Π.3.2.1 Εκπαιδευτικά σενάρια και μαθησιακές δραστηριότητες, σύμφωνα με συγκεκριμένες προδιαγραφές, που αντιστοιχούν σε 30 διδακτικές ώρες ανά τάξη Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου Τίτλος: «Οι ειδήσεις των οκτώ: οπτικός γραμματισμός» ΕΛΕΝΗ ΞΥΛΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ Θεσσαλονίκη 2013
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΥ ΠΡΑΞΗ: «Δημιουργία πρωτότυπης μεθοδολογίας εκπαιδευτικών σεναρίων βασισμένων σε ΤΠΕ και δημιουργία εκπαιδευτικών σεναρίων για τα μαθήματα της Ελληνικής Γλώσσας στην Α/βάθμια και Β/βάθμια εκπαίδευση» MIS 296579 (κωδ. 5.175), - ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΠΡΑΞΗ, στους άξονες προτεραιότητας 1-2-3 του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση», η οποία συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και εθνικούς πόρους. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Ι.Ν. ΚΑΖΑΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Π.3.2.1. Εκπαιδευτικά σενάρια και μαθησιακές δραστηριότητες, σύμφωνα με συγκεκριμένες προδιαγραφές, που αντιστοιχούν σε 30 διδακτικές ώρες ανά τάξη. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ Υπεύθυνος υπο-ομάδας εργασίας γλώσσας δευτεροβάθμιας: Δημήτρης Κουτσογιάννης ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: http://www.greeklanguage.gr Καραμαούνα 1 Πλατεία Σκρα Τ.Κ. 55 132 Καλαμαριά, Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310 459101, Φαξ: 2310 459107, e-mail: centre@komvos.edu.gr Σελίδα 2 από 19
Α. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Τίτλος Οι ειδήσεις των οκτώ: οπτικός γραμματισμός Δημιουργός Ελένη Ξυλά Διδακτικό αντικείμενο Νεοελληνική Γλώσσα (Προτεινόμενη) Τάξη Α Γυμνασίου Χρονολογία Αύγουστος 2013 Διδακτική/θεματική ενότητα 7η ενότητα: «Ο κόσμος μέσα από την οθόνη-εικόνα» Διαθεματικό Όχι Χρονική διάρκεια 8 ώρες Χώρος Ι. Φυσικός χώρος: Εντός σχολείου: αίθουσα διδασκαλίας, εργαστήριο πληροφορικής. ΙΙ. Εικονικός χώρος: Edmodo Σελίδα 3 από 19
Προϋποθέσεις υλοποίησης για δάσκαλο και μαθητή Για να υλοποιηθεί σε ικανοποιητικό βαθμό η συγκεκριμένη διδακτική πρόταση, κρίνονται απαραίτητα τα εξής: Οι μαθητές/τριες να διαθέτουν τις βασικές δεξιότητες σχετικά με τη χρήση του Η/Υ και ιδιαίτερα με τον επεξεργαστή κειμένου και την πλοήγηση στο διαδίκτυο. Να είναι εξοικειωμένοι/ες με την ομαδοσυνεργατική μέθοδο και να έχουν εμπλακεί σε συνεργατικές δραστηριότητες. Μια ενεργή εμπλοκή προϋποθέτει και διαφορετική διδακτική/ές ταυτότητα/ες εκ μέρους των διδασκόντων. Εκεί που η διδακτική διαδρομή εξασφαλιζόταν αποκλειστικά από το σχολικό εγχειρίδιο, τώρα θα πρέπει να αναδιατυπωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξωθείται η διδασκαλία από τη λογική της «ορατής παιδαγωγικής πρακτικής» (έμφαση στη μετάδοση της γνώσης και στις ασκήσεις) προς την «αόρατη» (έμφαση στην πρωτοβουλία των μαθητών, στον διαφορετικό ρόλο των διδασκόντων) (Bernstein 1989). Εκεί που αρκούσε να βλέπει ο εκπαιδευτικός το μάθημα της ημέρας ή της εβδομάδας, τώρα είναι απαραίτητο να διαμορφώσει ένα διδακτικό πλάνο από την αρχή της χρονιάς, όπου θα εντάσσονται τα επιμέρους σενάρια. Εκεί που ρύθμιζε τα της διδασκαλίας μόνος του, τώρα καλείται να μοιράσει τις σκέψεις του, να λάβει υπόψη του άλλες προτάσεις (άλλα σενάρια), να συνεργαστεί με τους συναδέλφους του στο σχολείο. Εκεί που υπήρχε το ένα και ίδιο βιβλίο για όλη την Ελλάδα, τώρα λαμβάνονται υπόψη οι προτάσεις των μαθητών, τα ενδιαφέροντα, οι εμπειρίες και οι μαθησιακές τους ιδιαιτερότητες. Εκεί που η μάθηση αντιμετωπιζόταν ως μια γραμμικού τύπου διαδικασία της λογικής «πάρε και μάθε», τώρα είναι απαραίτητος ο προσεχτικός σχεδιασμός που θα οδηγεί στη μάθηση (Κουτσογιάννης & Αλεξίου 2012). Εφαρμογή στην τάξη Το συγκεκριμένο σενάριο είναι πρόταση διδασκαλίας. Σελίδα 4 από 19
