ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Ενότητα 19: ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Τμήμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Διευκρινίζεται ότι οι αιρέσεις όλων των εποχών υποστηρίζουν την ηθική ένωση του ανθρώπου με τον Θεό, αμφισβητούν την πραγματικότητα της σωτηρίας, υποτιμούν την ύλη και αντικρούονται από τους όρους των Οικουμενικών Συνόδων. Οι όροι- δόγματα απεγκλωβίζουν την ηθική ζωή από την ηθικοκρατία και πνευματοκρατία, οριοθετούν την αλήθεια για τον άνθρωπο και τη ζωή του και προσδιορίζουν την ανθρωπολογία του καινού ανθρώπου. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΑΙΡΕΣΕΩΝ. 5
(1/16) Αρειανισμός. Αμφισβήτησε τη θεότητα του Χριστού. Η Εκκλησία απάντησε με το δόγμα ότι ο Υιός είναι τέλειος Θεός, ομοούσιος με τον Πατέρα. Ο Χριστός είναι Θεός που ενανθρώπησε και όχι άνθρωπος που θεοποιήθηκε. Η θέωση της ανθρώπινης φύσης αποτελεί θεία δωρεά και όχι ηθικό κατόρθωμα. Συνεπώς η διδασκαλία του Αρείου δεν υπήρξε μόνο δογματική αίρεση αλλά και ηθική αίρεση, που αντέτασσε στη χαρισματική θέωση του ανθρώπου την ηθική θέωση. 6
(2/16) Απολιναρισμός. Αμφισβητούσε την πληρότητα της ανθρώπινης φύσης που προσέλαβε ο Χριστός. Το κτιστό όμως που δεν προσλαμβάνεται από το άκτιστο παραμένει δέσμιο της φθοράς και του θανάτου. Συνεπώς, η σωτηρία του ανθρώπου δεν είναι πλήρης. Νεστοριανισμός. Απέρριπτε την πραγματική ένωση της θείας με την ανθρώπινη φύση στην μία Υπόσταση του Χριστού. Διαιρούσε τον Χριστό σε δύο πρόσωπα και ακύρωνε τη σωτηρία του ανθρώπου. Πρόσβαλε το μυστήριο της ενώσεως με τον Θεό και θεώσεώς Του. Μονοφυσιτιμός. Εξαφάνιζε την ανθρώπινη φύση του Χριστού. Η σωτηρία του ανθρώπου δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με την απορρόφηση και εξαφάνισή του στη θεία φύση, αλλά με τη διάσωση και θέωσή Του. 7
(3/16) Μονοθελητισμός-Μονοενεργητισμός. Ο πρώτος αρνείται την ανθρώπινη θέληση, ενώ ο δεύτερος την ανθρώπινη ενέργεια του Χριστού. Η ανθρώπινη φύση έχει και θέληση και ενέργεια. Ο Χριστός υπέταξε την ανθρώπινη θέλησή Του στη θεία θέληση, και έτσι θεοποίησε την ανθρώπινη θέληση στο ένα και αδιαίρετο πρόσωπό Του. Έτσι, ο κάθε πιστός να συντονίσει τη θέλησή του με τη θεία θέληση, να κάνει το θείο θέλημα δικό του θέλημα, να μην θέλει τίποτε διαφορετικό από αυτό που θέλει ο Θεός. Αυτό σημαίνει ότι το θέλημα του ανθρώπου ανοίγεται στην απειρότητα του θείου θελήματος και της θείας ελευθερίας. 8
(4/16) Το δόγμα της Χαλκηδόνας «έσωσε» τη χριστιανική ζωή από μια ηθικοκρατία και μια άκρατη πνευματοκρατία. Δεν έγινε όμως δεκτή από όλους. Η Αυτοκρατορία συγκλονίστηκε και τελικά ακρωτηριάστηκε. Οι ανατολικές επαρχίες χάθηκαν για λόγους πολιτικούς, πολιτιστικούς και θρησκευτικούς. Ο Μάξιμος ο Ομολογητής στα συγγράμματά του με τον πιο λαγαρό τρόπο ξεκαθαρίζει τη δογματική διδασκαλία για τα δύο φυσικά θελήματα και τις δύο ενέργειες του Χριστού, μαζί με την καταδίκη του αιρετικού γνωμικού θελήματος. 9
