Η εποχή του Χαλκού Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Πολιτισμική εξέλιξη

Η εποχή του Χαλκού Ονομάζεται εποχή του Χαλκού ή Χαλκοκρατία επειδή τα περισσότερα όπλα ή και εργαλεία καθημερινής χρήσης ήταν αρχικά από χαλκό και αργότερα από ένα κράμα χαλκού και κασσίτερου που ονομάζεται μπρούντζος. Ο διαχωρισμός της εποχής του Λίθου και της εποχής του Χαλκού δεν είναι απόλυτος, λόγω του ότι πολλά ευρήματα μαρτυρούν ότι η χρήση των μετάλλων ήταν αρκετά διαδεδομένη κατά τη Νεολιθική εποχή. Η διάρκεια της εποχής του Χαλκού κυμαίνεται περίπου από το 3300 έως το 1100 και διαιρείται σε 3 περιόδους: Στην Πρώιμη Χαλκοκρατία Στην Μέση Χαλκοκρατία και στην Ύστερη Χαλκοκρατία Κατά τη διάρκεια της Χαλκοκρατίας αναπτύχθηκαν στον ελληνικό χώρο διάφοροι πολιτισμοί, τους οποίους διαχωρίζουμε σε 4 μεγάλες ενότητες. Αυτοί είναι: ο μινωικός πολιτισμός, ο οποίος αναπτύχθηκε στην Κρήτη, ο κυκλαδικός πολιτισμός, ο οποίος αναπτύχθηκε στην περιοχή των Κυκλάδων, ο ελλαδικός πολιτισμός, ο οποίος αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα και ο πολιτισμός του ΒΑ Αιγαίου, ο οποίος αναπτύχθηκε στα νησιά του ΒΑ Αιγαίου. Παρόλο το διαχωρισμό, με τις έρευνες διαπιστώνουμε ότι οι πολιτισμοί αυτοί αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και βρίσκουμε στοιχεία του ενός μέσα στον άλλον. Οι πολιτισμοί αυτοί με βάση τον διαχωρισμό της Εποχής του Χαλκού σε πρώιμη, μέση και ύστερη, χωρίζονται και αυτοί: Ο Μινωικός: σε Πρωτομινωικό, Μεσομινωικό και Υστερομινωικό Ο Κυκλαδικός: σε Πρωτοκυκλαδικό, Μεσοκυκλαδικό και Υστεροκυκλαδικό Ο Ελλαδικός: σε Πρωτοελλαδικό, Μεσοελλαδικό, Υστεροελλαδικό Μυκηναϊκός (λόγω του ότι τα πρώτα σημαντικά ευρήματα προέρχονται από τις Μυκήνες και ότι από το 1450 π.χ. και εξής εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα, στην Κρήτη και στα νησιά και παρουσιάζεται παντού ομοιογένεια). Πρώιμη Εποχή του Χαλκού Με την έναρξη της πρώιμης χαλκοκρατίας, το κέντρο βάρους της κατοίκησης μετατοπίζεται νοτιότερα δηλαδή, στην ανατολική Στερεά Ελλάδα και στην ΒΑ Πελοπόννησο. Πολιτισμική εξέλιξη Η πρώιμη εποχή του χαλκού είναι για ολόκληρο το χώρο του Αιγαίου εποχή σημαντικών αλλαγών και ανακατατάξεων, οι οποίες συντελούνται στον οικονομικό, τον κοινωνικό και τον πολιτιστικό τομέα και είναι η εμφάνιση οργανωμένων οικισμών, η εξάπλωση της χρήσης των μετάλλων, η εντατικοποίηση των δικτύων ανταλλαγών και η ανάπτυξη της τέχνης. Οι λόγοι για τους οποίους πολύ σημαντικά κέντρα αναπτύχθηκαν κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία κυρίως στα ανατολικά παράλια της Κεντρικής Ελλάδας και στα νησιά του Αιγαίου είναι η θέση τους αλλά και οι εμπορικές και πολιτιστικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ τους αλλά και με τις περιοχές της Μ. Ασίας και της Ανατολής. Το δίκτυο επαφών εξαπλώθηκε από την Κρήτη μέχρι την Τροία, την Αργολίδα και την Αίγινα, τις Κυκλάδες και τα νησιά του Β.Α. Αιγαίου. 1

Πολεοδομικά οικιστικά χαρακτηριστικά: Πρωτοελλαδικός πολιτισμός: Τα περισσότερα ευρήματα εμφανίζονται κατά τη δεύτερη φάση του πρωτοελλαδικού πολιτισμού, κατά την οποία εμφανίστηκαν τα πρώτα αστικά κέντρα (Εύτρηση, Θήβα). Οι πρωτοελλαδικοί οικισμοί χαρακτηρίζονται από πυκνότητα δόμησης και κάποια πρώιμη πολεοδομική διάταξη, καθώς επίσης παρατηρείται ανεπτυγμένη οικοδομική τεχνολογία. Βρίσκουμε έργα κοινής ωφελείας, όπως λιθόστρωτοι δρόμοι, απλοί οχυρωματικοί περίβολοι καθώς και ένα σύνθετο σύστημα οχύρωσης με διπλό περίβολο, πύργους και πύλες στη Λέρνα. Αναγνωρίζουμε δε, στην Εύβοια, τη Βοιωτία και την Αττική, πρώιμη αστικοποίηση και μάλιστα υψηλού επιπέδου. Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός: Χαρακτηριστική περίπτωση οικισμού είναι ο οικισμός Σκάρκος κοντά στο λιμάνι της Ίου. Βλέπουμε εδώ τα πρώτα δείγματα της διαδικασίας προς τον εξαστισμό όπως είναι το σύστημα δόμησης, η διαμόρφωση δρόμων και η οικοδόμηση διώροφων σπιτιών. Οικισμοί κώμες είχαν ιδρυθεί στη Φυλακωπή της Μήλου κ.α. Στο τέλος της πρωτοκυκλαδικής περιόδου βρίσκουμε οικισμούς οι οποίοι εξελίσσονται σε πρωτοαστικά κέντρα λιμάνια, τα οποία προσφέρονταν για την ανάπτυξη εμπορικών και ναυτιλιακών δραστηριοτήτων, όπως αυτό της Φυλακωπής και του Ακρωτηρίου της Θήρας, αλλά και τον Πάνορμο της Νάξου, το Καστρί της Σύρου, που δεν βρίσκονται κοντά στη θάλασσα και το τέλος τους ήταν βίαιο. Καταστράφηκαν και εγκαταλείφθηκαν. Αρχιτεκτονική: Πρωτοελλαδικός πολιτισμός: Οι οικίες είναι απλές με λίθινα θεμέλια και πλίνθινους τοίχους ενώ οι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι. Πρωτομινωικός ή προανακτορικός πολιτισμός: Βρίσκουμε οικισμούς στο προστάδιο της πόλης, όπως π.