Το σενάριο στηρίζεται Το σενάριο αντλεί Β. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ/ΠΕΡΙΛΗΨΗ Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η τηλεόραση αποτελεί ένα παράθυρο στον κόσμο. Οι τηλεοπτικές ειδήσεις αναμένεται να προσφέρουν διαφάνεια και πιστότητα. Η κατανόηση της πιστότητας είναι ίσως μια από τις σημαντικότερες δεξιότητες γραμματισμού που απαιτούνται από τους αναγνώστες και τους θεατές στον σύγχρονο κόσμο. Το οπτικό στοιχείο στα ειδησεογραφικά δελτία έχει συχνά υποτιμηθεί ως λιγότερο σημαντικό από τον λόγο του παρουσιαστή. Μερικοί ερευνητές έχουν επισημάνει την πολιτισμική σημασία της οπτικής εικόνας στην εδραίωση της αλήθειας. Στον πολιτισμό μας το «βλέπω» έχει γίνει συνώνυμο του «καταλαβαίνω». Μπορεί να ισχυριζόμαστε ότι οι εικόνες χωρίς τον λόγο δεν μπορούν να πουν την αλήθεια ούτε και το ψέμα, ωστόσο οι οπτικές τροπικότητες των τηλεοπτικών ειδήσεων είναι πιο σύνθετες από όσο δείχνουν. Στο σενάριο αυτό θα επιχειρηθεί να αποκωδικοποιηθεί ένα μέρος των συμβάσεων που χρησιμοποιεί ένα τηλεοπτικό δελτίο, για να πείσει τους θεατές ότι πρεσβεύει την αλήθεια, την εγκυρότητα και την πιστότητα του προϊόντος που πουλάει και να κατανοηθεί -στον βαθμό του δυνατού- από τα παιδιά πόσο άκυρο και άκαιρο είναι κανείς να επικαλείται στην επιχειρηματολογία του τη φράση: «το είδα στην τηλεόραση». Γ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύλληψη και θεωρητικό πλαίσιο Σύμφωνα με τον Χατζησαββίδη (1999/2000: 73-74), η πρωτογενής λειτουργία των Μ.Μ.Ε. είναι αυτή που διαμεσολαβεί μεταξύ του «γεγονότος»-πηγής της πληροφορίας και των υποκειμένων ως μελών ενός συνόλου ατόμων που αποτελεί τη Σελίδα 5 από 19
μάζα. Τα μέσα επικοινωνίας είναι μαζικά, γιατί απευθύνονται σε ένα ποσοτικά τεράστιο κοινό, το οποίο δε βρίσκεται σε φυσική επαφή με τον «πομπό», με την πηγή της επικοινωνίας (Σεραφετινίδου 2005). Στην πραγματικότητα, όμως, δεν υφίσταται ουσιαστική επικοινωνία, από τη στιγμή που δεν υπάρχει αλληλόδραση κι αμοιβαιότητα μεταξύ πομπού και δέκτη. Αυτό σημαίνει ότι η επικοινωνία δεν αποτελεί αμφίδρομη διαδικασία, κι έτσι μονόδρομη, όπως είναι, ακυρώνεται. Δ. ΣΚΕΠΤΙΚΟ-ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΤΟΥΣ Γνώσεις για τον κόσμο, αξίες, πεποιθήσεις, πρότυπα, στάσεις ζωής Σύμφωνα με τον Φισκ (2005: 28), «ο λόγος είναι μια γλώσσα ή ένα σύστημα αναπαράστασης που έχει αναπτυχθεί κοινωνικά, προκειμένου να δημιουργήσει και να θέσει σε κυκλοφορία ένα συνεκτικό σύνολο σημασιών σχετικών με μια σημαντική θεματική περιοχή. Οι σημασίες αυτές υπηρετούν τα συμφέροντα εκείνου του τμήματος της κοινωνίας, εντός του οποίου δημιουργείται ο λόγος και ο οποίος λειτουργεί ιδεολογικά για τη φυσικοποίηση των σημασιών αυτών και τη μετατροπή τους σε κοινό νου.» Αυτό υποδηλώνει ότι τα παιδιά καλό είναι: να αντιληφθούν πως ο λόγος μπορεί και σε σημαντικό βαθμό να προωθεί την κυρίαρχη ιδεολογία, όπως αυτή είναι κωδικοποιημένη στους επίσημους κρατικούς και κοινωνικοπολιτισμικούς θεσμούς, να διαπιστώσουν πως τα Μ.Μ.Ε. αποτελούν πεδίο, όπου γίνεται εκτεταμένη χρήση της ιδεολογικής διάστασης της γλώσσας, να αναγνωρίσουν πως ο δημοσιογραφικός λόγος, ειδικότερα, εμπίπτει σε μια τέτοια ιδεολογική διαδικασία, αφού κατασκευάζει μέσω συγκεκριμένων γλωσσικών πρακτικών την ίδια την κοινωνική πραγματικότητα. Σελίδα 6 από 19
