Journal Odysseus Environmental & Cultural Sustainability of the Mediterranean Region: 1 (2012): 43-49. http://www.jodysseus.gr συμπλέγματος του Παύλος Μπουχάγιερ, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Τεχνολογίας Βιολογικής Γεωργίας & Τροφίμων, ΤΕΙ Ιονίων Νήσων >43 Τα αλλόχθονα είδη (είτε του φυτικού είτε του ζωϊκού βασιλείου) αποτελούν σοβαρότατο πρόβλημα, τόσο για το περιβάλλον όσο και για την κοινωνία γενικότερα. Στις περιοχές που εισέρχονται αποσταθεροποιούν την υπάρχουσα οικολογική ισορροπία μεταξύ των ειδών που βρίσκονται και ήδη αναπτύσσονται εκεί. Στις περισσότερες περιπτώσεις υποβαθμίζουν το περιβάλλον και περιορίζουν τη βιοποικιλότητα. Εισέρχονται σε νέες περιοχές χωρίς τους εχθρούς και τις ασθένειες οι οποίοι στην περιοχή καταγωγής τους τα περιορίζουν. Έτσι μπορούν και ανταγωνίζονται με επιτυχία τα είδη που υφίστανται εκείνη τη στιγμή στο νέο τους περιβάλλον. Επίσης, σε αυτό το νέο τους περιβάλλον δείχνουν μικρή ευαισθησία στους εχθρούς και ασθένειες μιας και αυτά είναι προσαρμοσμένα να τρέφονται στην υφιστάμενη χλωρίδα. Όταν μάλιστα τα ξενικά είδη είναι προσαρμοσμένα σε αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες (π.χ. ξηρασία), τότε η ανταγωνιστικότητά τους αυξάνει ακόμα περισσότερο. Έτσι τα αλλόχθονα φυτά διαθέτουν σοβαρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα απέναντι στα που συναντούν στο νέο τους περιβάλλον και τελικά επικρατούν και επεκτείνονται εις βάρος των υφιστάμενων ειδών. Εξελίσσονται τελικά σε χωροεπεκτατικά φυτά. Το είδος Ailanthus altissima κατάγεται από τη Νοτιο-Ανατολική Ασία. Στην Ευρώπη μεταφέρθηκε ως καλλωπιστικό κατά τον 18ο αιώνα και λίγο αργότερα μεταφέρθηκε και στην Ελλάδα. Αρχικώς φυτεύθηκε στον (τότε) Βασιλικό Κήπο. Όπως όμως και στις περιπτώσεις όλων των ξενικών εισβαλλόντων ειδών, έτσι και στην περίπτωση αυτού, ο Αείλανθος έχει εξαπλωθεί και απαντάται σε όλη την Ελλάδα. Αντίστοιχα, παγκοσμίως, ο Αείλανθος έχει εξαπλωθεί σε όλες σχεδόν τις περιοχές του πλανήτη και πλέον αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους κινδύνους που διατρέχει το περιβάλλον. Συνοπτικά οι ζημιές που προκαλεί ο Αείλανθος είναι οι ακόλουθες: 1. Είναι ζιζάνιο κυρίως του αστικού περιβάλλοντος και των οικοδομημένων περιοχών. Περιορίζουν την ορατότητα στους δρόμους και κατά συνέπεια αυξάνουν τον κίνδυνο ατυχημάτων. Επίσης δυσκολεύουν την κίνηση των πεζών στα πεζοδρόμια (Εικόνα 3). 2. Διαταράσσει την οικολογία ισορροπία του περιβάλλοντος. Δημιουργεί πυκνές συστάδες φυτών μέσα στις οποίες αποτρέπεται να εισέλθει και να εγκατασταθεί άλλο φυτικό είδος. Βέβαια ακόμα και τα μεμονωμένα δέντρα καταφέρνουν και υποβαθμίζουν και τελικά εκτοπίζουν κάθε άλλη βλάστηση.
