Περιεχόμενα Πρόλογος... 19 Μήνυμα των συγγραφέων... 21 1 Εισαγωγή στην έννοια της «Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης»... 27 1.1 Τύποι ολοκλήρωσης... 29 1.2 Θεωρίες ολοκλήρωσης.... 37 1.2.1 Ομοσπονδιοποίηση... 39 1.2.2 Λειτουργισμός, Νεολειτουργισμός και Θεωρία Συναλλαγών... 49 1.3 Άλλες θεωρητικές προσεγγίσεις... 55 2 Πολιτική Επιστήμη και άλλοι κλάδοι στην ανάλυση της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης... 59 2.1 Προσανατολισμοί της Πολιτικής Επιστήμης... 59 2.1.1 Πολιτική Φιλοσοφία... 60 2.1.2 Εμπειρισμός... 62 2.1.3 Θεωρία του Ορθολογισμού ή της Ορθής Επιλογής... 64 2.2 Βασικές έννοιες... 65 2.2.1 Θεσμοί ή άτομα... 65 2.2.2 Ιδέες και συμφέροντα: οι δυο κατευθυντήριοι παράγοντες στην πολιτική... 69 2.2.3 Δομές, διεργασίες, περιεχόμενα και διενέργεια πολιτικής... 70 2.2.4 Πολιτικά μέσα εργαλεία... 80 2.2.5 Πολιτική αρένα και δίκτυο... 83 2.2.6 Σχετικοί επιστημονικοί κλάδοι... 87 3 Προβληματισμοί για την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση... 91 3.1 Πόσο «δημοκρατική» είναι η ΕΕ... 91 3.2 Πόσο βιώσιμη είναι η ΕΕ... 97 3.3 Ευρώπη των «λαών» ή των «εμπόρων»... 98
4 Εξελίξεις που οδήγησαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση... 101 4.1 Ορισμοί και ιστορικό πλαίσιο... 101 4.2 Συνοπτική παρουσίαση και χρονικό των εξελίξεων... 107 4.3 Η ιδέα του «Ευρωπαϊκού Συντάγματος» Ιστορικό και θεωρία... 140 5 Αρχές, είδη νομικών πράξεων και όργανα της ΕΕ... 149 5.1 Αρχές της ΕΕ... 149 5.2 Είδη νομικών πράξεων... 151 5.3 Όργανα... 159 5.3.1 Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο... 160 5.3.2 Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 161 5.3.3 Το Ευρωκοινοβούλιο... 167 5.3.4 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή... 174 5.3.5 Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 180 5.3.6 Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕ)... 182 5.3.7 Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ)... 183 5.3.8 Το Ελεγκτικό Συνέδριο... 184 5.3.9 Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ)... 185 5.3.10 Η Επιτροπή των Περιφερειών... 186 5.3.11 Ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής... 187 5.3.12 Ταμεία χρηματοδότησης... 188 5.3.12.1 Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης... 191 5.3.12.2 Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο... 193 5.3.12.3 Τα Γεωργικά Ταμεία... 195 5.3.12.4 Χρηματοδοτικό Μέσο Προσανατολισμού της Αλιείας... 223 5.3.12.5 Ταμείο Συνοχής... 224 5.3.13 Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθεροποίησης... 225 6 Διαδικασίες λήψης αποφάσεων Προϋπολογισμός... 231 6.1 Διαβούλευση, Σύμφωνη Γνώμη, Συνεργασία... 232 6.2 Συναπόφαση... 232 6.3 Ο προϋπολογισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 236
7 Πολιτικές της ΕΕ... 239 7.1 Κοινή Γεωργική Πολιτική (ΚΓΠ)... 241 7.1.1 Η πολιτική δυναμική της ΚΓΠ... 243 7.1.2 Εξέλιξη και αναθεωρήσεις... 245 7.1.3 Επιτροπές... 261 7.1.4 Κριτική... 262 7.1.5 Η θέση της ΚΓΠ μέσα στην Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση.... 270 7.1.6 Ετερογένεια αγροτικών οικονομιών και το ζήτημα της αξιολόγησης... 273 7.1.7 Δασική Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 286 7.2 Περιβαλλοντική Πολιτική... 292 7.2.1 «Περιβάλλον»: ουσιαστικό πρόβλημα ή προπαγάνδα... 292 7.2.2 Γένεση και εξέλιξη της περιβαλλοντικής πολιτικής... 296 7.2.3 Εργαλεία και αρχές περιβαλλοντικής πολιτικής.... 