Πέργαμον (Αρχαιότητα), Ελληνιστική Γλυπτική

Περίληψη : Κυρίαρχο ρόλο στην ακμή, αλλά και στη διαμόρφωση της ξεχωριστής τεχνοτροπίας της περγαμηνής τέχνης, διαδραμάτισε η δυναστεία των Ατταλιδών. Οι Ατταλίδες προβάλλουν ότι είναι διάδοχοι της Αθήνας, του ελληνικού πνεύματος, αλλά πρέπει συνδυάσουν αυτή την εικόνα και με την αρχή της μοναρχίας. Η ελληνιστική τέχνη της Πέργαμου παρουσιάζει στοιχεία δυναμισμού και εκφραστικότητας. Σε ένα σύνολο έργων κυρίως από τον 3ο και τις αρχές του 2ου αι. π.χ. είναι διακριτές δύο τάσεις: αυτή του λεγόμενου «μπαρόκ», που χαρακτηρίζεται για το ρεαλισμό και την έντασή της και η «φιλολογική» ή «αττική» τάση, όπου κυριαρχεί η ανάμνηση του αττικού ιδεαλισμού και διακρίνεται από μια προσπάθεια μείωσης του πάθους, συγκράτησης της εκφραστικότητας και απόδοσης της μεγαλοπρέπειας. Χρονολόγηση Ελληνιστική περίοδος (3ος-2ος αι. π.χ.) Γεωγραφικός εντοπισμός Πέργαμον 1. Ο ρόλος της δυναστείας των Ατταλιδών Κυρίαρχο ρόλο στην ακμή, αλλά και στη διαμόρφωση της ξεχωριστής τεχνοτροπίας της περγαμηνής τέχνης, χωρίς αμφιβολία διαδραμάτισε η δυναστεία των Ατταλιδών και ιδιαίτερα ο Άτταλος Α (241 197 π.χ.). 1 Κεντρική τους επιδίωξη, ως απογόνων του Αλεξάνδρου, ήταν καταρχήν η προβολή της ελληνικότητάς τους και η καθιέρωσή τους στη συνείδηση του τότε ελληνικού κόσμου ως συνεχιστών του μεγαλείου της Ελλάδας. Για το λόγο αυτό, στράφηκαν στους διαδόχους των μεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι. π.χ., δίνοντας έμφαση σε παραγγελίες που κατά κύριο λόγο απομιμούνταν έργα αθηναϊκά. Παράλληλα στο Πέργαμον πρωτοεμφανίζεται και ανθεί μια τεχνοτροπία με στοιχεία δυναμισμού και εκφραστικότητας που βρίσκεται στον αντίποδα του κλασικισμού. 2. Χαρακτηριστικά της γλυπτικής της Περγάμου Η τέχνη του Περγάμου καθορίζεται από αντίρροπες τάσεις που αποτυπώνονται στα διαφορετικά ρεύματα που εμφανίζονται στη γλυπτική της περιοχής, καθώς συναντάμε έργα που μας δείχνουν διαφορετική καταγωγή των καλλιτεχνών και διαφορετικές αισθητικές προτιμήσεις. Η αντίφαση αυτή ίσως να οφείλεται και στο γεγονός ότι οι Ατταλίδες προβάλλουν ότι είναι διάδοχοι της Αθήνας, του ελληνικού πνεύματος, αλλά πρέπει να συνδυάσουν αυτή την εικόνα και με την αρχή της μοναρχίας. Σε ένα σύνολο έργων κυρίως από τον 3ο και τις αρχές του 2ου αι. π.χ. είναι διακριτές δύο τάσεις: αυτή του λεγόμενου «μπαρόκ», με σημαντικότερη μορφή τον Επίγονο, που χαρακτηρίζεται για το ρεαλισμό και την έντασή της, και η «φιλολογική» ή «αττική» τάση, όπου κυριαρχεί η ανάμνηση του αττικού ιδεαλισμού και διακρίνεται από μια προσπάθεια μείωσης του πάθους, συγκράτησης της εκφραστικότητας και απόδοσης της μεγαλοπρέπειας. 3. Έργα Χαρακτηριστικά έργα του περγαμηνού «μπαρόκ» του 3ου αι. π.χ. είναι ο γνωστός ως «Θνήσκων Γαλάτης» στο Καπιτώλιο και το σύμπλεγμα του Γαλάτη αρχηγού και της γυναίκας του στο Εθνικό Μουσείο των Θερμών στην Ρώμη, και τα δύο μέρος του λεγόμενου «μεγάλου αναθήματος των Ατταλιδών». Στο «Θνήσκοντα Γαλάτη», έργο πιθανώς του Επιγόνου, ευδιάκριτα είναι τα στοιχεία που συμβάλλουν στην αίσθηση έντασης Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 1/6