>44 Τελικά υποβαθμίζεται αισθητικά το περιβάλλον. Ο Αείλανθος δεν ταιριάζει στο μεσογειακό περιβάλλον. Η μορφή του είναι πολύ υποδεέστερη άλλων ειδών όπως της ελιάς, του πεύκου, των εσπεριδοειδών, του κυπαρρισιού κλπ. Ειδικά οι συστάδες των φυτών είναι πολύ άσχημες (και πυκνές) και έτσι υποβαθμίζεται η αισθητική αρμονία του περιβάλλοντος. 3. «Δεσμεύει» χώρο και καθιστά δύσκολη την πρόσβαση στο χώρο που βλαστάνει. Ακόμα και στις περιπτώσεις που γίνεται μηχανική καταστροφή του Αείλάνθου, υπήρχε ταχύτατη αναβλάστηση. 4. Συμπερασματικά, εξαφανίζεται αυτό που ξέρουμε ως «Περιβάλλον» και αντικαθίσταται από ένα «δάσος Αειλάνθου» (Εικόνα 4). Πέραν των προαναφερθέντων έχουν αναφερθεί περιστατικά αλλεργίας και δερματικών ερεθισμών εξαιτίας της επαφής με τα φύλλα του δένδρου. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είδους Ailanthus altissima Από τη μελέτη του είδους Ailanthus altissima έχουν προκύψει ορισμένα ιδιαίτερα στοιχεία. Α) Ο καρπός του μπορεί και μεταφέρεται σε μεγάλες αποστάσεις. Ο καρπός του Αείλανθου (σαμάρα) έχει ιδιαίτερη κατασκευή. Στα άκρα καταλήγει σε δύο πλατιά πτερύγια, τα οποία του δίνουν την ικανότητα να μεταφέρεται σε μεγάλη απόσταση είτε με τον αέρα είτε με το νερό. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Αείλανθος φύεται και στα πιο απίθανα μέρη (π.χ. στέγες σπιτιών) μακρυά από άλλα φυτά Αϊλάνθου (Εικόνα 1).
>45 Β) Ο Αείλανθος έχει ταχύτατη βλαστική ανάπτυξη. Ο ρυθμός ανάπτυξης του φυτού μπορεί να φτάσει τα 2m κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Έτσι ξεπερνά σε ύψος όλα τα παρακείμενα φυτά, τα οποία κατόπιν τα σκιάζει και τους σκιάζει το φως που τους είναι απαραίτητο για να φωτοσυνθέσουν. Γ) Ανθεκτικότητα στην ξηρασία. Τα έως τώρα πειραματικά δεδομένα από την έρευνα που συντονίζεται από το ΤΕΙ Ιονίων Νήσων δείχνουν πως ο Αείλανθος έχει μεγάλη ικανότητα να ανταπεξέρχεται σε συνθήκες ξηρασίας και να συνεχίζει να αναπτύσσεται όταν τότε τα άλλα είδη καταπονούνται. Δ) Ο Αείλανθος εκκρίνει ουσίες από το ριζικό του σύστημα οι οποίες συντελούν στο μαρασμό των παρακείμενων φυτών. Πρόκειται δηλαδή για χημικά όπλα που διαθέτει και απελευθερώνει ο Αείλανθος στο περιβάλλον του με σκοπό να εκτοπίσει όποια άλλη βλάστηση υπάρχει εκεί. Ε) Ο Αείλανθος δείχνει να «μαγνητίζεται» από οικοδομικά υλικά, τσιμέντα, μπάζα, ερείπια (Εικόνα 2). Έχει παρατηρηθεί πως ο Αείλανθος βλαστάνει κοντά ή μέσα σε σωρούς από τέτοια υλικά. Ο Αΐείλανθος δεν λαμβάνει έγκαιρα την πρέπουσα προσοχή. Αγνοείται έως ότου το φυτό μεγαλώσει και δεσμεύσει χώρο. Τότε όμως είναι αργά διότι θα έχει ριζώσει και θα έχει μολύνει το έδαφος με πολλούς σπόρους. Βεβαίως πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι λίγες οι φορές που ο Αΐείλανθος φυτεύθηκε επί τούτου λόγω της γρήγορης ανάπτυξής του και της έκπτυξης φυλλώματος, ώστε να εξασφαλίσει σκίαση π.χ. σε πεζοδρόμια. Από τα παραπάνω φαίνεται πως η αντιμετώπιση, ο περιορισμός της εξά-