303 7.3 Άλλες πολιτικές... 307 7.3.1 Δικαιώματα πολιτών, Πολιτισμός και Πληροφόρηση... 307 7.3.2 Προστασία καταναλωτών.... 309 7.3.3 Κοινωνική πολιτική... 310 7.3.4 Φορολογική πολιτική... 312 7.3.5 Ανταγωνισμός... 314 7.3.6 Εμπορική πολιτική... 316 7.3.7 Ενίσχυση για την ανάπτυξη... 317 7.3.8 Εξωτερικές σχέσεις... 320 7.3.9 Αλιευτική πολιτική... 320 7.3.10 Βιομηχανία και επιχειρήσεις... 322 7.3.11 Μεταφορές... 324 7.3.12 Ενέργεια... 325 7.3.13 Έρευνα... 332 7.3.14 Περιφερειακή πολιτική.... 334 7.3.14.1 Ο ρόλος της περιφερειακής πολιτικής... 336 7.3.14.2 Το Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου... 344
7.3.14.3 Ονοματολογία Εδαφικών Στατιστικών Μονάδων (NUTS)... 347 7.4 Σύνοψη αλληλεπίδρασης τομέων πολιτικής στην ΕΕ... 350 8 Ο ρόλος των Οργανωμένων Συμφερόντων... 353 8.1 Συσχετισμός δυνάμεων... 354 8.2 Πολιτικά δίκτυα... 356 8.3 Πρακτικές αρχές lobbying στις Βρυξέλλες... 358 Αντί επιλόγου... 361 Βιβλιογραφία... 375
Πίνακας 1. Ευρετήριο πινάκων Τυπολογία πολιτικο διοικητικών συστημάτων ιεραρχικής ολοκλήρωσης... 35 Πίνακας 2. Αριθμός ψήφων στο Συμβούλιο έως το 2004... 162 Πίνακας 3. Πίνακας 4. Πίνακας 5. Πίνακας 6. Αριθμός ψήφων στο Συμβούλιο μετά και από την προσχώρηση Βουλγαρίας και Ρουμανίας το 2007 (ΕΕ 27)... 163 Μόνιμες και προσωρινές Επιτροπές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (2009)... 169 Κατανομή των εδρών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την περίοδο 2004 2009... 173 Διαχρονική συγκριτική παρουσίαση της δομής της Επιτροπής... 177 Πίνακας 7. Συνοπτική ιστορία της ΚΑΠ... 255 Πίνακας 8. Πίνακας 9. Απεικόνιση του 2 ου Πυλώνα στο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2007 13... 256 Αλληλεξάρτηση τομέων της ΚΓΠ (στατιστικό τεστ Kendall)... 283 Πίνακας 10. Τυπολογία Δικτύων... 358 Πίνακας 11. Το σύστημα πολιτικών περιεχομένων της Ευρώπης 2020... 267
Ευρετήριο διαγραμμάτων Διάγραμμα 1. Βαθμός πρόθεσης νομοθετικής επέμβασης της ΕΕ σε τομείς της Αγροτικής Πολιτικής εκφρασμένος σε ποσοστά (%) νομοθετικών πράξεων σε επιλεγμένα παραδείγματα τομέων παραγωγής. (Δεκέμβριος 2008)... 156 Διάγραμμα 2. Βαθμός δυνατότητας δικαστικής επέμβασης της ΕΕ σε τομείς της Αγροτικής Πολιτικής εκφρασμένος σε ποσοστά (%) δικαστικών πράξεων σε επιλεγμένα παραδείγματα τομέων παραγωγής. (Δεκέμβριος 2008)... 157 Διάγραμμα 3. Δαπάνες και πορεία δαπανών της ΚΓΠ 1980 2009 (σταθερές τιμές 2007)... 197 Διάγραμμα 4. Ποσοστιαία κατανομή των δαπανών της ΚΓΠ ανάμεσα στους πυλώνες (2009)... 223 Διάγραμμα 5. Πως κατανέμονται οι δαπάνες στην ΕΕ... 237 Διάγραμμα 6. Κατανομή προϋπολογισμένων δαπανών (%) κατά τομέα πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης ανά κράτοςμέλος για το διάστημα 2007 13... 280 Διάγραμμα 7. Τα τρία σενάρια ανάκαμψης της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέχρι το 2020... 369 Ευρετήριο Χαρτών Χάρτης 1. Περιοχές αγροτικού ενδιαφέροντος στην ΕΕ... 242