(5/16) Η ΣΤ Οικουμενική Σύνοδος που συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη τον Νοέμβριο του 680 και ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο 681 δεν είχε να αντιμετωπίσει κανένα νέο πρόβλημα, αλλά το παλαιότερο θέμα του Χριστολογικού δόγματος. Η ΣΤ Οικουμενική Σύνοδος θέσπισε όρο πίστεως. Αναφέρεται με περιεκτική περιγραφή στη διδασκαλία για τα δύο φυσικά θελήματα και τις δύο φυσικές ενέργειες, κατά την υποστατική ένωση των δύο φύσεων του Χριστού και την υποστατική ταυτότητά Του. Εξαιτίας της υποστατικής ένωσης και της υποστατικής ταυτότητας ο ίδιος ο Λόγος θέλει και τα θεία και τα ανθρώπινα. Παρόλη την ανομοιότητα των δύο φυσικών θελημάτων δεν παρατηρείται καμία εναντιότητα μεταξύ τους. Το ανθρώπινο θέλημα δεν αντιμάχεται το θείο, δεν εναντιώνεται, αλλά απεναντίας υποτάσσεται σ αυτό. 10
(6/16) Επίσης, σύμφωνα με την ορθόδοξη θεολογία καμία φύση δεν είναι ανενέργητη. Τα δύο φυσικά θελήματα του Χριστού έχουν και τις αντίστοιχες ενέργειες. Επομένως ο ένας Κύριος, έχοντας δύο φύσεις ενωμένες κατ ουσίαν, έχει δύο θελήματα και δύο ενέργειες πάντοτε σε άρρηκτη συνάρτηση προς τις φύσεις. Ο ένας και σαρκωμένος Λόγος, ο Χριστός, είναι φορέας των δύο φύσεων και των δύο θελημάτων και ενεργειών. 11
(7/16) Με τη διατύπωση του Χριστολογικού δόγματος οριοθετείται και η αλήθεια για τον άνθρωπο και τη ζωή του. Η Χριστολογία προσδιορίζει την ανθρωπολογία του καινού ανθρώπου. Παραχάραξη της Χριστολογίας σημαίνει παραχάραξη και της ανθρωπολογίας. Και το αντίστροφο. Όποτε υπεισέρχονται κοσμικά στοιχεία στην ανθρωπολογία σημειώνονται μεταλλαγές και στη Χριστολογία. (αναβίωση Αρειανισμού). Όπως σημειώνει και ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης δεν πρέπει να εξηγείται «ἐκ τῶν κάτω» η φύση των άνω. (Κατὰ Εὐνομίου 4, PG 45, 625D). 12
(8/16) Με την Χριστολογία συνδέεται άρρηκτα και η Εκκλησιολογία. Στην ορθόδοξη παράδοση δεν υπάρχει συστηματικά αναπτυγμένη Εκκλησιολογία. Υπάρχουν μόνο επισημάνσεις για τον σκοπό και τη φύση της Εκκλησίας. Ο Χριστός θεωρείται πάντοτε ενωμένος με το αδιαίρετο σώμα του, την Εκκλησία. Οι ιδιότητές της «μία, ἁγία, καθολική καὶ ἀποστολική» αποτελούν δεδομένα γνωρίσματα αλλά και δείκτες ζωής για τα μέλη της. 13