>46 πλωσης και η εκκρίζωση του Αειλάνθου είναι πολύ δύσκολη. Και αυτό διότι στο διάστημα που μεσολαβεί έως ότου γίνει κατανοητό το πρόβλημα, ο Αείλανθος εγκαθίσταται, πολλαπλασιάζεται σε μεγάλους πληθυσμούς μολύνει το έδαφος με πολλούς σπόρους (οι οποίοι βλαστάνουν σε διαδοχικές χρονιές) και διασπείρεται σε περιοχές ώστε να είναι δύσκολο να εντοπισθεί και να εξοντωθεί. Προτεινόμενα μέτρα αντιμετώπισης Είναι παραδεκτό πως η καραντίνα, δηλαδή η παρεμπόδιση της εισόδου
ενός φυτικού είδους σε μία περιοχή είναι το αποτελεσματικότερο μέτρο αντιμετώπισης και μάλιστα με το μικρότερο συγκριτικά κόστος. Έχοντας επισημάνει τη θετική συσχέτιση μεταξύ παρουσίας Αϊείλάνθου και οικοδομικών υλικών, είναι προφανές πως η απομάκρυνση των οικοδομικών υλικών βοηθά στη μείωση της πιθανότητας εμφάνισης του Αείλάνθου σε μία περιοχή. Πρέπει να γίνεται συχνότατος έλεγχος σε θέσεις που υπάρχουν ερείπια, ημιτελή κτήρια ή οικοδομικά υλικά. Αυτές οι θέσεις είναι θέμα χρόνου να μολυνθούν με τον Αείλανθο. Με το συνεχή έλεγχο θα αναγνωρισθεί έγκαιρα το πρόβλημα και θα εκκριζωθούν τα φυτά. Εάν επισημανθούν τα φυτά Αείλανθου έγκαιρα, πριν αναπτύξουν δυνατό ριζικό σύστημα, τότε γίνεται χειρονακτική εκρίζωση. Εάν καθυστερήσει ο εντοπισμός του Αείλάνθου, η εκκρίζωση δεν θα είναι αποτελεσματική διότι θα παραμείνουν στο έδαφος τμήματα της ρίζας από τα οποία θα προκύψουν νέα φυτά. Η χημική καταπολέμηση είναι η τελευταία μέθοδος που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον περιορισμό του Αείλάνθου. Προφανώς αφενός λόγω του μεγάλου ύψους τους και αφετέρου επειδή ο Αείλανθος συνήθως απαντάται μέσα σε κατοικημένες περιοχές, τυχόν ψεκασμός με ζιζανιοκτόνο καθίσταται αδύνατος. Η μοναδική μέθοδος χημικής καταπολέμησης που μπορεί να εφαρμοσθεί είναι η έγχυση ζιζανιοκτόνου μέσα στο βλαστό του φυτού. Η έγχυση του ζιζανιοκτόνου πλεονεκτεί συγκριτικά με το ψεκασμό διότι πρόκειται για εντοπισμένη εφαρμογή και συνεπώς δεν διαχέεται το ψεκαστικό νέφος στο περιβάλλον. Ελαχιστοποιείται έτσι η ρύπανση του περιβάλλοντος κυρίως δε η έκθεση του ψεκαστή και των περιοίκων. Επειδή όμως γίνεται εφαρμογή του πυκνού σκευάσματος (και όχι του αραιωμένου διαλύματος) χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή κατά τη πλήρωση του δοχείου με το ζιζανιοκτόνο, ώστε να αποφευχθεί και η παραμικρή διαρροή. Βεβαίως μετά από κάθε προσπάθεια αντιμετώπισης ή εκκρίζωσης του Αείλάνθου, πρέπει να γίνεται συνεχής έλεγχος της περιοχής ώστε να εντοπίζονται αναβλαστήσεις φυτών ή βλάστηση νέων φυτών από το απόθεμα σπόρου στο έδαφος και αυτά να εκκριζώνονται αμέσως. >47 Η ιδιαιτερότητα της προσπάθειας αντιμετώπισης του Αειλάνθου Ο Αείλανθος είναι ένα εξαιρετικά ικανό φυτικό είδος. Επικρατεί έναντι άλλων παρακείμενων φυτών, πολλαπλασιάζεται παράγοντας μεγάλο αριθμό σπόρων και επεκτείνεται γεωγραφικά. Βλαστάνει ταχύτατα και αναβλαστάνει από οφθαλμούς του κορμού ή της ρίζας στην περίπτωση αποκοπής μέρους ή όλου του κορμού. Διαθέτει μηχανισμούς άμυνας απέναντι σε εχθρούς και ασθένειες. Δημιουργεί μεγάλο, ισχυρό και πλούσιο ριζικό σύστημα ώστε να εκμεταλλεύεται τους εδαφικούς πόρους (θρεπτικά στοιχεία και νερό), εις βάρος άλλων φυτών τα οποία τελικά εκτοπίζει. Από τις ρίζες εκκρίνει ουσίες που δηλητηριάζουν τα γειτονικά φυτά. Είναι εξαιρετικά ανθεκτικός στην ξηρασία που είναι ο περιοριστικός παράγοντας της ανάπτυξης των φυτών ιδιαίτερα στο Μεσογειακό περιβάλλον. Δημιουργεί υψηλό κορμό ώστε να διαφεύγει από τον ανταγωνισμό άλλων ειδών και τελικά είναι ο Αείλανθος που σκιάζει τα παρακείμενα φυτά. Παράγει μεγάλο αριθμό σπόρων, συνεπώς εξασφαλίζει πολύ μεγάλο αριθμό απογόνων και τελικά την επιβίωσή του. Εδραιώνει την παρουσία του στο χώρο που