και αγωνίας του θεατή, όπως οι τεντωμένοι μύες και οι διεσταλμένες φλέβες του πληγωμένου άνδρα, ενώ ο ρεαλισμός είναι ισχυρός ακόμα και στον τρόπο που αποδίδονται τα προσωπικά χαρακτηριστικά. Ο Γαλάτης με τη γυναίκα του Μουσείου των Θερμών είναι μια πυραμιδοειδής σύνθεση, με κυρίαρχο το θέμα της αυτοκτονίας του Γαλάτη, που διατυπώνεται με τρόπο ηρωικό και αρκετά ρητορικό. Αντιπροσωπευτική της λόγιας ή κλασικίζουσας εκδοχής της περγαμηνής γλυπτικής είναι η ζωφόρος της γιγαντομαχίας του βωμού του Διός. Σε μεγάλο βαθμό βέβαια, διέπεται και αυτή από τις αρχές του «περγαμηνού μπαρόκ»: δομείται με βάση τους διαγώνιους άξονες, συγκλίνοντες ή αποκλίνοντες, και προβάλλεται πολύ ο ανάγλυφος χαρακτήρας και ο όγκος των μορφών, σε μια προσπάθεια τονισμού της θεατρικότητας και της δραματικής έντασης. Διαφοροποιείται ωστόσο σε σχέση με την προηγούμενη κατηγορία, καθώς είναι περισσότερο εμφανής η προσπάθεια απόδοσης μιας κλασικής μεγαλοπρέπειας των μορφών των θεών, αλλά ακόμα και των ζωόμορφων γιγάντων. Θεοί και γίγαντες αποτυπώνονται στην κορυφαία τους στιγμή, ενώ χαρακτηριστική είναι η ευγένεια, τυπική ελληνική, στο ύφος των μορφών, ακόμα και των ηττημένων. Με τη ζωφόρο της γιγαντομαχίας, οι Ατταλίδες διακήρυσσαν δύο διεκδικήσεις: ότι το Πέργαμον είναι ο διάδοχος της Αθήνας, η νέα μητρόπολη του ελληνισμού, και ότι εκεί πραγματοποιείται η συμβολική νίκη του λόγου, του θείου λόγου, επάνω στις σκοτεινές δυνάμεις. Στα πιο σημαντικά έργα της περιόδου συγκαταλέγεται και η δεύτερη ζωφόρος του βωμού του Διός, η λεγόμενη ζωφόρος του Τηλέφου, μυθικού προγόνου των Ατταλιδών. Πρόκειται ίσως για την πλέον ρηξικέλευθη ζωφόρο στην ελληνική γλυπτική. Δεν εντάσσεται σε κάποια από τα δύο παραπάνω στιλ, αλλά μάλλον αποτελεί από μόνη της μια ξεχωριστή περίπτωση. Είναι μια σύνθεση που ενδιαφέρεται για τη σαφήνεια της αφήγησης και αναπτύσσεται χρησιμοποιώντας μέσα και τρόπους ζωγραφικούς, και που στο τελικό της αποτέλεσμα παραπέμπει οπτικά σε μια ανάγλυφη ζωγραφιά. Οι μορφές παρουσιάζονται κυρίως κατά κρόταφον, τονίζοντας την αφηγηματική διάσταση της παράστασης, ενώ συχνά ο τρόπος παράθεσής τους μέσα στη σύνθεση δίνει την ψευδαίσθηση του βάθους. Η δράση χωρίζεται σε επεισόδια που ο θεατής διαβάζει από αριστερά προς τα δεξιά. Δέντρα ή στήλες χωρίζουν το ένα επεισόδιο από το επόμενο. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι, αντίθετα με ό,τι συνηθιζόταν σε αρχαιότερες ζωφόρους, ακόμα και στη ζωφόρο της γιγαντομαχίας, η δράση πραγματοποιείται σε συγκεκριμένο και διακριτό χρόνο και χώρο. 2 Από την εποχή αυτή, πέραν των δύο γνωστών επινίκιων αναθημάτων και των δύο ζωφόρων του βωμού του Διός, σώζονται επίσης και κάποια άλλα λιγότερο σημαντικά γλυπτά 3, στα οποία επίσης αντικατοπτρίζονται οι κυρίαρχες τάσεις της περγαμηνής τέχνης. Οι επιγραφές από την ακρόπολη του Περγάμου μας αποκαλύπτουν ότι το μεγαλύτερο μέρος των έργων ήταν μεγάλα γαλατικά αφιερώματα και ηγεμονικά πορτρέτα, βασιλέων, υψηλών αξιωματούχων, στρατηγών και ιερέων. 4 Από τα βασιλικά πορτρέτα σώζονται ορισμένες κεφαλές με διάδημα και ένας κορμός άνδρα ηγεμόνα. Το πιο σημαντικό από τα πορτρέτα είναι αυτό του Άτταλου Α, το οποίο δέχτηκε αργότερα επεξεργασία, ώστε να τοποθετηθεί επίθετη βασιλική κόμη και διάδημα, προφανώς τότε που ο Άτταλος κατέκτησε το βασιλικό αξίωμα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 230 π.χ. 5 Πρόκειται για ένα συνηθισμένο ελληνιστικό πορτρέτο με στοιχεία εξιδανίκευσης, που ανήκει στον ευρύτερο τύπο Αλεξάνδρου βασιλιά. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια, ωστόσο, είναι η προσπάθεια απόδοσης ενός ύφους σοβαρού έως σκυθρωπού, που υποστηρίζεται με τη διόγκωση των κροτάφων και τον τονισμό των οφρυακών τόξων. Δεν αποκλείεται το πρόσωπο του Αττάλου να είχε όντως αυτά τα χαρακτηριστικά, αλλά το πιθανότερο είναι ότι αυτά ειδικώς εξυπηρετούσαν την εικόνα που έπρεπε να έχει ένα άγαλμα του βασιλιά του Περγάμου. Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 2/6

Ο ανδρικός κορμός χρονολογείται πιθανότατα στο τέλος του 3ου ή στις αρχές του 2ου αι. π.χ., ανήκει επίσης στον πολύ γνωστό τύπο αγάλματος του γυμνού ήρωα ή ηγεμόνα, που με το ένα χέρι ανασηκωμένο πάνω από το ύψος του ώμου συγκρατεί δόρυ και με το άλλο, λυγισμένο στον αγκώνα, ακουμπάει συνήθως σε κορμό δέντρου ή σε μια στήλη. Ο κορμός από το Πέργαμον, τυλιγμένος με χλαμύδα πάνω από το δεξιό ώμο και γύρω από το βραχίονα του αναπαυόμενου χεριού, θυμίζει το λεγόμενο «Σίσυφο Β» από το ανάθημα του Δαόχου στους Δελφούς, 6 που χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ. Στο άγαλμα των Δελφών, μέρος ενός ευρύτερου συντάγματος, διακρίνεται η σιγμοειδής ανέλιξη του κορμού που συναντάμε σε έργα του Πραξιτέλη, ωστόσο από τους περισσότερους μελετητές το σύνταγμα στο σύνολό του αποδίδεται στο εργαστήριο του Λυσίππου. Με δεδομένη την πολύ μεγάλη επιρροή του Λυσίππου στην ελληνιστική τέχνη, μπορούμε να εντάξουμε και τον κορμό του Περγάμου στην ευρύτερη παράδοση των διαδόχων του Λυσίππου. Οι φιλόσοφοι γνωρίζουμε ότι θεωρούνταν σημαντικά πρόσωπα για τους φιλέλληνες βασιλείς, αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό ώστε να τιμηθούν με αγάλματα στη βασιλική ακρόπολη του Περγάμου. Από τα αγάλματα εφήβων και αθλητών σώζονται ορισμένες κεφαλές και ένας μικρός κορμός από το Γυμνάσιο που χρονολογείται στον ύστερο 3ο ή στις αρχές του 2ου αι. π.