(9/16) Μετά την ανατροπή των αιρέσεων η Εκκλησία έβλεπε στις εμφανιζόμενες αιρέσεις την αναβίωση των παλαιών Τριαδολογικών και Χριστολογικών αιρέσεων. Στη διδασκαλία των Εικονομάχων διέκρινε την αναβίωση του Αρειανισμού, του Νεστοριανισμού ή του Μονοφυσιτιμού σε νέα μορφή. Οι Εικονομάχοι καταπολεμούσαν τις εικόνες του Χριστού, την τιμή των αγίων, των λειψάνων τους και των εικόνων τους. Αρνούνταν την προσωπική παρουσία του Θεού στον κόσμο και τη μετάδοση της θεία χάρης διαμέσου της ύλης. Αυτονομούσαν την ύλη και απέρριπταν τη δυνατότητα μεταμορφώσεώς της. Αποσπούσαν τον κόσμο από τον Θεό και τη χάρη του. 14
(10/16) Η Εκκλησία δεν περιφρονεί την ύλη, γιατί και αυτή δημιουργήθηκε από τον Θεό. Είναι η αισθητή παρουσία του θελήματός του. Ο ίδιος ο Θεός γίνεται ύλη, σκηνώνει στην ύλη και απεργάζεται με την ύλη στη σωτηρία του ανθρώπου. Η ύλη που φέρει τη μορφή κάποιου ιερού προσώπου, ως εικόνα, αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερου σεβασμού. Γι αυτό και ο χριστιανός σέβεται την ύλη όχι ως Θεό αλλά ως «θείας ἐνέργειας καὶ χάρης ἔμπλεων». Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, με τους λόγους του Πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας εἰκόνας, υπερασπίζεται την ορθόδοξη παράδοση και ζωή κατά την πρώτη φάση της εικονομαχίας. 15
(11/16) Σ ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αποσπάσματα των λόγων του ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός σημειώνει: «Σέβομαι, λοιπόν, την ύλη, και τη θεωρώ σαν κάτι ιερό. Και την προσκυνώ, επειδή μέσω αυτής συντελέστηκε η σωτηρία μου. Και τη σέβομαι όχι ως Θεό, αλλά ως κτίσμα γεμάτο θεία ενέργεια και χάρη. Πράγματι, δεν είναι ύλη το ξύλο του σταυρού το τόσο χαριτωμένο και μακαριστό; Πράγματι, δεν είναι ύλη πάνω απ όλα το σώμα του Κυρίου και το αίμα Του; Λοιπόν, ή πρέπει να παύσεις να σέβεσαι και να προσκυνάς όλα αυτά ή να παραδεχτείς την εκκλησιαστική παράδοση και την προσκύνηση των εικόνων του Θεού και των φίλων Του που δέχονται ως δώρο πάνω τους το θείο πνεύμα».(ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας εἰκόνας 2,14, PG 94, 1300B). Ο σεβασμός της ύλης οφείλεται στο γεγονός ότι «δι ἧς ἡ σωτηρία μου γέγονε». Εξάλλου η ενανθρώπηση του Θεού μας επιτρέπει την απεικόνιση Του. 16
(12/16) Η άρνηση της απεικόνισης του Χριστού σημαίνει άρνηση της ενανθρώπησης του Θεού Λόγου στο πρόσωπο του Ιησού, με άμεση συνέπεια την υποτίμηση του ανθρώπου και την απαξίωση της ύλης. Η πραγματικότητα της ενανθρώπησης καθαγιάζει την ανθρώπινη φύση, γιατί την οδηγεί στη θέωση, και καταξιώνει την ύλη. Έτσι, η τιμή στα πρόσωπα των αγίων είναι και τιμή στην ανθρώπινη φύση. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός ξεκαθαρίζει «Δεν λατρεύω την ύλη (από μόνη της), αλλά τον Δημιουργό της ύλης. Αυτόν που για χάρη μου έγινε ύλη και καταδέχτηκε να κατοικήσει στην ύλη, που μέσω της ύλης κατεργάστηκε τη σωτηρία μου. Δεν θα πάψω να σέβομαι την ύλη, που έγινε αιτία της σωτηρίας μου».(ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας εἰκόνας 1,16, PG 94, 1245A). 17