χ. στη Μύρτο. Ένας από τους οικισμούς αυτούς εντοπίζεται στην Κνωσό, από τον οποίο σώζονται μόνο λίγα λείψανα, λόγω της ισοπέδωσης του λόφου για να κτιστεί επάνω το ανάκτορο. Οι τάφοι είναι μνημειακοί κυκλικοί θολωτοί, όπως στην πεδιάδα της Μεσαριάς. Ευρήματα Νεκροταφεία: Πρωτοελλαδικός πολιτισμός: Η κεραμική είναι κυρίως μονόχρωμη, απλή ή εγχάρακτη με χαρακτηριστικό ένα είδος κυπέλλου που ονομάζεται κύμβη ή σαλτσιέρα. Άλλα είδη που ανακαλύπτονται είναι οι σφραγίδες, τα λίθινα εργαλεία και όπλα από οψιανό της Μήλου, χάλκινα αντικείμενα και λίγα κοσμήματα. Πρωτομινωικός ή προανακτορικός πολιτισμός: Την περίοδο αυτή ακμάζουν η κεραμική, η σφραγιδογλυφία, η μεταλλοτεχνία και η χρυσοχοΐα. Ανασκάπτονται λίθινα αγγεία από πολύχρωμα υλικά, φλεβωτά μάρμαρα αλλά και χρυσά κοσμήματα. Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός: Οι περισσότερες μαρτυρίες που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχονται από τα νεκροταφεία, όπου εκτός από τάφους υπάρχουν μερικές λιθόστρωτες κατασκευές και αναλημματικοί τοίχοι. Βρίσκουμε 25 τάφους κιβωτιόσχημους, μία ταφή σε κάθε τάφο και αρκετά κινητά ευρήματα, όπως αγγεία, κοσμήματα από θαλασσινά κοχύλια και τα πρώτα σχηματικά μαρμάρινα ειδώλια. Με το πέρασμα των χρόνων, ο αριθμός των νεκροταφείων μειώνεται αλλά αυξάνεται το μέγεθός τους. Συναντούμε επίσης και πολλαπλές ταφές σε κάθε τάφο. Χαρακτηριστικοί είναι οι κτιστοί τάφοι που περιλαμβάνουν ενίοτε και όροφο. Από δε τα κινητά ευρήματα χαρακτηριστικά είναι τα τηγανόσχημα αγγεία αλλά και τα 2

μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια όπως ο χαρακτηριστικός τύπος με τα διπλωμένα χέρια. Άλλη καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι η βραχογραφία. Στο τέλος της περιόδου εμφανίζεται ένα νέο είδος τάφου, ο θαλαμοειδής, προοριζόμενος για πολλαπλές ταφές. Από τα κτερίσματα φαίνεται ότι συνεχιζόταν η παράδοση της κεραμικής και της μεταλλουργίας. Ο πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός κυριάρχησε με την τέχνη του στο Αιγαίο. και εκτιμήθηκε από τους λαούς με τους οποίους ανέπτυξε σχέσεις αν κρίνουμε από τα ειδώλια που βρέθηκαν σε περιοχές εκτός των Κυκλάδων. Οικονομία: Πρωτοελλαδικός πολιτισμός: Διαπιστώνουμε την οργάνωση του πρωτογενούς τομέα, δηλαδή εντατικοποιείται η καλλιέργεια της ελιάς και της αμπέλου, αλλά διαπιστώνουμε και την εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών, π.χ. το άροτρο. Βρίσκουμε κατασκευές μεγάλων σιταποθηκών, στις οποίες αποθήκευαν το γεωργικό πλεόνασμα, όπως αυτές της Τίρυνθας. Παρατηρούμε επίσης ότι η εργασία εξειδικεύεται. Εξάγουμε το συμπέρασμα από τη συστηματική εκμετάλλευση των ορυχείων του οψιανού της Μήλου, που προϋποθέτει την ύπαρξη εξειδικευμένων εργατών καθώς επίσης από την ύπαρξη μεταλλοτεχνικά εργαστήρια στη Ραφήνα και στην Αίγινα. Αυτή την περίοδο εμφανίζεται ο κεραμικός τροχός, οπότε έχουμε την έναρξη της τυποποίησης της παραγωγής κάποιων κατηγοριών της κεραμικής. Συνέπεια της τεχνικής εξειδίκευσης είναι η αύξηση του εμπορίου, του δικτύου ανταλλαγών, που αποτελεί μια νέα μορφή οικονομίας. Πρωτομινωικός ή προανακτορικός πολιτισμός: Μεγάλη ώθηση έδωσαν στην οικονομία η μεταλλουργία και η μεταλλοτεχνία. Η δε αναζήτηση των πηγών του χαλκού και του κασσίτερου μαρτυρεί την ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εμπορίου. Το εμπόριο που αναπτύχθηκε μεταξύ Κρήτης και Αιγύπτου, όπως επίσης Κρήτης και Κυκλάδων, έφερε πλούτη στα λιμάνια της ανατολικής Κρήτης, στα Μάλια και στις κωμοπόλεις της Μεσαριάς.. Από την Αίγυπτο οι κάτοικοι διδάχτηκαν την τεχνική της κατασκευής λίθινων εργαλείων. Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός: Δεν συναντούμε στις Κυκλάδες εγκατάσταση μεγάλων πληθυσμών διότι οι φυσικοί πόροι ήταν περιορισμένοι. Υπήρχαν προβλήματα επισιτισμού και επιβίωσης. Οι Κυκλαδίτες επηρεάζονται από την ανακάλυψη, την κατεργασία και την εκμετάλλευση πετρωμάτων, όπως ο οψιανός της Μήρου και το μάρμαρο, αλλά και από την ανάπτυξη της μεταλλουργίας. Γίνονται πρωτοπόροι στη ναυπηγική τέχνη και στη ναυσιπλοΐα ενώ από τα θαλάσσια ταξίδια ωθούνται στην παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων και φαινομένων, και στην απόκτηση γνώσης φυσικής και χημείας. Πιθανόν να οδηγήθηκαν σε τεχνική εξειδίκευση και καταμερισμό εργασίας. Κοινωνία: Πρωτοελλαδικός πολιτισμός: Ενδεχομένως να υπήρχε κάποια διοικητική οργάνωση με κάποια άτομα στην κορυφή, που ρύθμιζαν τις διάφορες παραγωγικές διαδικασίες και επέβαλαν κάποιους κανόνες κοινωνικής οργάνωσης και συμπεριφοράς. Ίσως η έδρα αυτών των ατόμων να βρισκόταν στα μνημειώδη κτίρια που έχουν ονομαστεί «Οικίες με διαδρόμους», όπως η Οικία των Κερμάτων στη Λέρνα ή η Λευκή Οικία στην Αίγινα. Διαπιστώνουμε την ύπαρξη κοινωνικής διαφοροποίησης και ανομοιογένειας, συμπέρασμα που εξάγεται από τα μεγέθη των οικοδομημάτων μέσα στον ίδιο οικισμό αλλά και στην ύπαρξη μεγάλων κτισμάτων που θα προορίζονταν για άτομα που κατείχαν κάποια ανώτερη θέση. 3