Γνώσεις για τη γλώσσα Η κριτική προσέγγιση των οπτικοακουστικών προϊόντων, χωρίς να αγνοεί τα εκφραστικά μέσα του δημιουργού, στρέφεται κυρίως προς το περιεχόμενο. Ο θεατής-μαθητής καλό είναι να: αναγνωρίζει όχι μόνο τι λέει ο δημιουργός (περιγραφή), αλλά και πώς απεικονίζει το περιεχόμενο (ερμηνεία), να αναζητήσει, όχι μόνο τις επιφανειακές έννοιες, οι οποίες είναι εύκολα αναγνωρίσιμες, αλλά τις υπονοούμενες έννοιες (η γνώση του κόσμου έξω από την σχολική αίθουσα). Γραμματισμοί Γλωσσικός-Κλασικός γραμματισμός Ο/Η μαθητής/τρια μπορεί να: παρατηρεί και σχολιάζει σε ένα δελτίο ειδήσεων τη χρήση των λέξεων, να διακρίνει τη λεξιλογική πολυσημία, τη συνδήλωση, την εξειδικευμένη ορολογία σε ένα είδος λόγου που δεν είναι λογοτεχνικό ή επιστημονικό. Νέος γραμματισμός Αναμένεται οι μαθητές: να εξοικειωθούν με τη χρήση νέων πρακτικών ψηφιακού γραμματισμού (λογισμικά παρουσίασης, έρευνα στο διαδίκτυο), να ασκηθούν στη χρήση ψηφιακών πηγών, μέσα από έρευνα στο διαδίκτυο. Τα παιδιά, αφού γνωρίσουν τις μεθόδους και τις τεχνικές με τις οποίες παράγεται το οπτικοακουστικό προϊόν, στη συνέχεια, είναι δυνατό να: χρησιμοποιούν τα οπτικοακουστικά εργαλεία, γίνονται τα ίδια παραγωγοί, αναπτύσσουν δεξιότητες προσωπικής έκφρασης, οργανώνουν και πραγματοποιούν απλές οπτικοακουστικές παρουσιάσεις. Κριτικός γραμματισμός Σελίδα 7 από 19
Ο κριτικός γραμματισμός έχει την έννοια μιας πράξης γνώσης, στην οποία ο διδασκόμενος παίρνει τον ρόλο του γνωρίζοντος κι ενεργού υποκειμένου που βρίσκεται σε διάλογο με τον δάσκαλό του, κάτι που του επιτρέπει να συμμετέχει ουσιαστικά στους μετασχηματισμούς της κοινωνίας (Freire 2000). Ο στόχος είναι να δημιουργηθούν κριτικά σκεπτόμενοι, αυτοκαθοδηγούμενοι και συνειδητοποιημένοι πολίτες, οι οποίοι δεν είναι εγκλωβισμένοι σε συγκεκριμένους ρόλους και ταυτότητες. Οι μαθητές/-τριες καλούνται: να οδηγηθούν στα συμπεράσματά τους μέσα από μια διαδικασία χειραφέτησης κι όχι χειραγώγησης, να είναι ισότιμοι ερμηνευτές και αναλυτές του δημοσιογραφικού λόγου, να ανακαλύψουν και αποκωδικοποιήσουν τα εκφωνήματα και τα φερόμενα νοήματά τους, να αποκτήσουν σταδιακά τις δεξιότητες αποκωδικοποίησης των υπονοούμενων εννοιών και να ενσωματώσουν πρακτικές, για να γίνουν ικανοί να προσεγγίζουν διαφορετικά θέματα ή ένα θέμα από ποικίλες οπτικές. Διδακτικές πρακτικές Ο ομαδοσυνεργατικός τρόπος διδασκαλίας θεωρείται κατάλληλος, γιατί βοηθά τα παιδιά στην ανάπτυξη σχέσεων και διάδρασης μεταξύ τους. Άλλωστε έτσι τα παιδιά κοινωνικοποιούνται πιο εύκολα, ενώ στα πλαίσια του σεναρίου μας μαθαίνουν να συνεργάζονται αρμονικά. Με τον ομαδοσυνεργατικό τρόπο εργασίας οι μαθητές αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και εμπλέκονται με άμεσο και ενεργό τρόπο σε όλες τις φάσεις της εργασίας. Αυξάνεται, συνεπώς, η δυνατότητα για αυτενέργεια και δημιουργία, ενώ παράλληλα αναπτύσσεται η κριτική ικανότητα των μαθητών. Το σενάριο αναγνωρίζει αρκετά μεγάλο βαθμό αυτενέργειας και πρωτοβουλίας στους μαθητές/τριες. Οι μαθητές/τριες θα εργάζονται συνεργατικά και θα αξιολογούνται τόσο για την ατομική συμβολή τους όσο και για το συλλογικό προϊόν της εργασίας Σελίδα 8 από 19