>48 εισήλθε και την περαιτέρω ύπαρξή του με το μεγάλο αριθμό σπόρων που παράγει και τη δυνατότητα αναβλάστησης. Είναι προφανές λοιπόν πως για να περιορισθεί και εάν είναι δυνατόν να εξαλειφθεί ο Αείλανθος δεν αρκούν μεμονωμένες προσπάθειες. Ο Αείλανθος δρα συστηματικά, συνεχώς και επιμόνως προκειμένου να επικρατήσει, συνεπώς απαιτούνται μεγάλης έντασης, συστηματικές, συνεχείς και επίμονες προσπάθειες για να αντιμετωπισθεί. Απαιτείται η ευαισθητοποίηση και η ενεργοποίηση της κοινωνίας ώστε τα μέλη της να συνεισφέρουν σε αυτήν την προσπάθεια. Έτσι θα δημιουργηθεί η κρίσιμη μάζα που χρειάζεται για να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα. Η δραστηριοποίηση των μελών της κοινωνίας είναι απαραίτητη διότι το φυτό αναπτύσσεται όχι σε αγρούς (οπότε εκεί θα ήταν εύκολη η επέμβαση κάποιων συνεργείων) αλλά σε κατοικημένες περιοχές και ατομικές ιδιοκτησίες. Η συλλογική και συστηματική προσπάθεια αναμένεται να εξασφαλίσει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα και να περιορίσει τουλάχιστον κάποια από τα πλεονεκτήματα του Αείλανθου (όπως η μεγάλη παραγωγή σπόρου και η διασπορά των σπόρων σε μεγάλες αποστάσεις). Η προσπάθεια αφορά όλα τα μέλη της κοινωνίας, συνεπώς δεν μπορεί να ισχυρισθεί κάποιος πως «δεν είναι δική του δουλειά», διότι αργά ή γρήγορα θα συναντήσει τον Αείλανθο είτε μέσα στην ιδιοκτησία του είτε στο χώρο διασκέδασης ή αναψυχής του. Η αντιμετώπιση του Αείλανθου επείγει διότι όσο καθυστερεί τόσο υποβαθμίζεται το περιβάλλον και εμπλουτίζεται το έδαφος με απόθεμα σπόρων. Ο Αείλανθος θα αποτελέσει μία πρώτης τάξεως ευκαιρία ώστε να αναπτυχθούν ομαδικές δράσεις, να ενεργοποιηθούν τα αντανακλαστικά της κοινωνίας και να καταδειχθεί ο βαθμός αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της κοινωνίας μιας και μόνο με τη συνεργασία όλων αυτών μπορεί να επιτύχει το εγχείρημα. Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω, σχεδιάστηκε και υλοποιείται η Δράση 22 «Αποτίμηση του Ιονίου από τα αλλόχθονα φυτά». Τα παραδοτέα αυτής της δράσης χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Α) Στην πραγματοποίηση δραστηριοτήτων ενημέρωσης και κατάρτισης της τοπικής κοινωνίας των νησιών (Κεφαλονιά, Ζάκυνθος, Λευκάδα) στα οποία αναπτύσσεται η δράση και Β) Στην μελέτη του τρόπου με τον οποίο αυτό το είδος επιβάλλεται απέναντι σε άλλα που βρίσκονται στον περίγυρό του, όπως επίσης και στην αξιολόγηση της χημικής καταπολέμησής του, προσαρμόζοντας κατάλληλα ήδη γνωστές μεθόδους χημικής καταπολέμησης. Αναλυτικά το έργο που έχει παραχθεί για τη Δράση 22 είναι το ακόλουθο: Όσον αφορά τις δραστηριότητες ενημέρωσης και κατάρτισης της τοπικής κοινωνίας δημιουργήθηκε εκπαιδευτικό υλικό, τόσο σε ηλεκτρονική όσο και σε έντυπη μορφή, το οποίο τιτλοφορείται «Οδηγίες Αντιμετώπισης του Χωροκατακτητικού Είδους Ailanthus altissima». Στον οδηγό αυτό γίνεται μία ολοκληρωμένη θεώρηση του προβλήματος και των ζημειών που προκαλεί στο περιβάλλον ο Αείλανθος, γίνεται βοτανική περιγραφή του είδους, εξετάζεται η γεωγραφική του εξάπλωση, προτείνονται μέτρα για τον περιορισμό της εξάπλωσης και εάν είναι δυνατόν την εξόντωσή του και τέλος, αναπτύσσονται οι κοινωνικές προεκτάσεις του προβλήματος, μιας
