Η Ελληνική Γεωργία στν 20 και κατά τις Αρχές τυ 21υ Αιώνα Θεόδωρς Παπαηλίας
Η Ελληνική Γεωργία στν 20 και κατά τις Αρχές τυ 21υ Αιώνα Θεόδωρς Πσπαηλίας Καθηγητής, Τ.Ε.Ι. Πειραιά περίληψη Κατά την περίδ 1911-2000 αγρτικός τμέας την Ελλάδα υπέστη υσιώδεις αλλαγές, ι πίες πλλαπλασιάστηκαν μετά τ 1950 με μια ταχεία εκμηχάνιση. Ταυτόχρνα η εκβιμηχάνιση και αργότερα η ανάπτυξη τυ τριτγενύς τμέα μείωσε τη σημασία της γεωργίας. Μετά τ 1980 η δυναμική τυ τμέα φαίνεται να συρρικνώνεται και τ κεφάλαι (με σταθερή την τεχνλγία) εμφανίζεται αδύναμ να καλύψει τις ελλείψεις τυ εργατικύ δυναμικύ για περαιτέρω επέκταση. Έτσι, τ αγρτικό πρϊόν παραμένει στάσιμ ή αυξάνεται με χαμηλύς ρυθμύς. Στ μέλλν η συνεχής μείωση τυ αγρτικύ πληθυσμύ εκτιμάται ότι θα μειώσει τ κεφάλαι και τ πρϊόν. 1.1 Αγρτικός Τμέας (1911-2000)1 1.1.1 Μια Γενική Εικόνα Κατά τη διάρκεια της πρώτης τεσσαρακνταετίας της περιόδυ 1911-2000 επήλθαν αξιόλγες μεταβλές στην κεφαλαιακή συσσώρευση, στην απασχόληση, στην καλλιεργύμενη γη και στ πρϊόν. Ταχύτερι 1. Πρκειμένυ να απτυπωθύν ευκρινώς ι σημειωθείσες εξελίξεις στην περίδ 1911-90 διεξήχθπ έρευνα -για λγαριασμό της ΑΤΕ- η πία διάρκεσε πλέν των τεσσάρων ετώνζ ένα μικρό μέρς των απτελεσμάτων δημσιεύθπκε τ 1992. Η έρευνα περιλαμβάνει συνεχείς χρνλγικές σειρές των βασικών μεταβλητών τυ αγρτικύ τμέα σε σύνλ χώρας για τα γδόντα χρόνια 1911-90 και σε επίπεδ νμύ για την περίδ 1948-87 Για μεν την εκτίμηση τυ καθαρύ παγίυ κεφαλαίυ τόσ από δημόσιες όσ και από ιδιωτι-
ρυθμί σημειώθηκαν στην τριακνταετία 1950-80. Αντίθετα τα τελευ ταία έτη -κυρίως μετά τ 1985- εμφανίζεται μια έντνη στασιμότητα στ σχηματισμό κεφαλαίυ, στις χρησιμπιύμενες εκτάσεις και στ πρϊόν. Ειδικότερα: /. Κεφάλαι Από τν πίνακα 1.1 συνάγεται ότι πρπλεμικά όγκς των ακαθάριστων επενδύσεων τόσ των δημσίων όσ κυρίως των ιδιωτικών υπήρξε περιρισμένς. Μεταπλεμικά ι επενδύσεις κυμάνθηκαν σε υψηλότερα επίπεδα. Εντύτις η κάμψη, πυ σημειώθηκε μετά τ 1970, ήταν σαφής. Η επένδυση τ 1990 είναι στα ίδια επίπεδα με τα αντίστιχα των αρχών της δεκαετίας τυ 1960. Αλλαγές υπήρξαν στη σύνθεση των συνλικών επενδύσεων. Μετά τ 1950 όγκς των ιδιωτικών ήταν μεγαλύτερς τυ αντίστιχυ των δημσίων. Επακόλυθ αυτών των τάσεων ήταν να παρυσιάσει ανάλγες εν πλλίς διακυμάνσεις και τ καθαρό πάγι κεφάλαι. Σύμφωνα με τν πίνακα 1.2, τ καθαρό πάγι κεφάλαι από δημόσιες επενδύσεις ήταν τ 2000 κατά 15,4 φρές μεγαλύτερ από εκείν τυ έτυς 1911. ι ταχύτερι ρυθμί συσσώρευσης επετεύχθησαν κατά τις δεκαετίες 1930,1960 και 1970. Γργότερι ρυθμί αύξησης σημείωσε τ κεφάλαι από ιδιωτικές επενδύσεις. Ωστόσ κατά τα τελευταία έτη εμφάνισε κάμψη, αφύ ι απσβέσεις ήταν μεγαλύτερες των επενδύσεων. Απόρρια αυτών των εξελίξεων ήταν τ συνλικό πάγι κεφάλαι να βρίσκεται τ 2000 σε ελαφρά χαμηλότερ ύψς από τ αντίστιχ τυ 1980. Η συνλική συσσώρευση τυ τμέα απτυπώνεται στν πίνακα 1.3. Τ ζωικό κεφάλαι συρρικνώθηκε ενώ τ φυτικό απετέλεσε με εξαίρεση τ 1980 - τη μεγαλύτερη συνιστώσα τυ απθέματς κεφαλαίυ. Τ σχεδιάγραμμα 1 απεικνίζει τη διαμόρφωση τυ απθέματς κεφαλαίυ στην γδηκνταετία. κές επενδύσεις χρησιμπιήθηκε η μέθδς της διαρκύς απγραφής (Pirvi), για δε τ φυτικό και ζωικό η απγραφική μέθδς. Συζήτηση πάνω στα πλενεκτήματα και μεινεκτήματα των μεθόδων έγινε από τυς Θ. Παπαηλία και άλλυς (1989). Τέλς πρέπει να παρατηρηθεί η ύπαρξη μεθδλγικής διαφράς στν πρσδιρισμό των επενδύεω ι μεν δημόσιες κατεγράφησαν ι δε ιδιωτικές εκτιμήθηκαν. Τα ευρήματα της έρευνας για την μετά τ 1948 περίδ -πρ αυτής δεν υφίστανται άλλες επίσημες εκτιμήσεις- διαφρπιύνται από τα αντίστιχα των Εθνικών Λγαριασμών, τα πία παρυσιάζυν μεθδλγικές αδυναμίες. Περισσότερα Θ. Παπαηλίας (1992). ι πρβλέψεις των μεγεθών κατά την περίδ 1991-2005 ένιναν στα πλαίσια της παρύσπς μελέτης. ΘΕΔΩΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ
Ρ". CD 'CO αco CDσ co ιϋ, 2 CN σι 00 Ps σ Τ ι/ r- CD Ps 00 LO Ι Γν CD Τ ps σ Ι Ι d to Ps CD σ 'C0 I ro Ps Ι to LO Τ Ι CD LO 00 Τ- 3. τ 0 Τ- Γ- d «3- CD ro Μ τ V'C0 cd τ Q. C0 CD Β C0 100 πίνακας 1.1: Ακαθάριστες επενδύσεις παγίυ κεφαλαίυ Q. ω 100 Q. ~ Μ 3 C0 ps t CD rv σ ro LO CD o CD d o to d CD O t o CD 00 d CO r ro CD LO to P's. o σ Ps o o LO I CD 00 00 CO CO d CD I T- T o CO Ps o Γ- T" CD r (9) 'ω aμ W α I J G rc Ό α o P's 00 00 to d to P's _ o LO CD CO Ps o P's LO to O LO Ps ps P's LO d LO σ) 00 CD 00 T Τ T r- CD oγ 100 Γ-Η 00 Ps CD LO Γ CO T il _ O LO LO o ro 00 o CO CD T~ LO O T Ps o CD Ps t T CD o CD T o T tr w d CD ps CD d LO Ό LO CD ro LO to d 00 T vo P o ' LO <d' t Ps ro d 00 I S IS, P ^ LO d Ps d co' CD LO ps. o s ' o T~ ro' d~ cm' 3 LO 3 ro' o' Ps.' rv' o' cm' Ps' LO' G) ro ro CD LO CO (0 r- ro d d LO d d * m5 100 Ps T CD ro P's O Ps CD 00 ro d CO o t T to LO o LO ro o to ro o o o d d 00 o I ro ro CD CD LO CD CD CD I CD IV O r- o d ro CD CJ* ω ' ^ CN S. ~ C < Q. Ι Ό C Q. ω G * Lf * G 1911 Q. LO CD O 00 ps ro LO ps to _ o LO 00 00 CD IV O o o d LO Ps H o s ' d CD d d LO LO LO d o ro o ro 00 o to LO d LO CO Ps CD LO CD»d ps CD CD ro o O LO ro «d IV 00 o to T r- r- ro ro ro ps ro LO t o CD ro r- CD LO 00 LO D (D d IV 00 LO Ps 00 CD CD rc CD o 00 CD LO Γ cm' νζ 00 LO LO ro Ps <d CD cσc CD~ 00 oo' cd' LO P's' =L co' co' CD* cm' Ps cm' o' Ps' cm' <d' CD CD ro d Ι C 00 IV CD Ps LO LO d LO LO σ σι σ O O o *d «d 00 O ro CD CD LO CD CD C-Λ CD Ps o r o *d vo r- ro (C c σ c χ. to LO 00 O CD o CD 00 «d CD ro Ps IV 00 o O «d Ps o ro O LO *d d CD ro ro LO Γ OO ro Τ T- ι d LO cd <c. c σ c σ 67 τ 'C τ O O O o O O O O O 'C Γ - ro d * LO C0 IV 00 CD c Γ * ro d LO CD IV 00 CD O Μ μι (D CD CD CD CD CD CD CD C M U J CD CD CD CD CD CD CD CD CD o c Γ τ Τ- Τ- τ- τ - C τ τ- r * τ T r~ T r - τ c
68 IV CD Τ ί χ I C0 ' ' θ' θ' 3-5 σ Η (C σι γ- i- i- τ_ cr σ τ τ- τ_ τ_ Τ* τ_ 'Ι 0 Q. (0 (0 ^ ν Φ» s Ε τ LO τ- 00 00 IV (0 if Γν CO σ if 00 <0 τ m LD (0 P's P's σ η η ω ω S 00 τ ΓΜ Ι τ D Μ σ δ m 00 U CO ( lo P's <0 00 τ Τ" it Ρ if ιη < χ τ (0 ( co LO «σ 00 *3-00 ΙΌ if LO 00 00 10 to τ- τ O < o Ui τ it T- to II S σι o τ CO T rv (0 if CO pn in in rv (D 0 o (0 cd~ <0' π τ- 00' CD rv' T- T in T σ ϊ rv rv' co' Μ u (C CD a T O wv (0 if T to so co 0 0 pn 00 o σ in P'S pn T- co CO in pn h Jb ^ to Ό CL L. 3 10 in 0 pn T~ Τ if N M ^ PO 0 it σ T- 10 CD C a rs 00 CO if it in τ- in m ω o w in 10 if σ CO Ι in if O t- T~ τ- t- T i i i" τ - D 6 2 2 5 3 O o T- it CD pn σ if 0 CD Ι 5 <0 if IV if (0 in O 00 CD CC Q (0 (0 in cm' in 00' co' τ - to in co' co' o id (0 in in in 10 in if if if 5 β σ ω <c T x Ό 0 - o W PO PO if 0 T if IV LT o if in if pn iv r*s 0 if ' ' T pn if 3 * in in ω (D Ό o P m c 3 M ^ CD in iv <3 0 in 00 in C0 pn pn IV in σι CD CD mpn CD < 0 σ x a. ςτ *o w if o pn (0 σ 0 if σ) 0 τν (0 <0 0 CO pw pn if if P's CD CD u T u* * v t if I pn if τ- CO if T- O τ- <D O Τ'" <C Ό 0 O O ω so ' ' o' t O 0 τ- 0 Ό C (J» 0 IV CD CD pn IV P's in T- CD pn pn co" to t CD 00 m T pn pn i f CD in if in co 0 CD rv co' co' if if if 0 CD σ CD in CO if 00 00 m it pn IV 00 σ Q. t- 0 in CD 00 T IV 0 00 to in pn O in IV IV IV in CD CO if in CD co CD 00 T τ- T T T- CD 0 t T T O O 0 O O O 0 0 O C T m i f in CD rv 00 P σ ι O m CD CD (D CD (D O σ ι σ ι CD O t t T- T- t T - T- T- t Πηγή: Θ. Παπαηλίας (1992), Παπαηλίας (2001) ΘΕΔΩΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ
II. Καλλιεργύμενη γη Η διαμόρφωση των καλλιεργύμενων εδαφών πίνακας 1.4 εμφάνισε κατά την τελευταία τριακνταετία στασιμότητα. Η αύξηση μεταξύ 1911 και 1920 φείλεται στην πρσάρτηση νέων εδαφών. Η σημαντική διεύρυνση τυ αριθμύ των χρησιμπιύμενων γαιών, πυ επετεύχθη πρπλεμικά φείλεται στ εκτεταμέν στραγγιστικό και αντιπλημμυρικό πρόγραμμα. Μετά τ 1960 η καλλιεργύμενη γη κυμαίνεται κάτω των 35,5 εκατ. στρεμμάτων. III. Απασχόληση Η απασχόληση ενώ τα πρώτα 60 χρόνια παρυσίασε συνεχή μεγέθυνση στη συνέχεια μειώθηκε, φθάνντας κατά τ 1990 στα επίπεδα τυ 1911 ενώ τ 2000 έπεσε κάτω των 680 χιλιάδων κατίκων. μέγιστς αριθμός των απασχλυμένων κατεγράφει τ 1960 (πίνακας 1.4). IV. Παραγωγικές σχέσεις Απόρρια αυτών των εξελίξεων μεταξύ 1911 και 2000 ήταν, όπως φαίνεται από τν πίνακα 1.4: α) να υπέρ διπλασιασθεί τ κεφάλαι ανά στρέμμα β) να αυξηθεί κατά 9,5 τ κεφάλαι ανά απασχλύμεν - κυρίως λόγω της αγρτικής εξόδυ - και -Πάγι Κεφάλαι - Φυτικό Κεφάλαι - Ζωικό Κεφάλαι Απόθεμα Κεφαλαίυ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΝ 20 ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΥ 21υ
II Η i s 3 Τ ) & 0 5 Ρν to T- in in σ ) m τ vt IV o IV σ r- T- t- T~ PO in 98 to 00 o m o pv o to ( ps, in O <st rv PO σ t «vf pv o ' IV σ» T- t~ PO in πίνακας 1.4: Έδαφς, εργατικό δυναμικό, απόθεμα κεφαλαίυ ' W σ zl 2 σ tc re a νϋ). Ό σ rc Ό β ί ω Jg CD ^ ' σ < e ω * (C Ό δ σ 3 (0 r*- Ci Q. * <C < Q. Ό <C χ. Ό SUJ 3. S <c a. 'to Q. <C ρ t 00 00 to o rv in o ρ in in to o σι r- t t~ r- PO to 00 1267 ro Γν in to t- to PO to <n o 00 to m to PO PO Γν to to' o ' ρ PO cm' po' PO o ' po to o IV to to' o ' ^r in r* PO po po 00 in to to to S t o T o rv t- t- T- T- T~ in po po r o 00 σ 00 ro t t 00 t- o <vt 00 CO po' po' cm' to PO to to' to' to' CO IV τ- ρ co cm to 00 τ- Ν r (D ( ΙΛ c ρ «νγ in co in 00 IV PO Τ to in rv to T~ PO m co ςτ o 00 to PO T- T- 00 PO σ CP 00 σ PO in 00 in IV σ 00 o to t T- T- T- t in o cp oo oo to PO T PO O PO o PO IV in 00 in PO to o o CP CP 00 PO to *3- σι T- CP o o Ps rv in in <st r* T- PO PO PO PO PO T- O o o o o O o O T PO in to IV 00 CP O CP O) CP CP o σ CP σ σ o T T- T- T- t T T Ps ι Ό -o Q. o σ (C Ό Θω Q. C MOQ. O Πηγή: Θ. Παπαηλίας (1992), Παπαηλίας (2001) ΘΕΔΩΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ
Τ- C II C Γ- τ- CC CD Τ 1 0 74 49 74 93 125 242 402 542 764 σ C σ 'to Μ ιη 1 Q_ Ρ-. Ρν IV Ν') Γν. Ρν «ζτ ΙΛ Ι σ Ρ Ν') Ρ ( 00 Ρν r - ' LO " " Γ ςτ Γ C0 IV Ρ to 00 σ πίνακας 1.5: Αγρτικό πρϊόν κατά κεφαλήν και κατ' απασχλύμεν (C e (0 * Ό Μσ 'to I Q. <C < to σ) ιη in CD Γ- LO «d- rs to TV Ρ ' Γ- *s γ PO PO in 53 r to σ σ» in PO PO tv 00 iv Γ <d* in in * in T o Γ- in 00 rv CT)' o o to rv a. CD t_r r o to (C *o O 00 PO CD CD 00 Γ u o Ό in «sf G ) PO in 'to 00 in IV CD 00 O to a g Γ r r γ- r Γ- H Ό s< to C O «6 H cr Ό a a t_r μ o to «PO pv Ρ in in o o 3 00 o IV «d IV 00 in 00 in to (D o IV Γ- PO 00 to to o cd to o t-t C fc t Ρ PO PO PO PO PO o PC c g (3) (2) 895 680 o Q. c 3 O Q. $ M o PO PO PO to σ to o «,_, γ- Γ 00 to in σ si in :o μ! r Ρ o to 00 o «d1 σ» o MJ *o ' PO IV o σ rv o to o a Γ «d1 to LO to I c to 9985 9935 r c O O O O O O O o P r- PO «d in to rv 00 CD O uu CD CD CD CD CD <D CD (D CD o r- r- r- Γ r Γ r C. Πηγή: Θ. Παπαηλίας (1992), Παπαηλίας (2001) 71 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΝ 20 ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΥ 21υ
γ) να διευρυνθεί κατά 4,4 φρές η γεωργική γη ανά απασχλύμεν. Τ τελευταί φείλεται στην μείωση της απασχόλησης. V. Αγρτικό πρϊόν Στν πίνακα 1.5 απεικνίζνται ι διακυμάνσεις τυ κατά κεφαλήν και κατ' απασχλύμεν πρϊόντς στ διάστημα 1911-90. Από την στήλη (1) συνάγεται ότι τ πρϊόν πρπλεμικά κυμάνθηκε σε χαμηλά επίπεδα. Μεταπλεμικά εμφάνισε μέχρι τ 1980 σταθερή άνδ. αγρτικός πληθυσμός και η απασχόληση συρρικνώθηκαν μετά τ 1960. Ως συνέπεια τόσ της αύξησης τυ πρϊόντς όσ κυρίως της μείωσης τυ πληθυσμύ και της απασχόλησης ανήλθε, μεταξύ τέλυς και αρχής της περιόδυ, τ κατά κεφαλήν εισόδημα κατά 5,3 φρές, ενώ τ κατ' απασχλύμεν κατά 7,6 φρές. Κάνντας ένα αδρό σχόλι των μεταβλών αυτών των μεταβλητών και της συσχέτισης πυ έχυν η μια με την άλλη πρκύπτει ότι: Τ απόθεμα κεφαλαίυ ήταν συντελεστής εκείνς, πυ συσχετίσθηκε θετικά με την άνδ τυ αγρτικύ πρϊόντς. ϊ. Τ πάγι κεφάλαι (από δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις) αυξήθηκε μεταξύ 1911 και 2000 κατά 25 φρές περίπυ. Π. Η αξία τυ φυτικύ κεφαλαίυ πλλαπλασιάσθηκε κατά 5,5 φρές στην εννενηκνταετία. ϊϋ. Η αξία τυ ζωικύ κεφαλαίυ στ ίδι διάστημα διευρύνθηκε κατά 2,3 φρές. ϊν. Τ απόθεμα κεφαλαίυ διγκώθηκε κατά 7,6 φρές. Όμως και μια επιπόλαιη παρατήρηση της μεταβλής τυ κεφαλαίυ δείχνει την βασική αδυναμία τυ ελληνικύ αγρτικύ χώρυ. Χωρίς τις περίφημες διαρθρωτικές αλλαγές τ κεφάλαι λιμνάζει και τ αγρτικό πρϊόν αυξάνεται μόν χάρις σε τυχαία, ή εκτός ελληνικής ικνμίας συμβάντα π.