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ Πολλοί θεσμοί, ιδίως της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είχαν εξ αρχής γαλλική ονομασία, γι αυτό και η συντομογραφία που έχει καθιερωθεί αντιστοιχεί ενίοτε σε αυτή την αρχική ονομασία. Ωστόσο, εδώ θα παρουσιασθούν κυρίως οι αγγλικές ονομασίες, διότι αυτές έχουν επικρατήσει σήμερα, όταν χρησιμοποιούνται στην ανεπτυγμένη μορφή τους. Συντομογραφίες Ανεπτυγμένες ονομασίες Ξενόγλωσσες ASEAN CEDEFOP CEPF COGECA COPA COREPER CSA ECHO ECOFIN EFSF EFSM EFTA ELO ERP ESPON Association of South East Asian Nations European Centre for the Development of Vocational Training Confederation of European Forest Owners General Confederation of Agricultural Cooperatives Committee of Professional Agricultural Organizations Committee of Permanent Representatives Comite spécial de l agriculture Service d'aide Humanitaire de la Commission européenne Economic and Financial Affairs Council European Financial Stability Facility European Financial Stabilisation Mechanism European Free Trade Association European Landowners Organisation European Recovery Program European Spatial Planning Observation
Network FAO Food and Agriculture Organization GATT General Agreement on Tariffs and Trade ICFTU International Confederation of Free Trade Unions IMF International Monetary Funds LEADER Liaisons entre Action de Development de l economie MCPFE Ministerial Conference on the Protection of Forests in Europe MERCOSUL Mercado Común do Sul MERCOSUR Mercado Común del Sur NAFTA North American Free Trade Agreement NUTS Nomenclature d' Unités Territoriales Statistiques OECD Organization for Economic Co operation and Development OEEC Organization for European Economic Co operation SAPARD Special Accession Programme for Agriculture STAR Committee on Agricultural Structures and Rural Development TFP Total Factor Productivity UNCED United Nations Conference on Environment and Development WTO World Trade Organization
Ελληνόγλωσσες ΑΚΕ ΓΣΔΕ ΓΤΟ ΕΓΤΑΑ ΕΓΤΕ ΕΓΤΠΕ ΕΔΠ ΕΕ ΕΕΠ ΕΖΕΣ ΕΚ ΕΚΑ ΕΚΑΕ ΕΚΑΧ ΕΚΤ ΕΜΑ ΕΝΣ ΕΟΚ ΕΟΚΕ ΕΟΟΣ ΕΠΚ ΕΣΚΤ ΕΣΠΑ ΕΤΕ ΕΤΠΑ ΕΧΕ ΚΑΠ ΚΕΠΑΑ ΚΓΠ Αφρική, Καραϊβική και Ειρηνικός ωκεανός Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT) Γενετικώς Τροποποιημένοι Οργανισμοί Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Εγγυήσεων Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων Εθνικά Δασικά Προγράμματα Ευρωπαϊκή Ένωση Ενιαίο Έγγραφο Προγραμματισμού Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άμυνας Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Επιτροπή Μονίμων Αντιπροσώπων (COREPER) Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή Ευρωπαϊκή Οργάνωση Οικονομικής Συνεργασίας Ευρωπαϊκή Πολιτική Κοινότητα Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης Ευρωπαϊκός Χώρος Έρευνας Κοινή Αγροτική Πολιτική Κοινή Ευρωπαϊκή Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας Κοινή Γεωργική Πολιτική
ΚΟΑ ΚΠΣ ΜΕΠ ΜΜΕ ΟΕΟΣ ΟΗΕ ΟΝΕ ΟΟΣΑ ΠΑΑ ΠΟΕ ΣΑΚΧ ΣΕΕ ΣΕΚ ΣΣΑ ΧΓΕ ΧΜΠΑ Κοινή Οργάνωση Αγοράς Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Μέγιστες Εγγυημένες Ποσότητες Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (OEEC) Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Οικονομική και Νομισματική Ένωση Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (OECD) Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (WTO) Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου Συνθήκη Ευρωπαϊκής Ένωσης Συνθήκη Ευρωπαϊκής Κοινότητας Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση Χρηματοδοτικό Μέσο Προσανατολισμού Αλιείας