χ. και απεικόνιζε νεαρό αθλητή ή κάποιον νεαρό από το βασιλικό κύκλο. Το μαλακό πλάσιμο του κορμού και το ευγενικό πρόσωπο θυμίζουν έντονα την «κεφαλή Aberdeen» στο Λονδίνο 7 και παραπέμπουν στη σχολή του Πραξιτέλη. Οι Ατταλίδες ευνόησαν τη λατρεία των μεγάλων θεών, όπως της Αθηνάς, του Δία, του Διονύσου, της Δήμητρας, του Ασκληπιού, της Κυβέλης. Από τα σωζόμενα αγάλματα θεών, μόνο το κολοσσικό άγαλμα του Δία από το ναό της Ήρας στο Πέργαμο, χρονολογούμενο στο α μισό του 2ου αι. π.χ., είναι καθαρά λατρευτικό άγαλμα. 8 Στο έργο αυτό διακρίνεται η ογκώδης ανατομία των μορφών της ζωφόρου της γιγαντομαχίας και εν πολλοίς αποτελεί μια ήρεμη παραλλαγή του θεού που μάχεται στην ανατολική ζωφόρο του βωμού. Η «ανοιχτή» σύνθεση αυτής της μορφής μοιάζει να είναι χαρακτηριστικό των μέσων του 2ου αι. π.χ. και ίσως αποτελεί συνεισφορά των γλυπτών που εργάστηκαν στο βωμό στην εξέλιξη της ελεύθερης πλαστικής. 9 Στο περιβάλλον της Κυβέλης και τοποθετούμενο μεταξύ 3ου και 2ου αι. π.χ., ανήκει το άγαλμα του ντυμένου Άττιδος, ενός νεαρού πιστού της θεάς που αυτοακρωτηριάστηκε, δείχνοντας έτσι την αφοσίωσή του. 10 Το άγαλμα αυτό ωστόσο τον παρουσιάζει με τρόπο αρκετά επίσημο και συγκρατημένο. Οι λεπτές πτυχώσεις του ενδύματος, αντίθετα από το Δία, φανερώνουν επιρροή από κλασικά και ειδικότερα αθηναϊκά πρότυπα. Φτωχότερο σε εκτέλεση, αλλά τις ίδιες καταβολές, φαίνεται ότι έχει και το άγαλμα ενός Ερμαφρόδιτου από την ίδια περίοδο. Καλυμμένος από τη μέση και κάτω και με το ένδυμα να τυλίγεται γύρω από το αριστερό χέρι, στηρίζεται σε αυτό, ακουμπώντας επάνω σε ένα κορμό δέντρου και ρίχνει ολόκληρο το βάρος στο δεξί πόδι, ενώ το αριστερό πατάει με τα ακροδάκτυλα. Το έργο, εξαρτώμενο ίσως και από το περιεχόμενό του, που κυριαρχείται από πραξιτέλεια πρότυπα, αποδίδει, μανιεριστικά θα λέγαμε, την εικόνα της χάρης και της θεϊκής ομορφιάς. Ενδεικτικό της κλασικιστικής τάσης και θεματολογίας της περγαμηνής γλυπτικής είναι και το άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου από τη Βιβλιοθήκη του Περγάμου, που χρονολογείται στο α μισό του 2ου αι. π.χ. Πρόκειται για ελεύθερη μετάπλαση ενός αναγνωρίσιμου λατρευτικού συμβόλου και όχι πιστό αντίγραφο του έργου του Φειδία. Ειδικότερα ως προς την απόδοση του προσώπου, το έργο δανείζεται στοιχεία από σύγχρονα ελληνιστικά γλυπτά. Τα αγάλματα από το Πέργαμον, μιας ακόμη Αθηνάς με αιγίδα και μιας Ήρας που αντιγράφουν σαφώς έργα του 5ου αι. π.χ., οδήγησαν πολλούς μελετητές να θεωρήσουν το Πέργαμον το κέντρο στο οποίο άρχισε η αντιγραφή αγαλμάτων μεγάλων καλλιτεχνών. Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 3/6