χ. αυξήσεις τιμών από Ε.Ε., διεθνή ζήτηση κ.λπ. Κατά συνέπεια τόσ τ κεφάλαι όσ και τ αγρτικό πρϊόν βρίσκνται σε στασιμότητα με την ρικαρδιανή άπψη. Άρα εκείν πυ πρκύπτει είναι ότι: 1. Από τα τέλη της δεκαετίας τυ 1970, λόγω των διαρθρωτικών αδυναμιών, ι δυνατότητες περαιτέρω ταχύρυθμης συσσώρευσης κεφαλαίυ στν αγρτικό τμέα φαίνεται να εξαντλήθηκαν. 2. Η αδυναμία τυ κράτυς, να άρει μέρς τυλάχιστν των διαρθρωτικών εμπδίων, έχει ως απόρρια την στρφή της αγρτικής πλιτικής σε πλιτική επιδτήσεων και όχι επενδύσεων. ι επενδύσεις απτελύν ένα ΘΕΔΩΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ
μικρό -μάλλν ασήμαντ -κλάσμα των επιδτήσεων. Τ 1988 σε 100 δρχ. επιδότηση αντιστιχύσαν 8 δρχ. επένδυση. 3. Κατά συνέπεια μόν αν αλλάξει η στρατηγική (η πία δηγήθηκε πλέν σε αδιέξδ), πυ παραμένει η ίδια όπως πρωτχαράχτηκε τ μεσπόλεμ, είναι δυνατό να "απγειωθεί ' ξανά αγρτικός τμέας στη χώρα. 1.1.2 Σχεδίασμα ερμηνείας Η διπλή αναπτυξιακή σύνθλιψη2 η πία εφαρμόσθηκε στην Ελλάδα στην περίδ 1930-1975 και με μεγαλύτερη ένταση μεταξύ των ετών 1950-75 είχε ως επακόλυθ αφενός την ταχεία ανάπτυξη τυ τμέα, αφετέρυ την διατήρηση των βασικών διαρθρωτικών αδυναμιών. Δεδμένυ τυ χαμηλύ ύφυς των αγρτικών εισδημάτων μέσς αγρότης3 αδυνατύσε να πρχωρήσει σε εκτεταμένες επενδύσεις. Η παρέμβαση τυ κράτυς -απτέλεσε καθριστικό παράγντα στην απμάκρυνση τυ αγρτικύ χώρυ από τυς "φαύλυς κύκλυς της πενίας" - είχε διττή μρφή: Πρώτν: Μέσω της Αγρτικής Τράπεζας (την πία ίδρυσε άλλωστε για αυτό τ σκπό) συμπλήρωσε τα χαμηλά "περισσεύματα" των αγρτών με επιδτύμενα δάνεια, διχετεύντάς τα σε πρκαθρισμένυς επενδυτικύς στόχυς. Κατ αυτόν τν τρόπ δημιύργησε αλλεπάλληλα επενδυτικά κύματα. Η πλιτική αυτή στηρίχθηκε στην άπψη ότι για την επίτευξη ταχύρυθμης ανάπτυξης απαιτύνται υψηλές επενδύσεις, ι πίες με την σειρά τυς πρέπει να χρηματδτηθύν μέσω αναγκαστικής απταμίευσης των αγρτών. Ακριβώς η μετατρπή της εθελύσιας απταμίευσης σε επένδυση επέτρεψε αφενός μεν να μη στραφεί αυτή στην κατανάλωση, αφετέρυ να επιτευχθεί η ισρρπία τυ εθνικύ εισδήματς σε υψηλότερ σημεί.4 (Παπαηλίας και άλλι 1989) Δεύτερν: Μέσω των δημσίων επενδύσεων δημιυργεί αφενός παρά- γωγες ιδιωτικές επενδύσεις, αφετέρυ εκσυγχρνίζει -μέσω των έργων υπδμής- τν αγρτικό τμέα. 2 Αναλυτικά πάνω στ ρόλ και στ μηχανισμό της αναπτυξιακής σύνθλιψης βλέπε Owen (1966), Panagou - Papaelias (2001). 3. Ως μέσς αγρότης θεωρείται αυτός πυ είχε στη διάθεσή τυ έκταση 1-10 εκταρίων (Παπαηλίας 1992). 4. Παράλληλα ως αναπόφευκτ απτέλεσμα της πλιτικής αυτής δημιυρνήθηκε η αγρτική έξδς και μεγάλες μάζες πληθυσμύ δηγήθηκαν στις πόλεις και στην αλλδαπή (Παπαηλίας 1992) περιρίζντας έτσι την πίεση πάνω cruov κλήρ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΝ 20 ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΥ 21υ
Ήδη στη δεκαετία τυ 1970 η στρατηγική αυτή δηγήθηκε στα όρια ανάπτυξής της. Κάθε περαιτέρω συσσώρευση τυ κεφαλαίυ πρσκρύει στη φύση της ίδιας της εκμετάλλευσης. Η συρρίκνωση των επενδύσεων δεν φείλεται σε τυχαίυς λόγυς. Η μέση εκμετάλλευση διαθέτει κάτω των 40 στρεμμάτων, ενώ αριθμός των αγρτεμαχίων ανά εκμετάλλευση τ 1981 ήταν 6,1. Αν ληφθεί υπ' όψιν ότι αφενός πληθυσμός διαβίωσε για δεκαετίες σε επίπεδα φτώχειας, αφετέρυ η τάση διάχυσης τυ καταναλωτικύ πρτύπυ των αστικών κέντρων στην αγρτική ενδχώρα υπήρξε έντνη, τότε συνάγεται ότι, παράλληλα με τυς αντικειμενικύς παράγντες (μικρή εκμετάλλευση κ.