και ο Αείλανθος αναπτύσσεται κυρίως στο αστικό περιβάλλον από το οποίο προσπαθεί να εκτοπίσει όλους τους ζωντανούς οργανισμούς (περιλαμβανομένου και του ανθρώπου). Στις δραστηριότητες ενημέρωσης περιλαμβάνονται τα σεμινάρια κατάρτισης που πραγματοποιήθηκαν σε ενδιαφερόμενους πολίτες στα νησιά Κεφαλονιά και Λευκάδα, όπως επίσης και τα σεμινάρια κατάρτισης σε διδάσκοντες και μαθητές σχολείων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Έτσι κατόπιν πρόσκλησης του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, πραγματοποιήθηκαν σεμινάρια ενημέρωσης σε ενδιαφερόμενους πολίτες στην Κεφαλονιά και τη Λευκάδα (Εικόνα 5, 6). Ιδιαίτερα στο σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε στην Κεφαλονιά, υπήρξε έντονο ενδιαφέρον από τους συμμετέχοντες, οι οποίοι εξέφρασαν τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες τους για το πρόβλημα και την αδυναμία εξεύρεσης λύσης. Το παρήγορο από αυτές τις συναντήσεις είναι πως η τοπική κοινωνία της Κεφαλονιάς έχει αντιληφθεί το πρόβλημα και φαίνεται να ώριμη ώστε να διεκδικήσει και να σχεδιάσει τρόπους αντιμετώπισης. Έχουν ολοκληρωθεί επίσης και σεμινάρια σε σχολεία της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Σε διδάσκοντες και μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης αναπτύχθηκε ο κίνδυνος που αποτελεί για το περιβάλλον ο Αείλανθος. Στους μαθητές και τους διδάσκοντες διανεμήθηκε εκπαιδευτικό υλικό που διαμορφώθηκε ειδικά για αυτές τις ενημερώσεις (Εικόνα 7). Όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο το φυτό επιβάλλεται σε παρακείμενα αυτού φυτά, όπως επίσης και την αξιολόγηση των μεθόδων αντιμετώπισης, πραγματοποιήθηκαν πειράματα τόσο στο εργαστήριο όσο και στο πεδίο. Με τα εργαστηριακά πειράματα διερευνήθηκε η βιολογική δράση των εκχυλισμάτων του είδους πάνω σε βασικές λειτουργίες σπόρων και φυταρίων άλλων ειδών (όπως αραβόσιτος). Διαπιστώθηκε η ισχυρότατη αρνητική δράση των υδατικών εκχυλισμάτων του Αείλανθου στη φωτοσύνθεση φυτών αραβοσίτου και τη βλάστηση σπόρων τομάτας και αραβοσίτου. Επίσης διερευνήθηκε ο μηχανισμός με τον οποίο ο Αείλανθος μπορεί και επιβιώνει απέναντι σε καταστάσεις ισχυρής καταπόνησης (Εικόνα 8). Με τα πειράματα τα οποία πραγματοποιήθηκαν στο πεδίο, αξιολογήθηκε μία παραλλαγή της χημικής μεθόδου για την αντιμετώπιση του είδους. Έτσι πραγματοποιήθηκε έγχυση ζιζανιοκτόνου στον κορμό του φυτού (Εικόνα 9, 10). Η μέθοδος δεν αποδείχθηκε πλήρως αποτελεσματική, αφού τελικά τα φυτά που δέχθηκαν το ζιζανιοκτόνο διέφυγαν τον κίνδυνο, από τη διερεύνηση όμως προέκυψε πως αυτό δεν οφείλεται σε ανεπάρκεια της μεθόδου αλλά στη διασύνδεση του ριζικού συστήματος των δέντρων, έτσι ώστε να τροφοδοτούνται μεταξύ τους, αλλά και να βοηθούνται να ξεπεράσουν την καταπόνηση σε περίπτωση που επιδρά κάποιος αβιοτικός παράγοντας σε αυτά. >49