Ενδεχομένως υπήρχαν και επαγγελματικές τάξεις, συμπέρασμα που εξάγεται από τη διαπίστωση εξειδίκευσης, π.χ. έμποροι, τεχνίτες κλπ. Πρωτομινωικός ή προανακτορικός πολιτισμός: Οι μνημειακοί κυκλικοί θολωτοί τάφοι μαρτυρούν μια κοινωνία πιθανόν οργανωμένη κατά γένη, ενώ οι σφραγίδες με τα ιδεογράμματα μαρτυρούν την ανάδυση της προσωπικότητας και της ατομικής ιδιοκτησίας. Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός: Βελτιώνονται τα μέσα ναυσιπλοΐας κατά τα μέσα της εποχής του Χαλκού έτσι διευθύνονται οι επαφές των Κυκλαδιτών. Η Πολιόχνη της Λήμνου: Σημαίνοντα ρόλο κυρίως κατά την πρώιμη χαλκοκρατία διαδραμάτισε το νησί της Λήμνου. Σημαντική είναι η θέση του αλλά εξίσου σημαντική είναι και η γεωμορφολογία του νησιού. Στην ανατολική ακτή του νησιού βρίσκεται ο προϊστορικός οικισμός της Πολιόχνης. Σημαντικά κτίρια: Η Πολιόχνη καταλαμβάνει έναν επιμήκη λόφο που αναπτύσσεται παράλληλα με τη θάλασσα. Σημαντικά κτίρια είναι το λεγόμενο Βουλευτήριο και η λεγόμενη Σιταποθήκη. Το πρώτο ήταν χώρος συναθροίσεων και υπήρχε χώρος για να καθίσουν πάνω από 50 άτομα. Οι Ιταλοί ανασκαφείς, επειδή δεν υπήρχε άλλο κτίριο με αυτές τις προδιαγραφές το ονόμασαν βουλευτήριο γιατί θεώρησαν πως εκεί μέσα συγκεντρώνονταν τα άτομα που αποτελούσαν την εξουσία για λήψη αποφάσεων. Η Σιταποθήκη ήταν ο χώρος φύλαξης του γεωργικού πλεονάσματος. Από τη σύλληψη και υλοποίηση αυτών των κοινωφελών έργων εικάζεται ότι ήδη την εποχή αυτή στην Πολιόχνη υπήρχε ένα είδος κεντρικής εξουσίας. Ταφές: Η πλήρης έλλειψη νεκρόπολης δεν μας επιτρέπει να διαμορφώσουμε μια εικόνα για τα ταφικά έθιμα και για την εικόνα της περιοχής. Ωστόσο υπάρχουν μεμονωμένες ταφές μέσα στα τείχη. Ευρήματα: Στην Πολιόχνη ήταν ανεπτυγμένη η μεταλλουργία αλλά και η κηρόχυση, δηλαδή μια σύνθετη επεξεργασία που υφίσταντο τα μεταλλικά σκεύη. Ευρήματα αποδεικνύουν ότι στη Λήμνο γινόταν κατεργασία χαλκού και μπρούντζου αν και το νησί δεν φημίζεται για τα μεταλλεύματά του. Σχέσεις: Στενές ήταν οι σχέσεις της Πολιόχνης με την ηπειρωτική Ελλάδα και τις Κυκλάδες, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τις ομοιότητες στην κεραμική. Η Πολιόχνη εξελίσσεται σε ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα του Αιγαίου κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού κα ο πρώιμος εξαστισμός της οφείλεται κυρίως στην εισαγωγή της τεχνολογίας της μεταλλουργίας καθώς και στη μεταφορά των προϊόντων της με τη βοήθεια της ναυσιπλοΐας. 4

Μέση εποχή του Χαλκού ή μέση χαλκοκρατία ή μεσοχαλκή εποχή. Στον ελληνικό χώρο, εκτός της Κρήτης, διακόπτεται απότομα η πολιτισμική συνέχεια γύρω στα τέλη της 3 ης χιλιετίας π.χ., ενώ στα χρόνια που ακολουθούν δεν παρατηρείται ιδιαίτερη εξέλιξη στον τρόπο ζωής και κοινωνικής οργάνωσης. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου είναι η τάση κατάτμησης στον ελληνικό χώρο δηλαδή τώρα πια η Κεντρική και Νότια Ελλάδα, η Βόρεια Ελλάδα, το ανατολικό Αιγαίο και οι Κυκλάδες παρουσιάζονται σαν ενότητες. Αρχιτεκτονική Μεσοελλαδικός πολιτισμός: Αυτή την περίοδο, ακόμα και μεγάλοι οικισμοί χαρακτηρίζονται ως κώμες και όχι πόλεις. Ένας οικισμός που έχει ανασκαφεί πλήρως είναι η Μάλθη της Μεσσηνίας, την οποία βλέπουμε να είναι κτισμένη με πυκνή δόμηση, με προστατευτικό περίβολο. Οι μεσοελλαδικές κατοικίες έχουν σχήμα πρώιμου μεγάρου με προθάλαμο και μία κύρια αίθουσα που η πίσω πλευρά της είναι συνήθως αψιδωτή. Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός: Στις Κυκλάδες παρατηρούμε ότι οι πόλεις προήλθαν από συνένωση συνοικισμών, όπως είναι η Πόλη ΙΙ της Φυλακωπής και το Ακρωτήρι. Οι οικισμοί είναι συνήθως οχυρωμένοι με πυκνή δόμηση και πραγματικό πολεοδομικό σχεδιασμό. Παρατηρούμε συγκροτήματα μικρών σπιτιών με μεσοτοιχία, που χωρίζονται από πλακόστρωτα δρομάκια. Το σχήμα των σπιτιών της περιόδου είναι ορθογώνιο με ένα, δύο ή τρία δωμάτια. Τάφοι Μεσοελλαδικός πολιτισμός: Οι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι και οι νεκροί θάβονται σε πίθους. Υπάρχουν ανεξάρτητα νεκροταφεία αλλά και μεμονωμένοι τάφοι μέσα στους οικισμούς. Πολλές φορές οι τάφοι βρίσκονται κάτω από έναν τύμβο. Στον ίδιο τύμβο βρίσκουμε μικρούς ή μεγάλους λάκκους αλλά και κιβωτιόσχημους και θαλαμωτούς τάφους καθώς και ταφές σε πιθάρια. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι οι τύμβοι συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του θολωτού τάφου. Τα κτερίσματα είναι σπάνια, άρα δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι ταφές σε τύμβους γίνονται για ανθρώπους με κάποια κοινωνική θέση υψηλή στην ιεραρχία. Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός: Υπάρχουν πραγματικές νεκροπόλεις έξω από τα όρια των οικισμών. Τα κτερίσματα ήταν συνήθη. Ευρήματα Μεσοελλαδικός πολιτισμός: Τα μεσοελλαδικά αγγεία είναι τα «μινυακά». Τα ονόμασε έτσι ο Σλήμαν γιατί εμφανίστηκαν πρώτη φορά στον Ορχομενό της Βοιωτίας, όπου ο μύθος θέλει να βασιλεύει ο πλούσιος Μινύας και να ζει ένα γένος, οι Μινύες, που χάθηκε. Το χρώμα των αγγείων είναι τεφρό, μαύρο ή κίτρινο ενώ τα σχήματά τους είναι επηρεασμένα από μεταλλικά πρότυπα και είναι τροχήλατα. Την εποχή αυτή αναπτύσσεται και η κεραμική των «αμαυρόχρωμων αγγείων» με γραπτή διακόσμηση και κέντρο τους την Αίγινα. Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός: Τα διάφορα είδη κυκλαδικής κεραμικής συνυπάρχουν με άφθονες εισαγωγές κρητικής και ελλαδικής κεραμικής. Οικονομία: 5

Μεσοελλαδικός πολιτισμός: Πτώση του βιοτικού επιπέδου και καμία οικονομική πρόοδος έως τουλάχιστον την τελική φάση πριν την υστεροελλαδική εποχή. Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός: Από τα κτερίσματα των τάφων και τη σχετική ευημερία καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το σύστημα ως προς την οικονομία είναι πιο συγκεντρωτικό, αλλά δεν γνωρίζουμε τον τρόπο λειτουργίας του. Πιθανόν στις Κυκλάδες να υπήρχαν εργαστήρια ειδικευμένα στη μαζική παραγωγή και διανομή ορισμένων τύπων αγγείων. Οι ανταλλαγές επίσης μεταξύ διαφόρων περιοχών υποδηλώνονται από την απόκτηση πρώτων υλών και τις εισαγωγές άλλου τύπου κεραμικών. Επαφές-ανταλλαγές: Μεσοελλαδικός πολιτισμός: Παρατηρείται μικρή ανάπτυξη των χερσαίων οδών επικοινωνίας μεταξύ νότου και βορρά. Στις αρχές της περιόδου που εξετάζουμε παρατηρείται ανάπτυξη της θαλάσσιας επικοινωνίας όπως διαπιστώνουμε από την κεραμική που διαδίδεται κυρίως από τη θάλασσα. Υπάρχουν επίσης επαφές και με την Κρήτη. Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός: Οι Κυκλάδες αποτελούν σημαντικό πυρήνα ανταλλαγών στο χώρο του Αιγαίου. Ιδιαίτερα τα νησιά της δυτικής αλυσίδας διαδραματίζουν την εποχή αυτή κυρίαρχο ρόλο. Κυκλαδική κεραμική εντοπίζεται σε ελλαδικές θέσεις ενώ αντίθεα μινυακά όστρακα και αμαυρόχρωμη κεραμική βρέθηκαν στις Κυκλάδες. Ένα άλλο στοιχείο για τις επαφές και τις ανταλλαγές είναι ότι ο άργυρος και ο μόλυβδος που κατεργάζονταν στην Κέα είχαν εισαχθεί από το Λαύριο. Και με την Κρήτη οι ανταλλαγές είναι μεγάλες στα λίθινα αγγεία, την κεραμική και την εξαγωγή οψιανού από την Μήλο. Κοινωνία Μεσοελλαδικός πολιτισμός: Κύρια χαρακτηριστικά της είναι η στοιχειώδης μορφή κοινωνικών δομών και η χαλάρωση των διακοινοτικών σχέσεων. Διαφαίνονται τοπικές ιδιαιτερότητες, ως αποτέλεσμα κάποιας κοινωνικής αναδίπλωσης. Η ηπειρωτική Ελλάδα εμφανίζεται απομονωμένη από τις εξελίξεις που συμβαίνουν γύρω της και αυτό ερμηνεύεται ως ένδειξη ισοπέδωσης. Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός: Χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ομοιογένεια σε σχέση με τον πρωτοκυκλαδικό ενώ παρουσιάζονται σημαντικές τοπικές ιδιαιτερότητες. Μεσομινωικός πολιτισμός Η Κρήτη κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο Η αστικοποίηση και εμφάνιση του ανακτορικού συστήματος είναι οι τομές που εμφανίζονται στη Κρήτη και θα διατηρηθούν μέχρι το τέλος του 13 ου αιώνα. Αυτή την περίοδο κλείνουν οι θολωτοί τάφοι. Οικοδομούνται μεγαλόπρεπα ανάκτορα που έχουν τον έλεγχο των πεδιάδων και έχουν άμεση πρόσβαση στη θάλασσα. Κνωσός, Φαιστός, Μάλια, Ζάκρος, Χανιά. Γύρω από τα ανάκτορα αλλά και σε χαμηλούς λόφους κοντά σε λιμάνια και κοντά σε σημαντικούς θαλάσσιους δρόμους οργανώνονται πραγματικές πόλεις με μεγάλη έκταση όπως η Κνωσός και τα Μάλια. Τα ανάκτορα είναι πολυσύνθετα κτίρια με πολυτελή συστήματα διαμερισμάτων, με αίθουσες υποδοχής και θεαμάτων και με εργαστήρια, στα οποία οι τεχνίτες κατασκεύαζαν πολυτελή αντικείμενα για τις ανάγκες των ανακτόρων αλλά και για εξαγωγή. Υπήρχαν τεράστιες αποθήκες όπου φύλασσαν την παραγωγή τροφίμων, δημητριακών, λαδιού, κρασιού. Επίσης υπήρχαν χώροι αφιερωμένοι στη λατρεία. 6