λπ.), πρστίθενται σε ύστερα στάδια και ι υπκειμενικί, ι πίι εν πλλίς είναι αναπόφευκτι (αστικπίηση της υπαίθρυ) και έτσι τ πλαίσι της στρατηγικής πυ χαράχθηκε για τν αγρτικό τμέα διελύθηκε. 1.1.3 αγρτικός τμέας 2000-2005 1.1.3.1 Πρβλέψεις Λαμβάνντας υπ' όψιν τις τάσεις της τελευταίας τεσσαρακνταετίας (1960-2000) και ιδιαίτερα τα έτη 1975-2000 εκτιμήθηκαν τα ακόλυθα: ϊ. Η γεωργική γη φαίνεται μάλλν απίθαν να αυξηθεί άλλ. Τα πργράμματα αξιπίησης των γαιών στρέφνται κύρια στην άρδευση και ελάχιστα στην στράγγιση ή στην αντιπλημμυρική πρστασία. Αντίστιχα τα πργράμματα αξιπίησης παθγενών εδαφών είναι εξαιρετικά περιρισμένα. Έχντας ως δεδμέν την συνεχή μείωση τυ πληθυσμύ -άρα και την ελάττωση της πίεσης για δημιυργία παρόμιων έργων- τεκμαί- ρεται ότι θα εγκαταλειφθύν και άλλες εκτάσεις. Υπλγίσθηκε ότι στις αρχές τυ 21υ αιώνα η καλλιεργύμενη γη θα κυμανθεί μεταξύ 34,3 και 34,6 εκατ. στρεμμάτων (πίνακας 1.7). Ν. Υιθετώντας την υπόθεση ότι δεν θα υπάρξει ένταση στην αγρτική έξδ και λαμβάνντας υπόψη τις πυραμίδες ηλικιών και τα πσστά επιβίωσης, εκτιμήθηκε ότι η αγρτική απασχόληση- πίνακας 1.7- θα κυμανθεί τ 2005 στα 570 χιλ. άτμα. ϊϋ. 0 σχηματισμός κεφαλαίυ υπλγίσθηκε ότι τ 2005 θα είναι κατά 4-5% υψηλότερα τυ 2000. Αναλυτικότερα σύμφωνα με τ πίνακα 1.6: 1. Ζωικό κεφάλαι Τ ύψς τυ ζωικύ κεφαλαίυ υπλγίσθηκε ότι θα βρίσκεται στα ίδια επίπεδα της δεκαετίας τυ 1920. Η μεγαλύτερη μείωση θα επέλθει στα μόνπλα και στα βειδή ενώ σχετικά σταθερό θα είναι τ κεφάλαι των ΘΕΔΩΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ
ρνίθων και των χίρων. Μικρή κάμψη αναμένεται στα αιγπρόβατα. 2. Φυτικό κεφάλαι ι πρπτικές για επιβράδυνση τυ βαθμύ μεγένθυης τυ φυτικύ κεφαλαίυ είναι ευδιάκριτες. Η μείωση τυ κεφαλαίυ των αμπελιών θα αντισταθμίσει σε σημαντικό βαθμό την αύξηση των εσπεριδειδών και πωρών. Η όπια άνδς τυ κεφαλαίυ θα φείλεται στην επέκταση των ελαιώνων. Εκτιμάται ότι τ 2005 τ φυτικό κεφάλαι θα έχει διευρυνθεί κατά 1% σε σχέση με εκείν τυ 2000 -πίνακας 1.6. Πίνακας 1.6: Απόθεμα κεφαλαίυ στν Αγρτικό Τμέα (1990-2005) σε σταθερές τιμές 1970 Έτη πάγι Κεφάλαι Φυτικό κεφάλαι ζωικό Κεφάλαι Απόθεμα Κεφαλαίυ Δις Δρχ. % Δις Δρχ. % Δις Δρχ. % Δις Δρχ. % 1990 101 46,0 103 46,9 16 7,1 220 100,0 2000 112 46,9 112 46,9 15 6,0 238 100,0 2005 113 46,7 115' 47,5 14 5,8 242 100,0 Πηγή: εκτιμήσεις. 3. Πάγι κεφάλαι Πιστεύεται ότι σχηματισμός τυ συνλικύ καθαρύ παγίυ κεφαλαίυ θα μείνει σχεδόν στάσιμς. Συγκεκριμένα: α. Ιδιωτικό πάγι κεφάλαι Υπλγίζεται ότι θα αυξηθύν ι δαπάνες για αρδευτικές βελτιώσεις και για θερμκήπια. Αντίθετα είναι πλύ πιθανή η μείωση στα γεωργκτηντρφικά κτίσματα -λόγω συρρίκνωσης τυ ζωικύ πληθυσμύ κ.λπ.- και στις λιπές βελτιώσεις. Έτσι ι συνλικές επενδύσεις, ceteris paribus των διαρθρωτικών πρβλημάτων, θα κυμανθύν σε τέτι ύψς πυ δεν θα καλύπτυν τ αντίστιχ των απσβέσεων με συνέπεια την στασιμότητα ή τ πιθανότερ την συρρίκνωση τυ κεφαλαίυ.ωστόσ χάρις στην ενίσχυση της Ε.Ε. (δεύτερ και τρίτ Κιντικό Πλαίσι Στήριξης)5 τ 2005 είναι πιθανότατη μια μικρή άνδς της τάξεως τυ 3% σε σχέση με αυτήν τυ 1990. β. Δημόσι πάγι κεφάλαι Λαμβάνντας υπ' όψιν τ δημσινμικό πρόβλημα της χώρας, αλλά και 5. Για λεπτμέρειες Παπαηλίας (1999). Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΝ 20 ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΥ 21υ
τις γενικότερες ικνμικ πλιτικές απόψεις, πυ επικρατύν, φαίνεται αδύνατη σβαρή αύξηση τυ όγκυ των επενδύσεων. Υπλγίζεται ότι τ συνλικό ύψς της συσσώρευσης τ 2005 με τις ευνϊκότερες πρϋπθέσεις θα κυμανθεί σε επίπεδα ελαφρώς (3-4%) υψηλότερα τυ 1990. Συμπερασματικά όπως δείχνει πίνακας 1.6 τ απόθεμα κεφαλαίυ τ 2005 θα είναι περίπυ 242 δισ. δρχ. (τιμές 1970) δηλ. 1,1% μεγαλύτερ τυ 1990 και 1,0% τυ 2000. 