τους. Η διαδικασία της αξιολόγησης θα έχει διαμορφωτικό χαρακτήρα και θα επιτρέπει παρεμβατικές διορθώσεις. Η εφαρμογή μπορεί να ολοκληρώνεται με αναστοχαστικές πρακτικές που δίνουν την ευκαιρία στους μαθητές/τριες να προβληματιστούν πάνω στις επιλογές τους και τις στρατηγικές τους στην ανάγνωση - κατανόηση και παραγωγή κειμένων (μεταγνωστικές δεξιότητες). Ε. ΛΕΠΤΟΜΕΡΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Αφετηρία Ο προβληματισμός για το συγκεκριμένο σενάριο ξεκινά από τη διαπίστωση ότι ο τηλεοπτικός δημοσιογραφικός λόγος διαφέρει σε σημαντικό βαθμό από τον έντυπο. Οι ειδήσεις που προβάλλονται από τα Μ.Μ.Ε. είναι αποτέλεσμα των αποφάσεων και επιλογών των ονομαζόμενων «πυλωρών» (gatekeepers), όπως είναι ο αρχισυντάκτης, ο διευθυντής ειδήσεων κ.ά., οι οποίοι επιτρέπουν σε μερικές μόνο φωνές και ιδέες να δημοσιοποιηθούν, ενώ σε άλλες κλείνουν την πύλη των ειδήσεων (Μπένετ 1999), ελέγχοντας, έτσι, την πολυφωνία της πραγματικότητας. Η ιεράρχηση της ημερήσιας θεματολογίας και ο τρόπος που προβάλλεται ένα γεγονός σηματοδοτεί την αντίληψη των ανθρώπων για το τι είναι σημαντικό και τι όχι. Ο Boorstin (1991), μάλιστα, έκανε λόγο για «ψευδογεγονότα» στις ειδήσεις, προκειμένου να εκφράσει μια κατηγορία γεγονότων λίγο πολύ κατασκευασμένων με στόχο να προσελκύσουν την προσοχή του κοινού ή να το αποσπάσουν από κάτι άλλο πιο ουσιώδες. Οι ειδήσεις και ο δημοσιογραφικός λόγος, λοιπόν, εν γένει, έχουν τη δύναμη και την εξουσία να διαμορφώνουν την κοινή γνώμη, μέσω της επιλεκτικής προσοχής των θεμάτων και του τρόπου που αυτά κωδικοποιούνται στη γλώσσα. Οι μαθητές/τριες αποτελούν μία κοινότητα θεατών οι οποίοι θα αναζητήσουν, όχι μόνο τις επιφανειακές δομές και έννοιες, οι οποίες είναι εύκολα αναγνωρίσιμες, αλλά τις υπονοούμενες. Σύνδεση με τα ισχύοντα στο σχολείο Σύμφωνα με το ΑΠΣ της γλωσσικής διδασκαλίας στο Γυμνάσιο, πεδίο μελέτης και εργασίας είναι η γλώσσα του κειμένου. Κάθε γραμματικό και συντακτικό φαινόμενο Σελίδα 9 από 19
διδάσκεται μέσα από το κείμενο και τις περιστασιακές συνισταμένες, πομπό, δέκτη, επικοινωνιακή περίσταση, δίαυλο επικοινωνίας. Δεν επιδιώκεται η τυποποιημένη μηχανιστική εκμάθηση γλωσσικών κανόνων, αλλά η κατανόηση των τρόπων με τους οποίους κάθε γλωσσικό φαινόμενο συμβάλλει στην οργάνωση-συγκρότηση και στον χρωματισμό του κειμένου. Τελικό ζητούμενο είναι η ενεργός συμμετοχή των παιδιών στην προσπάθεια αποκάλυψης των δομικών χαρακτηριστικών του κειμένου. Αξιοποίηση των ΤΠΕ Θα πρέπει βέβαια να επισημανθεί ότι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και τα ψηφιακά μέσα εν γένει- δεν αποτελούν απλώς μέσα επικοινωνίας, αλλά έχουν μια διαμεσολαβητική λειτουργία: η ύπαρξή τους σημαίνει ότι πολλές από τις οικείες και κοινότυπες διαδικασίες κοινωνικής αλληλεπίδρασης πρέπει να μετασχηματιστούν σε ψηφιακά τους ισοδύναμα. Μεταβάλλεται έτσι, κατ ανάγκη, η οικονομία της συμμετοχής, της επικοινωνίας, της οργάνωσης και της ιεραρχίας, της διαμοίρασης των γνώσεων. Ορισμένες από τις μορφές κοινωνικής αλληλεπίδρασης εξασθενούν, άλλες ενισχύονται και δημιουργούνται, ενδεχομένως, μερικές νέες. Οι Τ.Π.Ε. βοηθούν στην υιοθέτηση σύγχρονων αντιλήψεων για τη διδασκαλία της γλώσσας (επικοινωνιακή προσέγγιση), στη διεύρυνση του γραμματισμού των μαθητών έτσι, ώστε να ανταποκρίνονται με επιτυχία στις σύγχρονες επικοινωνιακές ανάγκες αλλά και την υιοθέτηση κριτικής στάσης απέναντι στον ιδεολογικό και πολιτισμικό χρωματισμό των ηλεκτρονικών περιβαλλόντων. Κείμενα Υποστηρικτικό/εκπαιδευτικό υλικό Άρθρα «Πόλεμος» δηλώσεων για τη χρήση χημικών όπλων στη Συρία. [πηγή: star.gr] Συρία: Καταγγελίες για χρήση χημικών όπλων σε περίχωρα της Δαμασκού. [πηγή: skai.gr] Obama: US cannot ignore Syria chemical weapons. [πηγή: BBC] Οπτικοακουστικό υλικό Σελίδα 10 από 19