Ανάκτορο πόλη: Γύρω στο 1900 χτίστηκε το μεγαλύτερο και πιο σημαντικό ανάκτορο της Κρήτης. Γύρω του υπήρχε η πόλη. Λίγα μέρη σώζονται από αυτό το ανάκτορο γιατί στην ίδια ακριβώς θέση χτίστηκαν τα νέα ανάκτορα και η νέα πόλη. Αυτό το ανάκτορο γνώρισε δύο καταστροφές ίσως από σεισμό και επισκευάστηκε δύο φορές. Νεκροταφεία: Οι τάφοι είναι πρόδρομοι των θαλαμοειδών ενώ στο λόφο Γυψάδες χτίστηκε ένας θολωτός τάφος. Ιερά λατρεία: Τα ιερά βρίσκονται στις κορυφές λόφων ή βουνών και περιβάλλονται από έναν απλό περίβολο. Η εμφάνιση του ανακτορικού συστήματος φέρει σημαντικές αλλαγές στις μορφές της θρησκευτικής ζωής. Πιθανόν να υπάρχει οργανωμένο ιερατείο και θεοκρατική διοίκηση. Ευρήματα: Την εποχή αυτή ανθίζουν οι τέχνες, κυρίως η αρχιτεκτονική και η κεραμική αλλά και η χρυσοχοΐα και η γλυπτική. Τα καμαραϊκά αγγεία κατατάσσονται ανάμεσα στα ωραιότερα δημιουργήματα κεραμικής τέχνης. Το τοίχωμα έχει πάχος ένα χιλιοστό και είναι τα λεγόμενα ωοκέλυφα αγγεία. Τα σχήματα των αγγείων είναι περίτεχνα και διακοσμούνται με περιστρεφόμενες σπείρες πάνω σε μαύρο φόντο. Εκπληκτική κομψότητα έχουν τα γυναικεία πήλινα ειδώλια. Οικονομία Εμπόριο: Το ανάκτορο πρέπει να είχε τον έλεγχο της αγροτικής και της βιοτεχνικής παραγωγής αλλά και του εμπορίου. Από τα πήλινα σφραγίσματα επιβεβαιώνεται η ύπαρξη οικονομικού ελέγχου. Την εξάπλωση του εμπορίου επιβεβαιώνουν τα καμαραϊκά αγγεία που βρέθηκαν στην Αίγυπτο όπως επίσης οι μινωικές επιδράσεις στις Κυκλάδες. Εκτός των άλλων συνεχίζεται η επαφή με το νησί των Κυθήρων και η χρησιμοποίησή του από τους Κρήτες, λόγω της γεωγραφικής του θέσης. Κοινωνική και διοικητική οργάνωση: Ομοιογένεια πληθυσμού, με συγκεντρωτική οργάνωση και ισχυρή εξουσία. Κοινωνική ιεραρχία και οργανωμένο σύστημα γραφής αναγκαίο για τον γραφειοκρατικό έλεγχο της παραγωγής. Ιερογλυφικό αρχικά αλλά αργότερα το γραμμικό σύστημα Α. Κέντρο πολιτικό, θρησκευτικό και οικονομικό. 7

Ύστερη εποχή του Χαλκού ή ύστερη χαλκοκρατία ή υστεροχαλκή εποχή Η Κρήτη κατά την Υστερομινωική περίοδο φθάνει στο απόγειο της ακμής της. Η μινωική κυριαρχία επιβεβαιώνεται από τις αυξανόμενες εξαγωγές αγγείων καθώς και από την παρουσία της Γραμμικής Α γραφής στα Κύθηρα, τη Θήρα, τη Μήλο και την Κέα. Μινωικά αρχιτεκτονικά λείψανα αλλά και είδη κεραμικής εντοπίστηκαν και στις ακτές της Μικράς Ασίας. Όσο για τις μινωικές επιδράσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα, εικάζεται ότι οφείλονται στην παρουσία Κρητών τεχνιτών ή στην εγκατάσταση μικρών ομάδων στον ελλαδικό χώρο. Παρατηρούμε αλλαγές επιρροών στο τέλος της Ύστερης χαλκοκρατίας στην ηπειρωτική Ελλάδα, γεγονός που συντέλεσε στην οριστική διαμόρφωση των χαρακτηριστικών του μυκηναϊκού πολιτισμού. Κατά το μέσον της υστεροελλαδικής περιόδου δεν παρατηρείται πολιτισμική διακοπή όπως συνέβη με την Κρήτη με το τέλος των ανακτόρων και αυτό σημαίνει ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός συνεχίζει να επιδρά έναντι του μινωικού στις Κυκλάδες, τα Δωδεκάνησα και τις ακτές της Μ. Ασίας. Οι επαφές των Μυκηναίων έγιναν πιο συχνές με πιο απομακρυσμένες περιοχές, όπως αποδεικνύεται από τα ευρήματα της κεραμικής, Μακεδονία Θράκη στα βόρεια και πεδιάδα του Νείλου στα νότια. Τα μεγάλα μυκηναϊκά κέντρα που έδωσαν τα πιο πλούσια ευρήματα είναι αυτά που αναφέρονται στο έπος. Είναι τα κέντρα των μυθολογικών κύκλων. Το πιο παλιό κέντρο του μυκηναϊκού πολιτισμού είναι η Πελοπόννησος, και ιδιαίτερα η Αργολίδα, η Λακωνία και η Μεσσηνία. Η Αργολίδα κατοικήθηκε πολύ νωρίς και στη συνέχεια απετέλεσε έναν σπουδαίο συγκοινωνιακό κόμβο. Τα πιο σημαντικά κέντρα είναι οι Μυκήνες, η Τίρυνθα, η Μιδέα και η Ασίνη. Εκτός Πελοποννήσου μυκηναϊκά ευρήματα προέρχονται από τη Βοιωτία: Θήβα με το ανάκτορο του Κάδμου, Ορχομενό με τον θολωτό τάφο του Μινύα, και στον Γλα με το μέλαθρο και τα λείψανα από το εγγειοβελτιωτικό έργο της Κωπαΐδας. Μυκηναϊκά ευρήματα έχουμε και στην Αττική, κυρίως από την Αθήνα: Αγορά, Άρειο Πάγο, Ακρόπολη, καθώς και από το Μενίδι και τα Σπάτα αλλά και την Ελευσίνα. Στη Θεσσαλία, σπουδαίο μυκηναϊκό κέντρο είναι η Ιωλκός. Η πολιτισμική εξέλιξη κατά την Ύστερη εποχή του Χαλκού Η μετάβαση από τη Μέση στην Ύστερη εποχή του Χαλκού είναι μια περίοδος έντονων καινοτομιών για τον ελληνικό χώρο. Μετά την Κρήτη, η ηπειρωτική Ελλάδα είναι τώρα ο χώρος που θα διαδραματιστούν τα σημαντικότερα γεγονότα. Οι αρχές της Ύστερης εποχής του Χαλκού αποτελούν το ξεκίνημα μιας νέας πολιτισμικής φάσης με αποκορύφωμα τον λαμπρό μυκηναϊκό πολιτισμό. Τότε διαπιστώνεται κάποια οικονομική και πολιτική οργάνωση σχετικά συγκεντρωτική, εξειδίκευση των δραστηριοτήτων και τυποποίηση κάποιων προϊόντων. Χαρακτηριστικό της περιόδου είναι η έντονη μυκηναϊκή παρουσία σε όλες τις ακτές της Μεσογείου. Υστεροκυκλαδικός πολιτισμός Οχυρώσεις Στις υστεροκυκλαδικές πόλεις, χωρίς να είναι όλες ομοιόμορφες, παρατηρούμε τη διάταξη των σπιτικών σε οικοδομικά συγκροτήματα με στενά δρομάκια ενδιάμεσα, 8