1.1.4 Σχόλι Η δεκαετία τυ 2000 θα απτελέσει τη μεταβατική περίδ στην διαμόρφωση νέων δμών σε αρκετά ζητήματα στν αγρτικό χώρ. Η ικνμική πλιτική αρχίζει να διαφρπιείται έναντι εκείνης, πυ είχε χαραχτεί πρπλεμικά και είχε διαρκέσει μέχρι και τη δεκαετία τυ 1970. ι λόγι για αυτήν την αλλαγή φείλνται τόσ σε εσωτερικύς παράγντες, όσ και στην ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με απόρρια η διαμόρφωση της αγρτικής πλιτικής να χάσει σημαντικό μέρς της πρηγύμενης ευελιξίας.6 ι συνθήκες, ι πίες επικρατύν, δεν ευνύν γρήγρη ανάπτυξη και τ πιθανότερ είναι η θέση των αγρτών τ 2005 να βρίσκεται σε χειρότερη, ή στην ευνϊκότερη περίπτωση στην ίδια κατάσταση, με αυτή τυ 1990. Λαμβάνντας όμως υπ' όψιν την μείωση τυ αγρτικύ πληθυσμύ τεκμαίρεται ότι τ κατά κεφαλήν εισόδημα των αγρτών θα είναι σαφώς βελτιωμέν έναντι των πρηγυμένων ετών. Μλταύτα υφίστανται υσιώδεις -αξεπέραστες λόγω τυ πλιτικύ κόστυς- διαρθρωτικές αδυναμίες. Ειδικότερα: ί. Εφόσν ι γαίες είναι περιρισμένες -με τάσεις μείωσης - πλυτεμαχισμός εξαιρετικά μεγάλς και μέσς κλήρς μικρός, η συσσώρευση κεφαλαίυ είναι μάλλν αδύνατη να αυξηθεί, τυλάχιστν σημαντικά, ϋ. Εφόσν η πλιτική τυ κράτυς έναντι της γεωργίας αλλάζει, τόσ λόγω της γενικότερης δημσινμικής κρίσης (άρα μειωμένες δημόσιες επενδύσεις), όσ και διότι διαφρπιείται πλέν τ καθεστώς χρηματδότησης (άρα και μικρότερη στήριξη των ιδιωτικών επενδύσεων), έπεται ότι η θέση της μέσης και μικρής εκμετάλλευσης τ 2005 θα είναι σε δυσμενέστερη θέση από εκείνη τυ έτυς 1980 ή 1990. Η ΑΤΕ έγινε ανώνυμη εταιρεία, έχασε τ μνπώλι στην δανειδότηση των αγρτών, ενώ ι σημερινί και ι μελλντικί όρι πιστδότησης θα 6. Στην ΑΤΕ είχε διενερνηθεί μελέτη -η πία φυσικά παρέμεινε απόρρητη -των παρανόμων επιδτήσεων στην περίδ 1981-85, ι πίες εν πλλίς ήταν κινό μυστικό μεταξύ Ελληνικής κυβέρνησης και Επιτρπής και ι πίες δικαιλγύνταν από την ιδιμρφία της ελληνικής περίπτωσης. Σήμερα παρόμιες επιδτήσεις εξαφανίσθηκαν. ΘΕΔΩΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ
είναι ι ίδιι με αυτύς της υπόλιπης ικνμίας. Ήδη τα επιτόκια δανεισμύ βρίσκνται στα ίδια σχεδόν επίπεδα με αυτά των άλλων τμέων της ικνμίας. Συνεπώς η "απελευθέρωση ' τυ τραπεζικύ συστήματς θα επιδράσει διττώς: α. Θα εξισωθύν τα επιτόκια τυ αγρτικύ και μη αγρτικύ τμέα και άρα θα ανέλθει τ κόστς της επένδυσης. β. Θα χρηματδτύνται συγκεκριμένες μνάδες ι πίες θα διαθέτυν "φερεγγυότητα σύμφωνα με τα τραπεζικά κριτήρια.7 Όθεν και δημιυργείται τ ερώτημα πιι και με τι όρυς θα δανείζυν την μενάλη μάζα των μικρϊδικτητών. Λαμβάνντας υπ όψιν ότι θα συρρικνωθύν (ήδη αυτό έγινε σε σημαντικό βαθμό) ι κάθε είδυς επιδτήσεις (λιπασμάτων, ζωτρφών κ.λπ.), τεκμαίρεται ότι θα περιριστύν σημαντικά ι επενδυτικές πρωτβυλίες των αγρτών. Απτέλεσμα της διατήρησης των επενδύσεων σε χαμηλά επίπεδα είναι τ λίμνασμα της κεφαλαιακής συσσώρευσης και με δεδμέν τη συρρίκνωση των γαιών και την ελάττωση τυ αγρτικύ εργατικύ δυναμικύ τ πρϊόν θα ευρίσκεται σε στασιμότητα. Δεν είναι τυχαί ότι τ αγρτικό εισόδημα στην δεκαετία τυ 1980 κυμάνθηκε στα ίδια περίπυ επίπεδα (η σβαρή πτώση τυ κατά τ 1990 μπρεί ως ένα βαθμό να εξηγηθεί από την ανμβρία). Τ 2005, όπως εύγλωττα απτυπώνει πίνακας 1.7, εκτιμάται ότι αυτό θα διαμρφωθεί στα 61 δις δραχμές περίπυ (τιμές 1970). Πίνακας 1.7: Πρϊόν, Έδαφς, Απασχόληση Κεφάλαι στν Αγρτικό Τμέα (1990-2005) Έτη Έδαφς Απασχόληση Απόθεμα Κεφαλαίυ Πρϊόν εκατ. στρέμ. χιλ. άτμα δις δραχμές* δις δραχμές 1990 35,1 895 220,4 56.9 2000 34,9 680 238 61 2005 34,3 570 242 61 * σε σταθερές τιμές 1970 πηγή: εκτιμήσεις. 7 Στη μακρά ιστρία της η ΑΤΕ ελάχιστες φρές πρχώρησε σε πλειστηριασμύς μικρϊδικτη- τών, κάτι πυ σήμερα κάνει, αφύ πλέν φείλει να λειτυρνεί με τυς κανόνες τυ ανταγωνισμύ και έχασε την πρστατευτική μπρέλα τυ κράτυς. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ETON 20 ΚΑΙ ΚΑΤΑ TIE ΑΡΧΕΕ ΤΥ 21υ