Απόσπασμα τηλεοπτικών ειδήσεων MEGA. [πηγή: YouTube] Απόσπασμα τηλεοπτικών ειδήσεων SKAI. [πηγή: YouTube] Επιπλέον θεωρητικό υλικό για τον διδάσκοντα: Mazzoleni, G. 2006. Λαϊκισμός και Μέσα Ενημέρωσης. Ζητήματα Επικοινωνίας, 4, 7-12. Χατζησαββίδης, Σ. 1999/2000. Ελληνική γλώσσα και δημοσιογραφικός λόγος. Θεωρητικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Gutenberg. Διδακτική πορεία/στάδια/φάσεις Α φάση: 2 ώρες Η φάση αυτή της διδασκαλίας, περιλαμβάνει εξηγήσεις προς τους μαθητές, ιδιαίτερα των σημείων εκείνων της διδασκαλίας που είναι απαραίτητα προκειμένου να κατανοήσουν το σκοπό και τους στόχους της και να συμβάλουν στη διαμόρφωση ενός «συμβολαίου», που θα τηρηθεί από τον διδάσκοντα και τους μαθητές στη διάρκειά της. Στο μέρος αυτό εξηγείται η διαδικασία, οι ρόλοι που θα κληθούν να αναλάβουν και το πόσο σημαντική είναι η δική τους συμμετοχή στη διδασκαλία του μαθήματος. Οι μαθητές χωρίζονται σε ομάδες. Σε κάθε ομάδα υπάρχει ένας τουλάχιστον μαθητής με επαρκείς δεξιότητες στη χρήση επεξεργαστή κειμένου και φυλλομετρητή. Θα μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε τους ρόλους που αναλαμβάνουν οι μαθητές, στα πλαίσια της μικρής ομάδας, στο στάδιο της διερευνητικής διαδικασίας ως εξής: Σε εκείνον του χειριστή του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Σε εκείνον του αναγνώστη-συντονιστή της διαδικασίας. Σε εκείνον του γραμματέα της ομάδας που κρατά τις σημειώσεις. Για την ανάθεση των ρόλων σε κάθε μαθητή δεν παρεμβαίνει ο δάσκαλος. Οι μαθητές αναλαμβάνουν τον ρόλο εκείνο που οι ίδιοι θεωρούν ότι τους ανήκει και που η ομάδα συνήθως χωρίς αντιρρήσεις τους αναγνωρίζει. Σελίδα 11 από 19
Οι μαθητές/-τριες θα παρακολουθήσουν μαγνητοσκοπημένα αποσπάσματα τηλεοπτικού δημοσιογραφικού λόγου από ενημερωτικές εκπομπές ή ειδήσεις. Ιδιαίτερα μπορεί να προσεχθεί το στήσιμο του σκηνικού: είσοδος, έξοδος δελτίου στο πρόγραμμα, στήσιμο του παρουσιαστή. Καλό είναι να προβληθεί ένα απόσπασμα από όλες τις εκπομπές, στο οποίο παρουσιάζεται το ίδιο θέμα και να γίνει σύγκριση. Στη συνέχεια, οι μαθητές/-τριες, αφού απομαγνητοφωνήσουν τον προφορικό λόγο και τον μετατρέψουν σε γραπτό, εστιάζουν σε συγκεκριμένες φράσεις, για την ανάλυση των οποίων πρέπει να ληφθεί υπ όψιν και το ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό και συμφραστικό πλαίσιο. Μέσα από την επεξεργασία τους, οι μαθητές/-τριες θα μπορούσαν να συνειδητοποιήσουν την ιδεολογική λειτουργία διαφόρων λεκτικών μηχανισμών, όπως της μεταφοράς, της λεξιλογικής πολυσημίας, της συνδήλωσης, της εξειδικευμένης ορολογίας, σε ένα είδος λόγου που δεν είναι λογοτεχνικό ή επιστημονικό. Έτσι, θα κατανοήσουν πώς οι ανωτέρω γλωσσικοί μηχανισμοί συντελούν στη συναισθηματική φόρτιση αλλά και πληροφοριακή σύγχυση του δέκτη. Είναι σημαντικό οι μαθητές/- τριες να επισημάνουν και τον ρόλο του επιτονισμού και άλλων παραγλωσσικών στοιχείων στη μετάδοση των μηνυμάτων. Β φάση: 4 ώρες Στη φάση αυτή οι μαθητές έρχονται στο εργαστήριο εντοπίζουν και παρακολουθούν μαγνητοσκοπημένα αποσπάσματα τηλεοπτικού δημοσιογραφικού λόγου από ενημερωτικές εκπομπές ή ειδήσεις και προσπαθούν να εμβαθύνουν στο ιδεολογικό περιεχόμενο των μηνυμάτων τους. Καλό είναι εδώ να προβληθεί εκείνο το απόσπασμα από όλες τις εκπομπές, στο οποίο παρουσιάζεται το ίδιο θέμα π.χ. η χρήση χημικών στη Συρία. Επισκέπτονται τις παρακάτω διευθύνσεις: http://www.star.gr/pages/ellada_kosmos.aspx?art=193013&arttitle=polemos _diloseon_gia_ti_chrisi_chimikon_oplon_sti_syria http://www.skai.gr/news/world/article/240178/suria-kataggelies-gia-hrisihimikon-oplon-se-perihora-tis-damaskou-/ http://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-23999066 Σελίδα 12 από 19