όπως και στη μεσοκυκλαδική Φυλακωπή. Επίσης παρατηρούνται σημάδια εξωτερικών επιδράσεων, δηλαδή μυκηναϊκών και μινωικών. Τώρα έχουμε εμφάνιση οικοδομημάτων μεγάλων διαστάσεων, που κατείχαν κεντρική θέση μέσα στον οικισμό. Στη Φυλακωπή π.χ. υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο μάλλον το διοικητικό κέντρο της πόλης. Στην αρχή της τρίτης φάσης της υστεροκυκλαδικής εποχής όταν ξανακτίστηκε ο οικισμός μετά από μικρή καταστροφή που είχε υποστεί, κτίστηκε ένα μέγαρο ή ανάκτορο μυκηναϊκού τύπου, στο οποίο ενσωματώθηκε ένα τμήμα του αρχαιότερου μεγάλου κτιρίου. Το μέγαρο αυτό μπορεί κανείς να το συγκρίνει με εκείνο της Πύλου και αποτελεί σπάνια περίπτωση όπου τα αρχιτεκτονικά λείψανα μαρτυρούν την επιβολή της μυκηναϊκής κυριαρχίας. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του Ακρωτηρίου της Θήρας, του πιο εξελιγμένου αρχιτεκτονικά οικισμού της εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο. Θήρα Στις αρχές της ύστερης Χαλκοκρατίας το νησί εμφανίζει πυκνή κατοίκηση. Έχουν διασωθεί ίχνη από τουλάχιστον τρεις αγροτικούς οικισμούς. Διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν μικρές αγροικίας σε αυτούς τους αγροτικούς οικισμούς που εικάζεται ότι ήταν μικρά και απομονωμένα υποστατικά σε περιόδους σταθερότητας. Ο Οικισμός Στο Ακρωτήρι της Θήρας ένας οικισμός περίπου 10.000 τ.μ. ανασκάπτεται από το 1967. Πρόκειται για μια πόλη που υπήρξε εύρωστη και ανέπτυξε αξιόλογο πολιτισμό. Ο οικισμός καταστράφηκε και εγκαταλείφτηκε γύρω στο 1550 όταν η έκρηξη του ηφαιστείου έθαψε όλο το νησί κάτω από παχύ στρώμα στάχτης. Όπως διαπιστώθηκε η τελευταία οικοδομική φάση είναι λίγο προγενέστερη της καταστροφής αυτής και της εγκατάλειψης. Τα κινητά ευρήματα, η διαρρύθμιση ορισμένων οικοδομημάτων, η θεματογραφία των τοιχογραφιών, μας επιτρέπουν να υποθέσουμε πως ήταν η κοινωνική και πνευματική ζωή των κατοίκων. Η πόλη χαρακτηρίζεται από πυκνή διάταξη, από δίκτυο λιθόστρωτων δρόμων με αποχετευτικούς αγωγούς καθώς και από οικοδομήματα με δύο ή τρεις ορόφους, αυλές και φωταγωγούς. Οι προσόψεις των οικοδομημάτων βρίσκονταν πάνω στους δρόμους. Κάποια οικοδομήματα εμφανίζουν φροντισμένη κατασκευή με επένδυση από πελεκητές πέτρες, όσο για τα άλλα οικοδομήματα αυτά εμφανίζουν οδοντωτή πρόσοψη, μια είσοδο στη γωνία του οικοδομήματος προς το δρόμο, κεντρικό και δευτερεύοντα κλιμακοστάσια, μικρά δωμάτια στο ισόγειο κλπ. Νεκροταφείο δεν έχει έρθει στο φως για να αντλήσουμε πληροφορίες για ταφικά έθιμα και δοξασίες. Ως προς τα ευρήματα ξεχωρίζουμε τα αγγεία με φυσιοκρατικές παραστάσεις, δηλαδή φυτά ζώα και πουλιά που συνδέονται με τη γεωργική καλλιέργεια. Ωστόσο υπάρχουν και εισαγωγές αγγείων από άλλες περιοχές του Αιγαίου, κυρίως από την Κρήτη. Οι τοιχογραφίες στο Ακρωτήρι αποτελούν την πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τους αρχαιολόγους, τους ιστορικούς τέχνης, κλπ διότι μέσω αυτών ξετυλίγονται η ζωή, η τέχνη, το περιβάλλον και η δομή αλλά και η οικονομική οργάνωση του Ακρωτηρίου. Όπως φαίνεται από τα ευρήματα του Ακρωτηρίου, η αγγειοπλαστική, η τοιχογραφία για τη διακόσμηση των κτιρίων και η άσκηση της μεταλλουργίας μαρτυρούν τη μεγάλη ανάπτυξη της πυροτεχνολογίας και πιθανόν κάποιες γνώσεις φυσικής και χημείας. Οι κυριότερες επαφές του Ακρωτηρίου είναι αυτές με την Κρήτη αφού το μισό της εισηγμένης κεραμικής προέρχεται από αυτήν. Ακόμα και εγχώρια θηραϊκά αγγεία έχουν εμφανείς τις επιρροές από αυτήν. Ας μην ξεχνούμε ότι το Ακρωτήρι βρίσκεται στο νοτιότερο σημείο της Θήρας και το πλησιέστερο λιμάνι προς την Κνωσό. 9

Από την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική της πόλης προσεγγίζουμε τις δομές οργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνίας. Τα δημόσια κοινωφελή έργα όπως οι λιθόστρωτοι δρόμοι και το αποχετευτικό δίκτυο μαρτυρούν την ύπαρξη προγραμματισμού για το σχεδιασμό τη κατασκευή αλλά και τη συντήρηση τους. Υποθέτουμε πως η εξουσία ασκείτο συλλογικά καθώς κανένα κτίριο δεν διαφέρει από τα άλλα ώστε να εικάζουμε πως αποτελεί την έδρα της εξουσίας. Η έκρηξη του ηφαιστείου Στα τέλη του 18 ου αιώνα ένας μεγάλος σεισμός ισοπέδωσε την πόλη του Ακρωτηρίου. Τα ερείπια, όσα δεν χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά, συγκεντρώθηκαν στους δρόμους ανεβάζοντας τη στάθμη τους και μετατρέποντας τα ισόγεια των σπιτιών σε ημιυπόγεια. Έτσι με μικρές τροποποιήσεις η πόλη ξαναχτίστηκε χρησιμοποιώντας τα ίδια θεμέλια. Η νέα αυτή πόλη με τα μεγάλα κτίρια, την πλούσια επίπλωση και τις άφθονες τοιχογραφίες θάφτηκε μέσα στη λάβα του ηφαιστείου που έλαβε χώρα κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού, όταν η Θήρα βρισκόταν στο απόγειο της. Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι οι συνέπειες της καταστροφής είχαν αντίκτυπο σε όλο τον κόσμο του Αιγαίου, σε όλα τα επίπεδα. Στο πολιτικό επίπεδο επειδή βλέπουν τους Μυκηναίους να επικρατούν έναντι των Μινωιτών πενήντα χρόνια μετά. Στο καλλιτεχνικό επίπεδο επειδή τόσο οι τεχνοτροπίες όσο και τα διακοσμητικά θέματα των μινωικών, μυκηναϊκών τοιχογραφιών όσο και της κεραμικής των χρόνων που ακολούθησαν την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας ίσως μαρτυρούν και το πνεύμα των Θηραίων τοιχογράφων και αγγειογράφων, οι οποίοι εγκατέλειψαν τη Θήρα και πήγαν στην Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα. Έτσι, νέοι δρόμοι άνοιξαν στην τέχνη του Αιγαίου στην οποία βλέπουμε μια πιο φυσιοκρατική απόδοση των θεμάτων. Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας προφανώς επηρέασε τις κοινωνίες του Αιγαίου, πολύ δε περισσότερο τις νησιωτικές. Υστερομινωικός πολιτισμός Η Κρήτη κατά τη Νεοανακτορική περίοδο Στη διάρκεια της περιόδου που ονομάζουμε «νεοανακτορική» ή περίοδο των δεύτερων ανακτόρων, ο μινωικός πολιτισμός φθάνει στο απόγειό του και αυτή η περίοδος κρατά τρεις αιώνες. Τα νέα ανάκτορα είναι αυτά που διατηρούνται σήμερα μετά από κάποιες προσθήκες και μεταβολές που υπέστησαν λόγω μιας νέας καταστροφής. Αυτή τη περίοδο παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού και μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα. Επαύλεις Αγροικίες Τώρα ιδρύεται ένας σημαντικός αριθμός «μικρών ανακτόρων», «επαύλεων» και «αγροικιών», τα οποία ίσως να χρησίμευαν για τη διαμονή των μελών της άρχουσας τάξης. Η ανέγερση των επαύλεων, που μιμούνται την ανακτορική αρχιτεκτονική, συμπίπτει με την εγκαθίδρυση ενός νέου διοικητικού συστήματος αποκέντρωσης και την εμφάνιση μιας νέας κοινωνικής ιεραρχίας. Είναι πολύ πιθανόν από αυτά τα οικοδομήματα να ελέγχονταν βιοτεχνικές και εμπορικές δραστηριότητες και ίσως να ήταν κατοικίες του τοπάρχη της περιοχής. Επομένως ο ρόλος τους πρέπει να ήταν πολύ σημαντικός στο αποκεντρωτικό διοικητικό μινωικό σύστημα. Όσο για τις αγροικίες εξαπλώνονται στην ύπαιθρο της Κρήτης και είναι μεγάλα κτίρια με εγκαταστάσεις αγροτικής οικονομίας. Παρουσιάζεται δηλαδή ένα είδος αποκέντρωσης στο οικονομικό σύστημα. 10

Θρησκεία Λατρεία Παραστάσεις με θρησκευτικό περιεχόμενο αφθονούν στη μινωική τέχνη. Οι μινωικές τοιχογραφίες συνδέονται συχνά με τη θρησκεία σε τέτοιο σημείο ώστε οι χώροι που διακοσμούνταν με αυτές να θεωρούνται σημεία εκκίνησης θρησκευτικών πομπών. Εκτός από τα φυσικά ιερά, όπως τα ιερά κορυφής, τα σπήλαια και τις πηγές, οι Μινωίτες λάτρευαν τους θεούς τους και σε κτιστούς ιερούς χώρους. Χαρακτηριστικά είναι τα ιερά που είχαν ενταχθεί μέσα σε μεγάλα σπίτια ή ανάκτορα, όπως σε αυτό της Κνωσού. Υπήρχαν όμως και πραγματικά δημόσια ιερά. Ιερά σύμβολα και ιερά ζώα της μινωικής θρησκείας είναι οι ιεροί λίθοι, ο διπλός πέλεκυς, τα φοινικόδεντρα, το περιστέρι, το φίδι και ο ταύρος. Λατρεύονταν κυρίως γυναικείες θεότητες που είχαν σχέση με τη φύση, τη βλάστηση και τη γονιμότητα. Ο θάνατος και η ανάσταση του θεού κατείχε σημαντική θέση στη μινωική θρησκεία, Οι γνώσεις αυτές προέρχονται από τις τοιχογραφίες και τη ζωγραφική της Αγίας Τριάδας. Γραφή Στην Κρήτη απαντώνται δύο τύποι γραφής οι οποίοι δεν έχουν ακόμη αποκρυπτογραφηθεί, η ιερογλυφική και η Γραμμική Α. Στο ιερογλυφικό σύστημα κάθε γράμμα είναι ένα ιδεόγραμμα το οποίο δεν συμβολίζει ένα φθόγγο αλλά μία έννοια. Αυτή η γραφή εμφανίζεται μόνο στην Κρήτη. Στη Γραμμική Α τα ιδεόγραμμα σχηματοποιήθηκαν αρκετά και πήραν τη μορφή γραμμικών συμβόλων. Όπως και η ιερογλυφική, χρησιμοποιείται κυρίως στη διοίκηση και τη λογιστική. Από τη Γραμμική Α, γεννιέται στο χώρο του Αιγαίου η Γραμμική Β. Τέχνη Μια νέα εκπληκτική δημιουργία είναι η τέχνη της τοιχογραφίας. Τα ανάκτορα, οι επαύλεις και κάποια σπίτια των πόλεων κοσμούνται με τοιχογραφίες, των οποίων τα θέματα είναι παρμένα από την καθημερινή ζωή, από το φυσικό περιβάλλον και από τις τελετουργίες. Εμπόριο ανταλλαγές Στις αρχές της ΥΜ 1 φάσης οι εμπορικές ανάγκες έκαναν τους Μινωίτες να δημιουργήσουν μεγάλη ναυτική δύναμη και να εξαπλωθούν στον αιγαιακό χώρο. Οι αποικίες τους στα διάφορα νησιά κάνουν αισθητή την παρουσία της Κρήτης στο Αιγαίο. Στην Πελοπόννησο κάποιοι ειδικευμένοι Μινωίτες τεχνίτες θα πρέπει να εγκαταστάθηκαν στη λακωνική ακτή αλλά και στις Μυκήνες, άλλο δε στη Μεσσηνία. Πιθανολογείται ότι οι Μινωίτες είχαν αναπτύξει σχέσεις και με τη Μ. Ασία αν κρίνουμε από τα μινωικά λείψανα που ήρθαν εκεί στο φως. Εμπορικές σχέσεις υπήρχαν και με κάποια νησιά των Κυκλάδων που εξυπηρετούσαν εισαγωγή πρώτων υλών. Ιδιαίτερες ήταν οι