Ευρεία είναι η αντιπροσώπευση των ντυμένων γυναικείων αγαλμάτων. Πάνω από 40 υπερμεγέθεις μορφές ανακαλύφθηκαν στον περίβολο του βωμού ή κοντά σε αυτόν, εκ των οποίων μόνο μία ή δύο μαζί με το κεφάλι. Το πιο γνωστό άγαλμα από αυτά παριστάνει μια ντυμένη γυναικεία μορφή με ξίφος, που χρονολογείται γύρω στο α μισό του 2ου αι. π.χ., που έχει ερμηνευθεί ως η προσωποποίηση της Τραγωδίας. Πρόκειται για ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του λεγόμενου «μπαρόκ» και θυμίζει έντονα τις μορφές του Ήλιου και της Ηούς από τη ζωφόρο της γιγαντομαχίας. Οι σχοινόμορφες, διασταυρούμενες πτυχές και οι κυλινδρικές πτυχώσεις τείνουν να συγκαλύψουν τις φυσικές ανατομικές διαιρέσεις και δημιουργούν ανεξάρτητους, αυτόνομους όγκους. 11 Τα χαρακτηριστικά του προσώπου των γυναικείων μορφών της γιγαντομαχίας συναντώνται σε μια κεφαλή των αρχών του 2ου αι. π.χ., η οποία συχνά αναφέρεται ως «ωραία κεφαλή». Έχει συχνά παρατηρηθεί η ομοιότητα της κεφαλής αυτής με το πρόσωπο της «Νύκτας» στη ζωφόρο. Ομοιότητες με τα ανδρικά κεφάλια της γιγαντομαχίας μπορούν να εντοπιστούν στο κεφάλι του Ηρακλή στο Μουσείο του Βερολίνου, έργο περίπου σύγχρονο με την «ωραία κεφαλή». Τα ογκώδη χαρακτηριστικά του προσώπου και των πλοκάμων των μαλλιών και της γενειάδας θυμίζουν πολύ το πλάσιμο της μορφής των Γιγάντων. Παρόμοιο χειρισμό, κατ αναλογία, συναντάμε και στο πορτρέτο του Αλεξάνδρου, όπου ένα λυσιππικό πορτρέτο απέκτησε μπαρόκ χαρακτηριστικά κατά το πνεύμα του Περγάμου. 12 Το πορτρέτο αυτό έγινε μάλλον στα πρώιμα χρόνια της βασιλείας του Ευμένη Β και ίσως αποτελούσε τμήμα ενός αγάλματος στο Τέμενος της Λατρείας του Ηγεμόνα στο Πέργαμον. 13 Επίσης, αξίζει να γίνει αναφορά και σε κάποιες μεμονωμένες μορφές που εκφράζουν το πνεύμα της εποχής, όπως το κεφάλι «άγριου άνδρα», 14 ίσως του Μαρσύα από το Ασκληπιείο, έργο του α μισού του 2ου αι. π.χ., και σε δύο καθιστούς ανδρικούς κορμούς, ο ένας έργο του ύστερου 3ου αι. π.χ., μάλλον μορφή ήρωα, πιθανόν προερχόμενος από κάποιο σύνταγμα, και ο άλλος έργο του 2ου αι. π.χ. από την Ελαία, πιθανόν μορφή κάποιας θεότητας. 15 4. Οι γλύπτες Από φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε κάποια ονόματα καλλιτεχνών που εργάστηκαν στο Πέργαμον. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η πληροφορία του Πλίνιου. 16 «Πολλοί καλλιτέχνες αναπαράστησαν τις μάχες του Αττάλου και του Ευμένη εναντίον των Γαλατών: ο Ισόγονος, ο Πυρόμαχος, ο Στρατόνικος και ο Αντίγονος, ο οποίος έγραψε πραγματείες για την τέχνη του». Ο «Πυρόμαχος» που αναφέρει ο Πλίνιος κατά πάσα πιθανότητα ταυτίζεται με τον Αθηναίο γλύπτη Φυρόμαχο που έκανε ένα πολύ δημοφιλές την εποχή εκείνη άγαλμα του Ασκληπιού για το ιερό του θεού στο Πέργαμον. 