https://www.youtube.com/watch?v=h8jdx6-ronc https://www.youtube.com/watch?v=ckt3vmrhtnc Δίνεται ένα φύλλο εργασίας κοινό για όλες τις ομάδες. Καλό είναι να δοθούν στους/στις μαθητές/-τριες κείμενα από διάφορες δημοσιογραφικές εκπομπές, προκειμένου να αναγνωρίσουν ποιο απόσπασμα ανήκει σε ποια εκπομπή. Ο στόχος είναι να συνειδητοποιήσουν ότι ο κάθε τηλεοπτικός σταθμός έχει μια ταυτότητα και ένα προφίλ για αυτό και φιλοξενεί αντίστοιχες εκπομπές. Παράλληλα, θα μπορούσαν να διερευνήσουν πώς το ίδιο θέμα παρουσιάζεται στον γραπτό λόγο των ελληνικών και ξένων εφημερίδων, στο ραδιόφωνο ή στο διαδίκτυο. Θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να παρατηρήσουν πώς μέσα από φράσεις, όπως «σας λέμε τι πραγματικά συμβαίνει», «αυτή είναι η πραγματικότητα» κ.λπ., ο δημοσιογραφικός λόγος καθιερώνει το κύρος του, αντανακλά μια αίσθηση αντικειμενικότητας και αναπαράγει στερεότυπα. Οι μαθητές/-τριες θα μπορούσαν να παραγάγουν δικό τους δημοσιογραφικό λόγο. Θα μπορούσαν, μάλιστα, να αντικαταστήσουν λέξεις-κλειδιά με φράσεις που ανταποκρίνονται περισσότερο στη συνολική θέαση της πραγματικότητας και της αλήθειας. Με άλλα λόγια, είναι σημαντικό να κατανοήσουν πως το ίδιο μήνυμα μπορεί να μεταδοθεί χωρίς τις ηχηρές και φορτισμένες συναισθηματικά λέξεις. Οι μαθητές/-τριες θα μπορούσαν να προτείνουν εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης του ίδιου μηνύματος. Με αυτόν τον τρόπο όχι μόνο διευρύνουν τη γλωσσική τους γνώση, αλλά και συμμετέχουν σε μια ενεργή παραγωγή νέων ιδεών. Γ φάση: 2 ώρες Οι μαθητές παραδίδουν το υλικό που συνέθεσαν στην τάξη στον καθηγητή σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή. Θα πρέπει να αναστοχαστούν για τους στόχους που έθεσαν, αν τους πέτυχαν ή όχι, πώς τους πέτυχαν, αλλά και γιατί δεν πέτυχαν κάποιους απ αυτούς, τι προτάσεις έχουν να καταθέσουν σχετικά με τη δουλειά τους. Ακόμη να αναστοχαστούν για το τι κέρδισαν από την εμπλοκή τους στην όλη διαδικασία, τι Σελίδα 13 από 19
έμαθαν, πώς το έμαθαν και πώς εκτιμούν ότι μπορούν να το αξιοποιήσουν μελλοντικά. Στο τέλος και μετά την παρουσίαση των εργασιών όλων των ομάδων καλό είναι να παρουσιάσουν όλοι τις απόψεις τους και να τις υποστηρίξουν με επιχειρήματα, ώστε εκτός από την αυτοαξιολόγηση να γίνει και ετεροαξιολόγηση. Μέσα από τη διδακτική αξιοποίηση του δημοσιογραφικού λόγου, οι μαθητές/- τριες συζητούν και συνειδητοποιούν κριτικά τη λεκτική έκφραση ενός εξουσιαστικού λόγου. Οδηγούνται, έτσι, σε μια κριτική επίγνωση της γλώσσας (Critical Language Awareness) (Fairclough, 2001), αφού αποκτούν δεξιότητες εμβάθυνσης κι έλλογης ανάλυσης των λεχθέντων, ενώ συνειδητοποιούν τον τρόπο με τον οποίο ο τηλεοπτικός δημοσιογραφικός λόγος κατασκευάζει τον «ιδανικό τηλεθεατή» του, εκφράζοντας, παράλληλα, σχέσεις ισχύος. Συζητούν για το είδος του τηλεθεατή στο οποίο ανήκουν ή ανήκαν και πόσο διαφοροποιήθηκαν από τις αρχικές τους θέσεις μετά την υλοποίηση των παραπάνω δραστηριοτήτων. Καλό είναι να αναστοχαστούν πάνω σε στάσεις και πεποιθήσεις που είχαν και να διαμορφώσουν κριτήρια νέας συμπεριφοράς. Σελίδα 14 από 19