σχέσεις με την Κέα που βρισκόταν κοντά στα ορυχεία του Λαυρίου ή με τη Μήλο που προμήθευε τον οψιανό, όπως επίσης και με τη Θήρα που αποτελούσε σταυροδρόμι των σημαντικότερων θαλάσσιων δρόμων. Ως προς τις ανταλλαγές, η Κρήτη θα πρέπει να πρόσφερε υφάσματα, γεωργικά και βιοτεχνικά προϊόντα έναντι εισαγωγής μετάλλου. Πιθανόν οι Κρήτες να είχαν τον ρόλο του μεσάζοντα στις συναλλαγές με την Ανατολή και την Αίγυπτο. Το κρητικό μετρικό σύστημα αποδεικνύει κάποια κυριαρχία των Μινωιτών στον αιγαιακό χώρο. Τα προϊόντα που εξάγουν οι Μινωίτες είναι ξυλεία, λάδι, κρασί, αγγεία, κοσμήματα από πολύτιμα υλικά ενώ προϊόντα εισαγωγής είναι ο χαλκός, το ελεφαντοστούν, το αλάβαστρο, η φαγεντιανή, ο πάπυρος κ.ά. 11

Η εποχή των Νέων Ανακτόρων στη Κνωσό Το ανάκτορο Το ανάκτορο της Κνωσού διέθετε πάνω από 1300 δωμάτια κατανεμημένα σε 5 ορόφους. Συνδέονταν μεταξύ τους με διαδρόμους. Η κάτοψή του είναι περίπου τετράγωνη. Ως υλικά δομής χρησιμοποιήθηκαν η πέτρα, το ξύλο, ο πηλός, ο γυψόλιθος, ο ασβεστόλιθος, κλπ. Οι πλάκες από γυψόλιθο, καθώς και οι τοιχογραφίες δίνουν μεγαλοπρέπεια στο οικοδόμημα. Επίσης υπήρχαν υδραυλικές εγκαταστάσεις που μας δίνουν την πληροφορία ότι το ανάκτορο πρόσφερε πολλές ανέσεις στους ενοίκους του, υπήρχαν δε πολλές μνημειακές είσοδοι από διάφορες κατευθύνσεις. Η Κεντρική και η Δυτική Αυλή έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη ζωή των ανακτόρων. Η Κεντρική Αυλή, λειτουργούσε ως πνεύμονας των πυκνόκτιστων ανακτόρων, εξασφαλίζοντας τον αερισμό των μεγάλων διαμερισμάτων, ενώ από αυτή γινόταν η διακίνηση. Γύρω της αναπτύσσονται δαιδαλώδη συγκροτήματα, ιερά, επίσημοι χώροι, διαμερίσματα της βασιλικής οικογένειας κλπ. Η Δυτική Αυλή αποτελούσε την επίσημη δίοδο προσπέλασης στο ανάκτορο. Την διασχίζουν πομπικοί δρόμοι, χαρακτηριστικοί στη μινωική αρχιτεκτονική, εκεί υπάρχουν βωμοί, ιερά σύμβολα και αποθέτες. Στο δυτικό τομέα βρίσκονται οι χώροι λατρείας, αποθήκευσης και υποδοχής και στον ανατολικό οι χώροι κατοικίας, εργαστηρίων και συμπληρωματικών δωματίων. Γύρω από το ανάκτορο Γύρω από το ανάκτορο υπήρχε η πόλη. Εκεί βρίσκονταν και οι κατοικίες των αξιωματούχων οι λεγόμενες επαύλεις. Είχαν στενή σχέση με το ανάκτορο. Μερικές από αυτές είναι η οικία των τοιχογραφιών, η οικία του θυσιασθέντος βοός, η οικία των πεσμένων ογκολίθων, το Μικρό Ανάκτορο, η Βασιλική Έπαυλη κλπ. Τάφοι Από τους τάφους που βρέθηκαν ο «Τάφος-Ιερό», που είναι ένα μνημειακό ταφικό οικοδόμημα, φαίνεται να είναι εμπνευσμένος από την ανακτορική αρχιτεκτονική. Έχει είσοδο με κιονωτή πλακόστρωτη αυλή καθώς και μια κρύπτη με πεσσούς, που οδηγούσε σε έναν ταφικό θάλαμο. Υστεροελλαδικός πολιτισμός Οικιστική και πολεοδομία στις αρχές της Υστεροελλαδικής περιόδου Στον τομέα της οικιστικής πληροφορίες έχουμε μόνο απόμερικές μεμονωμένες οικίες, οι οποίες ήρθαν στο φως στην Τίρυνθα, στις Μυκήνες, στην Ασίνη, στην Εύτρηση καθώς και από τμήματα οικισμών σε άλλες περιοχές. Τάφοι Παρατηρείται μεγάλη ποικιλία τύπων κατά τη μεταβατική περίοδο από τη Μέση στην Ύστερη εποχή του Χαλκού, η οποία μειώνεται προς το τέλος της περιόδου. Μεταξύ αυτών διακρίνουμε τους απλούς λάκκους (κατευθείαν στο χώμα) και τους κιβωτιόσχημους. Πολλοί είναι οι τύμβοι. Οι τύμβοι του Σαμικού και των Μακρισίων συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται μέχρι την όψιμη Ύστερη εποχή του Χαλκού. Ο πιο χαρακτηριστικός τύπος της μεταβατικής περιόδου θεωρείται ο λακκοειδής. Είναι μεγαλύτερος από τους κιβωτιόσχημους, το σχήμα του είναι ορθογώνιο και 12

διαμορφώνεται στον πυθμένα λάκκου, ο οποίος παρουσιάζει πάντα το ίδιο σχήμα ενώ αντίθετα το βάθος του δεν είναι πάντα το ίδιο. Στις Μυκήνες έχουμε τους λακκοειδείς «βασιλικούς» τάφους, οι οποίοι περιλαμβάνονται σε δύο Ταφικούς Κύκλους. Ο Ταφικός Κύκλος Α βρίσκεται κοντά στη Πύλη των Λεόντων και ο Ταφικός Κύκλος Β, στα δυτικά της Πύλης των Λεόντων και κοντά στον λεγόμενο τάφο της Κλυταιμνήστρας. Ο Ταφικός Κύκλος Β είναι παλαιότερος του Α και περιέχει 24 τάφους. Από τον 15 ο αιώνα απαντούν και οι δύο κατεξοχήν μυκηναϊκοί τύποι τάφων: ο θολωτός και ο θαλαμοειδής ή θαλαμωτός ή λαξευτός. Και οι δύο τύποι βρίσκονται στις πλαγιές λόφων και έχουν 3 κοινά χαρακτηριστικά στοιχεία: ένα διάδρομο πρόσβασης, μια είσοδο και έναν ταφικό θάλαμο. Η ακμή του μυκηναϊκού πολιτισμού Ακροπόλεις και ανάκτορα Μυκήνες Η ακρόπολη των Μυκηνών Το εσωτερικό της ακρόπολης Το θρησκευτικό κέντρο Το ανάκτορο Οι οικίες έξω από την ακρόπολη Τάφοι ταφικά έθιμα Γραμμική Β γραφή Κοινωνική και διοικητική οργάνωση Ο οργάνωση των ανακτόρων Οι πόλεις Οικονομία Επαφές ανταλλαγές Τέχνη Θρησκεία Ο χαρακτήρας του μυκηναϊκού πολιτισμού 13