντοπισµού και ηλεκτρονικό ταχύµετρο. Οι στόχοι αυτοί µετρούνται µε ακρίβεια µερικών χιλιοστών και αποτελούν τα σηµεία ελέγχου και χρησιµοποιούνται για την εύρεση της ακριβούς θέσης και στροφών της κάθε φωτογραφίας στον χώρο.

Η πτήση του ελικοπτέρου έγινε µε την µετρητική φωτογραφική µηχανή Rollei Metric 6006, µε τον φακό των 80mm. Το ύψος πτήσης ήταν από 32 µέχρι 40m και η κλίµακα των φωτογραφιών από 1:400 µέχρι 1:500. Οι σταυροί που φαίνονται στον ορθοφωτοχάρτη του σχήµατος 4, είναι οι εσωτερικοί σταυροί της φωτογραφικής µηχανής που χρησιµοποιούνται για την βαθµονόµηση της µηχανής και οι οποίοι αφαιρέθηκαν ψηφιακά στο τελικό στάδιο επεξεργασίας προκειµένου να µην µπερδεύονται µε τους σταυρούς του κανάβου, αλλά και για αισθητικούς λόγους. Η διάρκεια της πρώτης πτήσης ήταν 2 ώρες και λήφθηκαν 24 φωτογραφίες. Την περίοδο εκείνη δεν είχε τοποθετηθεί ακόµα η ψηφιακή βιντεοκάµερα που µεταδίδει στο έδαφος το πλαίσιο της φωτογραφικής ανά πάσα στιγµή, µε αποτέλεσµα η κάλυψη των αεροφωτογραφιών να µην είναι πλήρης για 1m, γεγονός το οποίο διαπιστώθηκε µετά την εµφάνιση των φωτογραφιών. Μετά την τοποθέτηση της βιντεοκάµερας, επαναλήφθηκε η πτήση µε τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά. Συνολικά συγκεντρώθηκαν 48 λήψεις, από τις οποίες επεξεργάστηκαν 9 και το τελικό προϊόν αποτελεί σύνθεση 5 φωτογραφιών. Επεξεργασία Η φάση της επεξεργασίας περιλαµβάνει 5 διαφορετικά στάδια: 1. Την σάρωση των φωτογραφιών στον ειδικό φωτογραµµετρικό σαρωτή, ώστε να γίνουν ψηφιακές 2. Την επίλυση του αεροτριγωνισµού για να βρεθεί η ακριβής θέση και οι στροφές των φωτογραφιών στον χώρο την στιγµή της λήψης 3. Την δηµιουργία του ψηφιακού µοντέλου εδάφους, απαραίτητο για το επόµενο στάδιο 4. Την δηµιουργία των ορθοφωτογραφιών, δηλαδή την ψηφιακή διαφορική διόρθωση των φωτογραφιών χρησιµοποιώντας την θέση και τις στροφές της κάθε φωτογραφίας σε συνδυασµό µε το ψηφιακό µοντέλο εδάφους, ώστε να µετατραπούν από κεντρική προβολή σε ορθή. 5. Την δηµιουργία του µωσαϊκού, όπου γίνεται η σύνθεση όλων των ορθοφωτογραφιών για να καλυφθεί πλήρως και ενιαία όλο το αντικείµενο. Σε αυτό το τελικό στάδιο γίνονται και οι τελικές διορθώσεις για το βέλτιστο οπτικό αποτέλεσµα (αφαιρούνται οι σταυροί της φωτογραφίας, βελτιστοποίηση ιστογράµµατος κλπ). Στο τέλος προστίθεται το υπόµνηµα, ο κάνναβος και οι ισοϋψείς; εφόσον ζητούνται και το αποτέλεσµα εντυπώνεται. Όλες οι παραπάνω διαδικασίες διήρκεσαν 13 εργάσιµες, από την στιγµή που εµφανίστηκαν οι φωτογραφίες. Οι χρόνοι αυτοί αναµένεται να µειωθούν καθώς το προσωπικό της εταιρείας αποκτά περισσότερη εµπειρία στο συγκεκριµένο αντικείµενο. Τελικός στόχος είναι εργασίες µε αυτή την έκταση να διαρκούν λιγότερο από 10 εργάσιµες. α β γ Σχ. 3. Απλές φωτογραφίες (α,β) και η τελική σύνθεσή τους (γ), όπου έχουν απαλλαχθεί από στροφές και έχουν γίνει µία ορθοφωτογραφία, µε µετρητική αξία (στάδια 4 και 5).