17 Ο Φυρόμαχος είχε στενή συνεργασία με τον Αθηναίο γλύπτη Νικήρατο ο οποίος εργάστηκε επίσης για τους Ατταλίδες, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από επιγραφικά δεδομένα. 18 Ο Στρατόνικος που αναφέρεται είναι μάλλον ο Στρατόνικος από την Κύζικο, φημισμένος αργυροχόος, τα έργα του οποίου καταγράφονται σε δηλιακή επιγραφή, χρονολογούμενη στο 235 234 π.χ. 19 Ο Αντίγονος «που έγραψε πραγματείες για την τέχνη του», ταυτίζεται σχεδόν με βεβαιότητα με τον Αντίγονο από την Κάρυστο, γλύπτη και λόγιο που θεωρείται ένας από τους πατέρες της ελληνικής ιστορίας της τέχνης και τοποθετείται στον 3ο αι. π.χ. 20 Για τον Ισόγονο δεν έχουμε καμία πληροφορία. 21 Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 4/6

Το όνομα του Επιγόνου από το Πέργαμον, γιου του Χαρίου, διασώζεται ή αποκαθίσταται με πιθανότητα σε εφτά επιγραφές, δύο από τις οποίες βρίσκονται στις βάσεις επινίκιων μνημείων των Ατταλιδών στην ακρόπολη του Περγάμου. 22 Ήταν προφανώς ο μόνος ντόπιος Περγαμηνός ανάμεσα στους μεγάλους γλύπτες που εργάστηκαν για τον Άτταλο Α, και μάλλον κατείχε θέση συντονιστή στην προσπάθεια υλοποίησης του καλλιτεχνικού προγράμματος του Αττάλου και ίσως είναι ο κύριος εμπνευστής του νέου στιλ που άνθησε στο Πέργαμον. 23 Σε ένα διαφορετικό απόσπασμα από εκείνο στο οποίο αναφέρει τους γλύπτες που εργάστηκαν για τον Άτταλο, ο Πλίνιος μνημονεύει τον Επίγονο και επαινεί δύο κυρίως περίφημα έργα του, ένα «Σαλπιγκτή» και ένα «Νήπιο που χαϊδεύει συμπονετικά τη σκοτωμένη μάνα του». 24 Παρόλο που ο Πλίνιος δεν αναφέρει το Πέργαμον στο απόσπασμα αυτό, είναι πιθανόν τα έργα αυτά να είχαν κάποια σχέση με τα γαλατικά επινίκια μνημεία του Αττάλου. Ειδικότερα, ο «Σαλπιγκτής» έχει συσχετιστεί με το «Θνήσκοντα Γαλάτη» του Καπιτωλίου. 25 1. Pollitt, J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή (Αθήνα 1994), σελ. 122. 2. Smith, R.R.R., Hellenistic Sculpture (London 1991), σελ.164-166. 3. Για το σύνολο των γλυπτών βλ. Winter, F., Altertümer von Pergamon, VII (1908). 4. Για τα ενεπίγραφα βάθρα βλ. Fraenkel, H., Altertümer von Pergamon VIII.i (1890). 5. Smith, R.R.R., Hellenistic Sculpture (London 1991), σελ. 156. 6. Η πληρέστερη ανάλυση του αναθήματος γίνεται από το Dohrn, T., Die Marmor Standbilder des Daochos Weihgeschenks in Delphi, Antike Plastik 8 (1968), σελ. 33-53 και από την ελληνική βιβλιογραφία βλ. Τσιριβάκος, Η.Κ., Παρατηρήσεις επί του μνημείου του Δαόχου, ΑΕ (1972), σελ. 70-85. 7. Stewart, A., Greek Sculpture. An Exploration (New Haven 1990), σελ. 177. 8. Smith, R.R.R., Hellenistic Sculpture (London 1991), σελ 156. 9. Pollitt, J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή (Αθήνα 1994), σελ. 152. 