1.1.5 Επιμύθι ι φάσεις ανάπτυξης της αγρτικής ικνμίας από την δημιυργία τσ κράτυς ήταν τρεις: Στην πρώτη, η πία διήρκεσε μέχρι τ 1930, τ νεελληνικό κράτς με εξαίρεση την διανμή των εθνικών γαιών (1871) και την απαλλτρίωση των τσιφλικιών (1917), ελάχιστα έπραξε για την ανάπτυξη τυ τμέα8 Η δεύτερη, η πία διήρκεσε μισό αιώνα (μέχρι την είσδ της χώρας στην ΕΚ), χαράχτηκε από τν έντν κρατικό παρεμβατισμό. Τ κράτς μέσω των δημσίων επενδύσεων και της ΑΤΕ στήριξε και ''ρυμύλκησε'' τις επενδύσεις των αγρτών σε συγκεκριμένυς στόχυς. Απ' τις αρχές της δεκαετίας τυ 1960 παρατηρήθηκαν τα πρώτα σημάδια κρίσης στν αγρτικό χώρ. Ενώ μέχρι τ 1960 η αγρτική απασχόληση αυξανόταν, ακλύθησε (1960-1975) μια από τις εντυπωσιακότερες αγρτικές εξόδυς, τυλάχιστν σε ευρωπαϊκό επίπεδ. Από τ ίδι έτς (1960) και μετά αριθμός των καλλιεργύμενων εκτάσεων έπαψε να αυξάνεται και άρχισε να λιμνάζει παρυσιάζντας μακρχρνίως ελαφρά φθίνυσα τάση. Στις αρχές της επόμενης δεκαετίας (1970) επακλύθησε συρρίκνωση των επενδύσεων με συνέπεια σχηματισμός κεφαλαίυ να καμφθεί σημαντικά. Τέλς στην δεκαετία τυ 1980 η κρίση έγινε ρατή. Τ κεφάλαι και τ έδαφς βρίσκεται σε στασιμότητα, ενώ η αγρτική απασχόληση φθίνει με ταχύ ρυθμό. Ως συνέπεια της αγρτικής εξόδυ η πυραμίδα των ηλικιών υπσκάφθηκε και έτσι ι θάνατι είναι σημαντικά μεγαλύτερι από τις γεννήσεις. Η είσδς της Ελλάδς στην Ευρωπαϊκή Ένωση επιτάχυνε τις εξελίξεις. Τ κράτς δεν μπρεί να επιδτεί πλέν ανεξέλεγκτα και η κρατική αγρτική τράπεζα (2α κιντική δηγία) είναι υπχρεωμένη να σεβαστεί τυς κανόνες τυ ανταγωνισμύ. Η τρίτη φάση, η πία ξεκινά από τη δεκαετία τυ 1980 αλλά ι συνέπειές της άρχισαν να αχνχαράζυν στην τελευταία δεκαετία τυ 20υ αιώνα, απτελεί μια μεταβατική περίδ μεταξύ τυ χτες και τυ αύρι. Τ χρήμα γίνεται ακριβό, τα επιδτύμενα δάνεια εξαφανίζνται, η κρατική στήριξη περιρίζεται και αγρτικός πληθυσμός, πυ κάπτε απτελύσε την πλειψηφία τυ ελληνικύ εκλγικύ σώματς, χάνει την σημασία τυ και άρα τ ενδιαφέρν των πλιτικών. Σε λίγ η φρλόγηση των αγρτών -ι πίι διατήρησαν επί μακράν ένα είδς ασυλίας- η μικρότερη κιντική πρστασία (λόγω Gatt, ΠΕ κ.λπ.) θα δημιυργήσυν ένα δυσμενέστερ κλίμα. Η ανισότητα στη διανμή τυ εισδήματς γίνεται ξύτερη. μικρός 8. Μια ανασκόπηση της αγρτικής πλιτικής από τ 1828 μέχρι τ 1990 βλέπε Παπαηλίας (1992). ΘΕΔΩΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ
και μεσαίς καλλιεργητής δύσκλα μπρεί να ανταγωνιστεί τν μεγάλ Έλληνα ή ξέν ανταγωνιστή. 0 εκσυγχρνισμός των εκμεταλλεύσεων - θερ- μκηπιακές μνάδες, εμπρία, κ.λπ.- απαιτεί υψηλά κεφάλαια, εκπαίδευση και πργραμματισμό, κάτι τ πί λείπει από τη μέση αγρτική εκμετάλλευση. Η κατάσταση καθίσταται χειρότερη, αφύ στα μέχρι τ 1970 έτη, αγρότης - επιχειρηματίας λειτυργύσε ως ένας ιδεατός τύπς πυριτανύ επιχειρηματία (με τη βεμπεριανή έννια τυ όρυ), ενώ τώρα τ καταναλωτικό πρότυπ έχει διεισδύσει βαθιά στν παραδσιακό τμέα. Έτσι τ περίσσευμα τυ αγρότη δύσκλα συσσωρεύεταιυ τ σύνηθες είναι να διαχυθεί στην κατανάλωση. Η αγρτική ικνμία τ 2005 αναμφίβλα θα διαφέρει από αυτή τυ 1980 ή και τυ 1990: λιγότερι αγρότες, χειρότερης ηλικιακής σύνθεσης (αφύ δεν ανανεώνεται πληθυσμός), με ένα έντνα πρβληματικό ιδικτησιακό καθεστώς, πυ τείνει να αυξήσει την κατάτμηση των αγρτεμαχίων (λόγω ικγενειακύ δικαίυ πυ επικρατεί στη χώρα) εγκατάλειψη ριακών (και ίσως όχι μόν) γαιών, και μέτρις κεφαλαιυχικός εξπλισμός. Σε καμιά περίπτωση μέσς αγρότης δεν θα είναι σε θέση να ανταγωνι- σθεί τν αμερικανό ή ευρωπαί συνάδελφό τυ. Ίσως σε ρισμένες περιπτώσεις "τα σταφύλια της ργής 9 10να απτελέσυν την μια λύση. Κάπια άλλη αχνφαίνεταί: απασχόληση ενός τμήματς των αγρτών σε τυριστικές επιχειρήσεις ή σε βιμηχανικά συγκρτήματα και μετατρπή της γεωργίας σε συμπληρωματικό έσδ. Τ σίγυρ είναι ότι αν τ κράτς δεν επιφέρει κάπια τμή στ κληρνμικό δίκαι και άρα επανατπθέτηση τυ εγγειδιαρθρωτικύ ζητήματς, η αγρτική ικνμία θα παραμένει σε καθεστώς στασιμότητας ή και φθίνυσας πρείας. Παράρτημα Μια πρώτη ικνμική πρσέγγιση πυ έγινε με βάση τα δεδμένα της περιόδυ 1911-90, εμφάνισε τα ακόλυθα: 1. Στν πίνακα 1.8 παρυσιάζνται τέσσερις συναρτήσεις παραγωγής γραμ-, f <ΙΛ, f, μικης μρφής λες εμφανίζυν υψηλό συντελεστή πλλαπλύ πρσδιρισμύ R2 Στις δύ πρώτες τ κριτήρι των Durbin - Watson δείχνει την ύπαρξη θετικής αυτσυσχέτισης στα κατάλιπα. ι συντελεστές 9. Καιάσταη της αμερικάνικης αγρτικής ικνμίας τυ μεσπλέμυ, πυ περιγράφει Τζών Ζτάϊμπεκ στ κλαικό έργ τυ. 10. Όπυ: Κ= κεφάλαι ί.=απασχόληση, C =έδαφς. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΝ 20 ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΥ 21υ