(13/16) Αργότερα όταν η αλήθεια της εν Χριστώ ανακαινίσεως και θεώσεως του ανθρώπου αμφισβητήθηκε στο επίπεδο της μυστικής εμπειρίας, η εκκλησιαστική διδασκαλία υποστηρίχθηκε με τη χρήση της διάκρισης μεταξύ ουσίας και ενέργειας ή ενεργειών στον Θεό. Οι ενέργειες του Θεού είναι κοινές στα τρία θεία πρόσωπα. Η ουσία του Θεού παραμένει απρόσιτη και αμέθεκτη, ενώ οι ενέργειές Του γίνονται προσιτές και μεθεκτές. Οι άκτιστες ενέργειες του Θεού διακρίνονται από την άκτιστη ουσία του. Όταν δεν γίνεται η διάκριση αυτή έρχεται ως συνέπεια: 1. είτε η σύγχυση Θεού και κόσμου, 2. είτε η άρνηση της πραγματικής κοινωνίας του Θεού με τον κόσμο. 18
(14/16) Η θεολογία των άκτιστων ενεργειών συνδέεται οργανικά με ολόκληρη την παράδοση της Εκκλησίας. Δηλαδή συνδέεται με: 1. τη δογματική διδασκαλία, 2. την ορθόδοξη ηθική, και 3. την ορθόδοξη λειτουργική ζωή. Η θεολογία αυτή παρουσιάζεται ιδιαίτερα επίκαιρη στις μέρες μας, όπου κυριαρχούν η προβληματική του παρόντος και οι διαγραφόμενες εξελίξεις του άμεσου μέλλοντος. Με τη θεολογία των άκτιστων ενεργειών η Εκκλησία έχει τη δυνατότητα να συνδυάσει την προσήλωση στην παράδοσή της με τη δυναμική αντιμετώπιση της κρίσης στο παρόν και της πρόκλησης στο μέλλον. 19
(15/16) Τα δόγματα της Εκκλησίας είναι δείκτες ζωής, όπως και οι εντολές. Δόγματα και εντολές συνδέονται οργανικά και αναπόσπαστα μεταξύ τους. Όπως τα δόγματα συνοψίζονται στην ταυτότητα «Ἰησοῦς ἐστὶν ὁ Χριστός», που είναι η ταυτότητα του Θεού της αγάπης, έτσι και οι εντολές συνοψίζονται στην εντολή της αγάπης «ὁ γὰρ ἀγαπῶν τὸν ἕτερον νόμον πεπλήρωκε». (Ρωμ. 13,8). Με την τήρηση της εντολής της αγάπης κατανοούνται τα δόγματα της Εκκλησίας και προσεγγίζεται το μυστήριο του Τριαδικού Θεού. 20
(16/16) Οι εντολές του Θεού σύμφωνα με τον όσιο Μάρκο τον Ερημίτη «τοὺς ὅρους τῆς δοθείσης ἡμῖν ἐλευθερίας φυλάττουσιν». (Περὶ τοῦ θείου βαπτίσματος, PG 65, 992A). Τα δόγματα που φυλάσσουν τους όρους της αλήθειας, όπως οι εντολές φυλάσσουν τους όρους της ελευθερίας. Από την Παλαιά Διαθήκη οι εντολές του Θεού συνδέονται με την απελευθέρωση από τη δουλεία του εχθρού και την επιστροφή στην οδό της ελευθερίας. Ο Θεός, που ελευθέρωσε τον λαό Του από την Αίγυπτο και αργότερα από τη Βαβυλώνα, ελευθερώνει και όλους τους πιστούς από τη δουλεία του θανάτου, εισάγοντάς τους στην Εκκλησία των «πρωτοτόκων» (Εβρ. 12,23), στην «κοινωνία της θεώσεως». 21
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 23
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 24
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 25