Πρόλογος Μπροστά στη σημερινή οικονομική κρίση που κλονίζει την παγκόσμια οικονομία, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) δεν θα μπορούσε να μείνει ανέπαφη. Η κρίση αποκάλυψε και επιδείνωσε τις δικές της εσωτερικές αδυναμίες και αντιφάσεις. Ιδιαίτερα στην Ευρωζώνη, όπου η οικονομική και νομισματική ένωση προχώρησε μόνον ως προς το σκέλος της νομισματικής ένωσης δείχνοντας υπερβάλλουσα αισιοδοξία ότι δεν θα χρειαστεί και κάποια μορφή συντονισμού της οικονομικής πολιτικής, έγινε φανερό ότι η ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς και η κατάργηση παραδοσιακών εργαλείων άσκησης εθνικής οικονομικής πολιτικής επιδεινώνει ακόμα περισσότερο την κρίση σε ολόκληρη την Ένωση. Σε ένα τέτοιο επισφαλές οικονομικό περιβάλλον οι ευρωπαϊκοί θεσμοί κλονίζονται. Με ισχυρή τη διακυβερνητική διάσταση και χωρίς επέκταση και εμβάθυνση της Ένωσης στην κατεύθυνση οικοδόμησης νέων θεσμών ρύθμισης και άσκησης μιας κοινής στρατηγικής για την οικονομική και κοινωνική πολιτική, η ίδια η ενότητα της ΕΕ βρίσκεται σε κίνδυνο. Η αποτυχία της προώθησης και ισχυροποίησης των υπερεθνικών θεσμών της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης στερεί την Ένωση από θεσμικά εργαλεία κρατικού τύπου που θα μπορούσαν να ασκήσουν μια κοινή στρατηγική απέναντι στις σημερινές προκλήσεις. Η κινητήρια δύναμη της ΕΕ ήταν και παραμένει η μεγάλη και ενιαία εσωτερική αγορά. Η απουσία ουσιαστικών μηχανισμών ρύθμισης αυτής της αγοράς συμπίπτει με την επικράτηση των νεοφιλελεύθερων απόψεων στις πολιτικές της ΕΕ αλλά και των κρατών μελών. Αυτό το εκρηκτικό μίγμα δεν μπορεί να διαρκέσει πολύ. Ήδη φαίνονται τα πρώτα σημάδια κατανόησης της αναγκαιότητας δημιουργίας νέων μηχανισμών ρύθμισης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το να έχει κανείς γνώσεις γύρω από την οργάνωση, τη λει 19
H Eυρωπαϊκή Ολοκλήρωση από τη γένεση στην κρίση: Θεσμοί Όργανα Πολιτικές τουργία και τη δυναμική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι σήμερα πιο αναγκαίο από ποτέ. Η έννοια, το περιεχόμενο η διαδικασία και η πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, οι θεωρητικές κατευθύνσεις που επιχειρούν να την ερμηνεύσουν, η λειτουργία των ευρωπαϊκών θεσμών και το περιεχόμενο και η εξέλιξη των ευρωπαϊκών πολιτικών είναι το αντικείμενο αυτού του βιβλίου. Στη συγκυρία που βρισκόμαστε σήμερα είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίο να κατανοήσουμε τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, να δούμε την εξέλιξή της και να αντιληφθούμε το περιεχόμενο και την εξελικτική πορεία των ευρωπαϊκών θεσμών και πολιτικών. Το βιβλίο συνεισφέρει προς αυτή την κατεύθυνση. Παρουσιάζει ένα πανόραμα όλων των σχετικών θεμάτων: θεωρίες ολοκλήρωσης, βασικές έννοιες της πολιτικής επιστήμης, προβληματισμούς και εξελίξεις στην πορεία της ολοκλήρωσης, όργανα, διαδικασίες λήψης αποφάσεων και πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόκειται για ένα βιβλίο που βοηθάει στην κατανόηση του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι, ενημερώνει για τις θεωρητικές έννοιες και τα σχετικά επιστημονικά πεδία, θέτει τα απλά αλλά ουσιαστικά ερωτήματα και απαντά χρησιμοποιώντας συχνά συγκεκριμένα παραδείγματα. Αυτή η απλότητα των ερωτημάτων, των παραδειγμάτων και των απαντήσεων, απέναντι σε εννοιολογικά και πολιτικά δύσκολα και αμφιλεγόμενα ζητήματα που δεν απευθύνονται τόσο στους ειδικούς της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης όσο σε επιστήμονες που χρειάζονται τη συμπληρωματική αυτή γνώση, αποτελεί και το ουσιαστικό πλεονέκτημα του βιβλίου. Ελένη Ανδρικοπούλου Καθηγήτρια Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνική Σχολή, ΑΠΘ. 20