ΣΤ. ΦΥΛΛΟ/Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ένα φύλλο εργασίας κοινό για όλες τις ομάδες. Αποστολή: Α φάση 1. Παρακολουθούμε την έναρξη των δελτίων ειδήσεων σε δυο τουλάχιστον μεγάλα κανάλια, παρατηρούμε και αναρωτιόμαστε: Είναι θεατρική και γιατί η έναρξη; Συνοδεύεται από μουσικά ηχητικά εφέ; Οι παρουσιαστές αποκαλύπτονται αμέσως ή διαγράφεται μόνο το περίγραμμα τους; Το στούντιο φωτίζεται σταδιακά; Υπάρχουν εναρκτήριοι τίτλοι και γρήγορα γραφικά; Το κλείσιμο των ειδήσεων γίνεται με τον ίδιο τρόπο; Τι επιδιώκεται με όλους τους παραπάνω χειρισμούς για το δελτίο ειδήσεων σε σχέση με τα υπόλοιπα προγράμματα; Σε τι αποσκοπούν κατά τη γνώμη σας όλα τα παραπάνω; Σε ένα κείμενο 2-3 παραγράφων καταγράφουμε/θέτουμε τις πρώτες σκέψεις μας, για να τις επεξεργαστούμε αργότερα. 2. Ας προσέξουμε στη συνέχεια το στήσιμο του σκηνικού και ας προσπαθήσουμε έπειτα να το περιγράψουμε. Η οπτική εμφάνιση και η τεχνική επάρκεια του στούντιο αφορούν το θεσμό. Ποια επίπλωση χρησιμοποιείται; Πού κάθονται οι παρουσιαστές; Ο παρουσιαστής καθισμένος πίσω από ένα γραφείο αντιγράφει τη θέση ενός ισχυρού προσώπου το οποίο περιβάλλεται από κύρος; Το κύριο στούντιο των ειδήσεων παραπέμπει σε υψηλή τεχνολογία; Χρησιμοποιούνται συμβάσεις κινηματογραφικού τύπου, π.χ. παιχνίδια με τον φωτισμό των προσώπων ή το πρόσωπο του παρουσιαστή είναι αφύσικα φωτεινό και αξιόπιστο; Σελίδα 15 από 19
Αν μου ζητούσαν να σχεδιάσω το δικό μου σκηνικό του δελτίου ειδήσεων των οκτώ ποια στοιχεία θα κρατούσα και ποια θα άλλαζα και γιατί; Σε μια παρουσίαση 20 διαφανειών παρουσιάζουμε τη νέα εναλλακτική, ανανεωτική μας πρόταση. 3. Ας εστιάσουμε στον παρουσιαστή. Η πίστη μας στις ειδήσεις βασίζεται στην εμπιστοσύνη που τρέφουμε στο πρόσωπο που μας τις παρουσιάζει. Οι παρουσιαστές πρέπει να έχουν μια κοινωνική ταυτότητα και μια προσφορά που να καθιστούν την εμπιστοσύνη κοινωνικά ορθή. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του παρουσιαστή; Ο τόνος της φωνής, η προφορά είναι σημαντικά στοιχεία για την επιλογή τους; Το ντύσιμο, το μακιγιάζ τραβούν την προσοχή των θεατών; Γιατί δεν ιδρώνουν ποτέ και είναι πάντα αψεγάδιαστοι; Θυμίζει ο παρουσιαστής έναν αντικειμενικό παντογνώστη αφηγητή; Συστήνει ο παρουσιαστής τους ρεπόρτερ και τα πρόσωπα ως διαμεσολαβητής ανάμεσα σε «εκείνους» και σε «μας» (θεατές και παρουσιαστής); Καλούμε τους συμμαθητές μας σε μια δοκιμαστική επιλογή παρουσιαστών ειδήσεων. Δημιουργούμε μια επιτροπή αξιολόγησης και ζητούμε από τους υποψηφίους παρουσιαστές να διαβάσουν μια παράγραφο τονίζοντας τα σημαντικά σημεία. Δίνεται ένα μικρό χρονικό διάστημα προετοιμασίας. Μετά την ακρόαση τους κοινοποιείτε τις επιλογές και αιτιολογείτε την κρίση σας. Η όλη δοκιμασία καλό είναι να μαγνητοσκοπηθεί. Β φάση 4. Ας καταγράψουμε την είδηση του δελτίου. http://www.star.gr/pages/ellada_kosmos.aspx?art=193013&arttitle=polemos_dilose on_gia_ti_chrisi_chimikon_oplon_sti_syria http://www.skai.gr/news/world/article/240178/suria-kataggelies-gia-hrisi-himikonoplon-se-perihora-tis-damaskou-/ http://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-23999066 Σελίδα 16 από 19
https://www.youtube.com/watch?v=h8jdx6-ronc https://www.youtube.com/watch?v=ckt3vmrhtnc Ας απομαγνητοφωνήσουμε τον προφορικό λόγο και ας τον μετατρέψουμε σε γραπτό, εστιάζοντας σε συγκεκριμένες φράσεις. Υπάρχει συναισθηματική φόρτιση ή άλλου είδους φόρτιση στην είδηση; Από ποια γλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία το καταλαβαίνουμε αυτό; Μπορείτε να προτείνετε εναλλακτικούς τρόπους έκφρασης του ίδιου μηνύματος και ουδετεροποίησης της φόρτισης; 5. Δίνουμε στους/στις μαθητές/-τριες μεταγραμμένα κείμενα από διάφορες δημοσιογραφικές εκπομπές, προκειμένου να αναγνωρίσουν ποιο απόσπασμα ανήκει σε ποια εκπομπή. Πώς καταλαβαίνετε σε ποια εκπομπή ανήκουν; Χρησιμοποιεί ο κάθε τηλεοπτικός σταθμός και η κάθε δημοσιογραφική εκπομπή τη δική του/της «γλώσσα»; Ποια είναι τα βαθύτερα κίνητρα της γλώσσας του δημοσιογραφικού λόγου; Σε ένα άρθρο στη σχολική εφημερίδα ή στο edmodo αναπτύσσουμε τις σκέψεις μας για την ιδεολογική λειτουργία-χρωματισμό του λόγου, αλλά και τον προβληματισμό μας για τους στόχους και τα συμφέροντα αυτών που τον χρησιμοποιούν. Σελίδα 17 από 19