Παραδοτέα Τα τελικά παραδοτέα ήταν εκτυπωµένοι χάρτες σε κλίµακες 1:100 και 1:50, εκτυπωµένες φωτογραφίες, όπως αυτές εµφανίστηκαν από το εργαστήριο και ο ψηφιακός ορθοφωτοχάρτης σε CD. Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο προγραµµατισµός της φωτογράφησης (επιλογή ύψους πτήσης, φακού, φωτογραφικής µηχανής και προεπιλογή θέσης λήψεων, ακρίβεια µέτρησης φωτοσταθερών και επιλογή της θέσης τους) καθώς και η επεξεργασία των φωτογραφιών (ανάλυση σάρωσης, επίλυση αεροτριγωνισµού, συλλογή σηµείων και γραµµών για το ψηφιακό µοντέλο εδάφους, ανάλυση ορθοφωτογραφιών) έγιναν για τελικό ορθοφωτοχάρτη κλίµακας 1:100. Εκ του περισσού εκτυπώθηκε ο ορθοφωτοχάρτης κλίµακας 1:50 για εποπτικούς λόγους, χωρίς όµως να έχει την ακρίβεια και την ευκρίνεια ορθοφωτοχάρτη 1:50. Σχ.4. Σύγκριση ορθοφωτογραφίας της περιοχής ενδιαφέροντος µε το αντίστοιχο γραµµικό διάγραµµα. Πρόκειται για πολύ µεγάλες σµικρύνσεις των αρχικών, στην κανονική µορφή των οποίων διακρίνονται όλες οι πέτρες. Συµπεράσµατα Η διαφορά πληροφορίας µεταξύ διαγράµµατος και ορθοφωτοχάρτη γίνεται εύκολα αντιληπτή από το Σχ. 4. Τα δυο αυτά φωτογραµµετρικά προϊόντα έχουν την ίδια ακρίβεια, ενώ ο χρόνος και το κόστος του διαγράµµατος είναι τριπλάσιος. Παράλληλα στο διάγραµµα φαίνονται µόνο γραµµές οι οποίες δεν επιδέχονται καµίας ερµηνείας από τον αρχαιολόγο, αφού η ερµηνεία έχει γίνει σε προηγούµενο στάδιο από τον χειριστή του φωτογραµµετρικού οργάνου. Στον ορθοφωτοχάρτη όµως ακόµα και ο αδαής µπορεί να διακρίνει ότι στο κέντρο του κτίσµατος υπάρχουν κεραµίδια (κόκκινου χρώµατος) και όχι µόνο πέτρες. Ο ειδικευµένος αρχαιολόγος µπορεί προφανώς να ερµηνεύσει πολύ περισσότερα στοιχεία ενώ παράλληλα έχει στην διάθεσή του ένα προϊόν µε γεωµετρική ακρίβεια.

Σε συνέχεια των παραπάνω, γίνονται εδώ και περίπου 4 µήνες δοκιµαστικές πτήσεις µε υπέρυθρο φιλµ, διαφορετικές ώρες της ηµέρας, σε διαφορετικές ποιότητες εδαφών, µε διαφορετική υγρασία και µε διαφορετικές ατµοσφαιρικές συνθήκες, διερευνώντας την δυνατότητα του υπέρυθρου να δώσει στοιχεία για την ύπαρξη αρχαίων µνηµείων σε µικρό βάθος από την επιφάνεια. Πεδίο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος θεωρείται και διερευνάται, η δηµιουργία δυναµικών φωτορεαλιστικών τρισδιάστατων µοντέλων (εικονική πραγµατικότητα). Με κατάλληλο λογισµικό ο χρήστης θα έχει την δυνατότητα να µετακινηθεί και να δει το µοντέλο από οποιαδήποτε γωνία. Επίσης θα µπορεί να µετρήσει γωνίες και αποστάσεις πάνω σε αυτό, «δείχνοντας» δυο σηµεία. Εκείνο που διερευνάται είναι η καταλληλότητα των λογισµικών να αντέξουν την ποσότητα της πληροφορίας και το επίπεδο πληροφορίας και λεπτοµερειών που µπορούν να διαχειριστούν (σχ. 5). Σχ. 4. Φωτορεαλιστικό τρισδιάστατο της περιοχής µελέτης. Βιβλιογραφία Dallas, R., W., A., 1996. Architectural and Archaeological Photogrammetry. Close Range Photogrammetry and Machine Vision, Edited by Atkinson, K.,B.. Whittles Publishing, Scotland, pp:283-302. Georgopoulos, A., Nakos, B., Mastoris, D., Skarlatos, D., 1997. Three dimensional visualisation of the built environment using digital orthophotography. Photogrammetric Record, 15(90):913-921.

Theodoridou S., Tokmakidis K., Skarlatos D., 2000. Use of radio-controlled model helicopters in archaeology surveying and in building construction industry. IAPRS XXXIII, Amsterdam 2000, TP V-04-03. Skarlatos D., 1998. Orthophotograph production in urban areas. Photogrammetric Record, 16(94):643-650