10. Smith, R.R.R., Hellenistic Sculpture (London 1991), σελ 156. 11. Pollitt, J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή (Αθήνα 1994), σελ. 152. 12. Radt, W., Der Alexanderkopf in Instanbul, Ein Kopf aus dem großen Fries des Pergamon-Altares, AA (1981), σελ. 583-596. 13. Schober, A., Die Kunst von Pergamon (1951), σελ. 118. 14. Kunzl, E., Arch. Korrerspondenblatt 6 (1976), σελ. 35-37. 15. Smith, R.R.R., Hellenistic Sculpture (London 1991), σελ. 157. 16. Πλιν., ΦΙ 34.84. Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 5/6

17. Διόδ. Σ. 31.46 και Πολύβιος 32.15. 18. Pollitt, J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή (Αθήνα 1994), σελ. 122-123. 19. IG XI.3.313a, σειρά 133. Πλίν., ΦΙ 33.156. Αθήναιος 782Β. 20. Pollitt, J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή (Αθήνα 1994), σελ. 124. 21. Σύμφωνα με το Michaelis, A., Der Schöpfer der attalischen Kamfgruppen, JdI 8 (1893), σελ. 131-134, είναι πιθανό το όνομα του καλλιτέχνη να αλλοιώθηκε στα χειρόγραφα του Πλινίου και να πρόκειται για τον Επίγονο, γιο του Χαρίου από το Πέργαμον. 22. Schober, A., Epigonos von Pergamon und die frühpergamenische Kunst, JdI 53 (1938), σελ. 131 και επίσης Hansen, E.V., The Attalids of Pergamon (Ithaca NY London 1971), σελ. 302. 23. Pollitt, J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή (Αθήνα 1994), σελ. 122, 124. 24. Πλιν., ΦΙ 34.88. 25. Ο Γαλάτης του Καπιτωλίου παριστάνεται να έχει καταρρεύσει επάνω σε μια ωοειδή ασπίδα, όπου βρίσκεται επίσης μια ελικοειδής σάλπιγγα. Ο Διόδ. Σ. 5.30.3 αναφέρει ότι οι Γαλάτες συνήθιζαν να φέρουν σάλπιγγες στη μάχη. Βιβλιογραφία : Hansen E.V., The Attalids of Pergamon, 2, Ithaca New York 1971 Smith R.R.R., Hellenistic sculpture, Thames and Hudson, New York 1991 Künzl E., Die Kelten des Epigonos von Pergamon, Würzburg 1971 Politt J.J., Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή, (επανεκτ. 2003), Αθήνα 1994, Γκαζή, A. (μτφρ.) Ridgway B.S., Hellenistic sculpture I: The styles of ca. 331-200 B.C., Bristol 1990 Stewart A., Greek Sculpture. An Exploration, Yale University Press, New Haven London 1990 Boardman J., Ελληνική πλαστική. Ύστερη κλασική περίοδος, Αθήνα 1999, Καλλεγιά-Γαδ, Α. (μτφρ.) Ridgway B.S., Hellenistic Sculpture II. The styles of ca 200-100 BC, Madison 2000 Gruen E.S., "Culture as Policy", Grummond, N.T. Ridgway, S.B. (επιμ.), From Pergamon to Sperlonga: Sculpture and Context, Berkeley Los Angeles 2000, 17-31 Marszal J.R, "Ubiquitous Barbarians: Represantations of the Gauls at Pergamon and Elsewhere", From Pergamon to Sperlonga: Sculpture and Context, Berkeley Los Angeles, 191-235 Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 6/6