Ζ. ΑΛΛΕΣ ΕΚΔΟΧΕΣ Η διδακτική αξιοποίηση του δημοσιογραφικού λόγου μπορεί να χρησιμεύσει, επιπλέον, ώστε όχι μόνο να επανακαθορισθούν οι σχέσεις ισχύος μέσα στην τάξη ανάμεσα στον/στην εκπαιδευτικό και τους/τις μαθητές/-τριες, αλλά και να μετατραπούν αυτές σε συνεργατικές σχέσεις ενδυνάμωσης που αμφισβητούν τα υπάρχοντα εξουσιαστικά μοντέλα και οδηγούν σε μια θετική και δυναμική διαπραγμάτευση ταυτοτήτων (Cummins 2005). Αυτό σημαίνει ότι οι μαθητές/-τριες θα μπορούσαν να προβούν σε συγκρίσεις ανάμεσα στον δημοσιογραφικό λόγο και σε αυτόν που χρησιμοποιείται στο σχολείο. Η συνειδητοποίηση ότι ο λόγος μέσα στην τάξη χρησιμοποιεί παραπλήσιους λεκτικούς μηχανισμούς, για να μεταβιβάσει ρητά και άρρητα μηνύματα, θα οδηγήσει αυτόματα στο συμπέρασμα ότι κι αυτός κινείται σε ένα πλαίσιο ισχύος. Μια πρόταση είναι να καταγραφεί μια ώρα διδασκαλίας και να παρουσιαστεί με την ίδια διαδικασία που ακολουθήσαμε για το δελτίο ειδήσεων. Η. ΚΡΙΤΙΚΗ Οι μαθητές/-τριες καθίστανται ικανοί/-ές να προσδιορίζουν κάθε φορά τον στόχο και την ιδεολογική τοποθέτηση του δημιουργού ενός τηλεοπτικού κειμένου, ενώ, παράλληλα, αποκτούν πολλές ευκαιρίες έκφρασης κι εξάσκησης των γλωσσικών τους δεξιοτήτων στον προφορικό και γραπτό λόγο. Επιπλέον, ενισχύεται η ικανότητά τους να επιχειρηματολογούν, αλλά και να μεταδίδουν ένα μήνυμα με ευσύνοπτο τρόπο. Οι μαθητές/-τριες μέσα από την ενεργή αλληλεπίδρασή τους με τον δημοσιογραφικό λόγο αποκτούν μια επικοινωνιακή επάρκεια και μεταγλώσσα (Fairclough 2001) που τους επιτρέπει να κατανοούν τα βαθύτερα κίνητρα της γλώσσας του δημοσιογραφικού λόγου. Ο απώτερος στόχος είναι να συνειδητοποιήσουν τη συγκαλυμμένη ιδεολογική λειτουργία του λόγου, αλλά και να προβληματιστούν για τους στόχους και τα συμφέροντα αυτών που τον χρησιμοποιούν. Σύμφωνα με τον Baynham (2002: 252), οι ερωτήσεις με το «γιατί» είναι η βάση των κριτικών ή «αντιστασιακών» αναγνώσεων, αυτών, δηλαδή, που δεν αποδέχονται απλώς τις Σελίδα 18 από 19
γραμμένες λέξεις ως δεδομένες κι εξουσιαστικές, αλλά αμφισβητούν την προέλευση αυτής της εξουσίας. Θ. BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Baynham, M. 2002. Πρακτικές Γραμματισμού (Μτφρ. Μ. Αραποπούλου). Αθήνα: Μεταίχμιο. Boorstin, D. J. 1991. Από τη συλλογή ειδήσεων στην κατασκευή ειδήσεων: Ένας κατακλυσμός ψευδογεγονότων. Στο Λιβιεράτος, Κ. & Τ. Φραγκούλης (επιμ.), Το μήνυμα του μέσου. Η έκρηξη της μαζικής επικοινωνίας (4η έκδ.) (Μτφρ. Α. Λυκιαρδοπούλου & Λ. Αναγνώστου). Αθήνα: Αλεξάνδρεια. 156-97 Cummins, J. 2005. Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση: Εκπαίδευση με σκοπό την ενδυνάμωση σε μια κοινωνία της ετερότητας (2η έκδ. βελτιωμένη) (Μτφρ. Σ. Αργύρη). Αθήνα: Gutenberg. Fairclough, N. 2001. Language and Power (2nd ed.) Harlow: Longman. Freire, P. 2000. Η διεργασία γραμματισμού ενηλίκων ως πολιτισμική δράση για ελευθερία. Στο Maybin, J. (επιμ.) Γλώσσα και γραμματισμός στην κοινωνική πρακτική, Τόμος Γ. (Μτφρ. Ι. Φ. Βλαχόπουλος). Πάτρα: ΕΑΠ. 307-18. Μπένετ, Ο. Λ. 1999. Ειδήσεις: η πολιτική των ψευδαισθήσεων. (Μτφρ. Β. Λιαπής & Κ. Πάρη). Αθήνα: Δρομέας. Σεραφετινίδου, Μ. 2005. Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Ο ρόλος των μέσων στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού. Αθήνα: Gutenberg. Φισκ, Τζ. 2005. TV. Η ανατομία του τηλεοπτικού λόγου (2η έκδ.) (Μτφρ. Β. Σπυροπούλου). Αθήνα: Κατάρτι. Σελίδα 19 από 19