της πρώτης εξίσωσης ήταν στατιστικώς σημαντικί σε επίπεδ 1%, ενώ αντίθετα στη δεύτερη μόν εκείνς τυ κεφαλαίυ. Η χρήση τυ κριτηρίυ Cochrane Orcutt (στήλη (6) της τρίτης και τέταρτης εξίσωσης) εμφάνισε αρνητική αυτσυσχέτηση στα κατάλιπα (D.W 2,3). Ωστόσ, μόν συντελεστής τυ κεφαλαίυ Κ ήταν και στις δύ στατιστικώς σημαντικός σε επίπεδ 1%. Η συνάρτηση 4 διαφέρει από τις άλλες στ πρόσημ τυ συντελεστή εργασία, τ πί είναι θετικό και ως εκ τύτυ απτελεί την καλύτερη πρσέγγιση. 2. Στν πίνακα 1.9 αντίστιχα εκτίθενται ι συναρτήσεις παραγωγής λγαριθμικής μρφής. συντελεστής πλλαπλύ πρσδιρισμύ είναι αρκετά υψηλός, ενώ στις δύ πρώτες συναρτήσεις εμφανίζεται θετική αυτσυσχέτηση στα κατάλιπα. Η κατάσταση διαφρπιείται στην τρίτη και τέταρτη συνάρτηση, ι πίες πρέκυψαν με τη χρήση τυ κριτηρίυ Cochrane Orcutt (στήλη 6). Μόν η τελευταία συνάρτηση της μρφής Cobb - Douglas εμφάνισε θετικό πρόσημ στ συντελεστή εργασίας, πίς όμως δεν ήταν στατιστικά σημαντικός - σε αντίθεση με αυτόν τυ κεφαλαίυ. ι λόγι για τη συμπεριφρά τυ συντελεστή L (απασχόληση) στη συνάρτηση πρέπει να αναζητηθύν στην αναδιάρθρωση τυ τμέα (διαφρετικές χρήσεις γης, κ.λπ.) στα 80 έτη, και στη μετατρπή της γεωργίας από εντάσεως εργασίας σε εντάσεως κεφαλαίυ. Βιβλιγραφία Owen W. F. (1966). The double developmental squeeze on agriculture American Economic Review pp. 43-70. Πανάγυ B. Παπαηλίας Θ. (2001 (β)). 'Γεωργικός τμέας και Ενωμένη Ευρώπη: Η αναγκαιότητα ύπαρξης της Κ.Γ.Π. ως συνέχειας των εθνικών γεωργικών πλιτικών Επιθεώρηση ικνμικών Επιστημών, Τόμς 1, 2001. Παπαηλίας Θ. (1992). Επενδύσεις, Κεφάλαι και Παραγωγικότητα στν Αγρτικό Τμέα (1911-1990) Αθήνα. Αγρτική Τράπεζα Ελλάδς, Μελέτες Αγρτικής ικνμίας, no 44. Παπαηλίας Θ., Σγυράκη Ε ικνόμυ Δ. (1989). Εκτίμηση Απθέματς Κεφαλαίυ στην Ελληνική Γεωργία (1951-1981). Αθήνα. Αγρτική Τράπεζα Ελλάδς, Μελέτες Αγρτικής ικνμίας, no 34. Παπαηλίας Θ. (1999). Ό ρόλς τυ Γ Κ.Π.Σ. για την ανάπτυξη τυ αγρτικύ τμέα Ημερίδα. 7 Μάίυ. ΠΑΣΕΓΕΣ. ΘΕΔΩΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ
σ LL δ ( Γν 00 ιη Γ*-' rv σι κι (θ' ' Γν ( σι σι σ ω Μ α σ 3 σι κι 5 C0 σι V. κι κι θ ' θ ' cm' cm' ιη V ΙΝ tv CD 00 θ' IV σι CO C0 σι σι σι θ ' θ' < LD LO U* 'C eao n cr Έ * O 00 CO 00 o Ki σ in in in G a I cr 'C 3 o a σ c L f (3 o 'C H a G G D (J (0 O W <D L f a * G D a u ω cm U* ω HC (C ca c CN ( σι σι IV IV κι IV Kl ιη r" τ- CO σι Τ θ' ιη T Kl o' 00 ιη κι (θ' ςτ ( r o' nj. in tn o γ τ σι θ' 00 in O in σι Kl rv cm' «σ o' o' oo' CD * σι ι c m oo iv σι c m γ - c m o «5Τ * co m K),r- o o (_C IS i s c r 'C 'c 'C 'C M H H H O 4-J O M O 4- o (0 Γ3 (0 10 TO (0 (C. 4- (C M (C +- (C t - (0 IS) 10 IS) ω IS) CO H h - H H- μ» h - s 3 o cd 3 O cd 3 od 3 D d d d d Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΝ 20 ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ Τ Υ 21υ
82 σ I σι '10 3. '3 * Μ Q. Μ υ 'C e. ιτ Έ 5ί Ξ φ. (C U* Έ 3 σ Q. (0 α. u* (0 ω σ ι/ * G 3 S c r 'W M Ι ro Ι CD ντ LO 00 τ~ ro o ' cm' LO ro ro _ ^ ΙΌ (Ό ι «d CO 00 Γ ν Γ ν ro Γ ν θ ' ro ' θ ' o ' o ' r v 00 CO 00 <O CO ro ro CD «R «ί ro T~ c q ' cm' S cm' (Ν d C0 cm σ θ ' ' 00 r v o 00 r v 00 ro d CD «d IV CD r v CO CO c n CO CO 00 CO σ CO CO o o T T- d CO U cj- 'C 'C M 6 +- 6 w c CO ro CO ro CO ro CO ro U ' CJ- 'C 'C HD MD w (C (C (C M cc -w (C 4-J c& CO ΙΛ CO ΙΛ CO CO ω tn σ H h- s h - M 1 H hi M (0 s 3 D d ed 3 D d cd 3 D d cd \. τ - cm ro d 3 O d ed ΘΕΔΑΡΣ ΠΑΠΑΗΛΙΑΣ