«Από τον Λεόντιο ( ) στον Λέοντα Γ ( ) : Μια περίοδος πολιτικών και κοινωνικών αναταραχών»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Κυριακή Γ. Τατσούδη Πτυχιούχος Ιστορίας και Αρχαιολογίας «Από τον Λεόντιο (695-698) στον Λέοντα Γ (717-741) : Μια περίοδος πολιτικών και κοινωνικών αναταραχών» Διατριβή Ειδίκευσης ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Θ. ΚΟΡΡΕΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα Πρόλογος- Βιβλιογραφία 1-17 Εισαγωγή 18-23 Ο Τελευταίος Αυτοκράτορας πριν την κρίση 24-31 ΛΕΟΝΤΙΟΣ (695-698) Η άνοδος στο θρόνο 32-33 Οι πολεμικές επιχειρήσεις στη Βόρεια Αφρική 33-35 Η επανάσταση εναντίον του Λεοντίου και η εκθρόνισή του 35-37 ΑΨΙΜΑΡΟΣ-ΤΙΒΕΡΙΟΣ (698-705) Αναγόρευση και Διοίκηση 37-39 Οι πολεμικές συγκρούσεις με τους Άραβες και η απώλεια της Αρμενίας 39-42 Η κατάσταση στην Ιταλική χερσόνησο 43 ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ Β : Η Εξορία στη Χερσώνα 44-48 ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ Β (705-711): Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΟΥ Ο αγώνας για την ανάκτηση του θρόνου 49-51 Η εξόντωση των αντιπάλων 52-54 Η εδραίωση της εξουσίας του 55-56 Εκκλησιαστική Πολιτική 57-60 Η υπόθεση της Ραβέννας 61-63 ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΕΧΘΡΩΝ Το Μέτωπο των Αράβων 64-67 Το Μέτωπο της Αφρικής 68 Ο Λέοντας Ίσαυρος πριν την Ενθρόνισή του 69-70 Το Μέτωπο των Βαλκανίων 70 Η υπόθεση της Χερσώνας 71-77 Το τέλος της δυναστείας των Ηρακλειδών 77-81 ΒΑΡΔΑΝΗΣ ΦΙΛΙΠΠΙΚΟΣ (711-713) Ο νέος Αυτοκράτορας Εσωτερική και Εξωτερική Πολιτική 82-83 2

Θρησκευτική πολιτική 83-84 Η ανατροπή του Βαρδάνη Φιλιππικού 85-86 ΑΡΤΕΜΙΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Β (713-715) Ο νέος Αυτοκράτορας 87 Η αντιμετώπιση των Αράβων 87-89 Η ανατροπή του Αρτεμίου Αναστασίου Β 89-91 ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ Γ (715-717) Ο νέος Αυτοκράτορας 91 Η Αραβική απειλή 92 Η παραίτηση του Θεοδοσίου Γ 92-93 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ 94-103 Ο θεσμός των στρατιωτικών Θεμάτων 103-105 Η Εκκλησία 105-107 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 108-109 3

Πρόλογος Η παρούσα εργασία σκοπό έχει να διερευνήσει τα χρόνια από το 695 ως το 717, χρόνια ταραγμένα και ασταθή για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Η περίοδος αυτή, ανάμεσα στα τέλη του 7 ου και τις αρχές του 8 ου αιώνα, χαρακτηρίζεται από πολιτική αστάθεια, στρατιωτικά πραξικοπήματα, συνωμοσίες και πολύ βία. Σε αυτό το περιορισμένο χρονικό διάστημα, έξι αυτοκράτορες εναλλάσσονται στο βυζαντινό θρόνο: ο Λεόντιος (695-698), ο Αψίμαρος-Τιβέριος (698-705), ο Ιουστινιανός Β (705-711, στη δεύτερη περίοδο βασιλείας του), ο Βαρδάνης-Φιλιππικός (711-713), ο Αρτέμιος-Αναστάσιος (713-715) και ο Θεοδόσιος Γ (715-717). Μόνο όταν ανέλαβε τα ηνία της αυτοκρατορικής εξουσίας ο Λέοντας Γ (717-741), ο επονομαζόμενος Ίσαυρος, θεμελιώνεται η απαρχή της ανασύνταξης για την αυτοκρατορία. Η συγκεκριμένη μελέτη εξετάζει την εσωτερική και εξωτερική πολιτική των παραπάνω αυτοκρατόρων, τις καταστάσεις που αντιμετώπισαν μέσα στα όρια της αυτοκρατορίας από τους εγχώριους εχθρούς, αλλά και έξω από αυτά, από τους εξωτερικούς εχθρούς, Άραβες και Βούλγαρους κυρίως, που απείλησαν αρκετές φορές με τις επιθέσεις τους και τις επιδρομές τους το κράτος. Ακόμη, επιχειρείται να αποδοθεί, όσο το δυνατόν εναργέστερα, ο ρόλος των θεσμικών και καθεστωτικών δυνάμεων της αυτοκρατορίας : του στρατού, της Εκκλησίας, των δήμων και της συγκλήτου. Όλοι αυτοί οι παράγοντες συνολικά ήταν που επέφεραν κοινωνικές μεταβολές και εξελίξεις σε όλα τα επίπεδα, οι οποίες ξεκίνησαν από τις αρχές του 7 ου αιώνα και ολοκληρώθηκαν στα τέλη του, αλλάζοντας σε πολύ μεγάλο βαθμό την αυτοκρατορία. Ιδιαίτερα δύσκολη, λόγω της έλλειψης πηγών, ήταν η έρευνα για την περίοδο αυτή, ώστε και να βγουν ασφαλή και σαφή συμπεράσματα, αλλά και να διεκπεραιωθεί στο σύνολό της με ολοκληρωμένη μορφή και αντικειμενικότητα, όπως οφείλει κάθε ιστορική μελέτη, η εργασία αυτή. Ειδικότερα, η ύπαρξη λιγοστών ελληνικών χειρόγραφων πηγών, που πολλές φορές είναι ασαφή, σε συνδυασμό με την ασυμφωνία τους, στις περισσότερες των περιπτώσεων, με τις αραβικές πηγές, δυσκολεύουν πολύ την εξαγωγή συμπερασμάτων. Τέλος, θα ήθελα να αποδώσω τις ευχαριστίες που αρμόζουν στον επιβλέποντα καθηγητή μου Θ. Κορρέ, για τις παρατηρήσεις, τις διορθώσεις, τις υποδείξεις, τη συμπαράσταση και το ενδιαφέρον του σε αυτή τη δύσκολη προσπάθεια. Ευχαριστίες αξίζουν και οι υπόλοιποι καθηγητές του τομέα Βυζαντινών σπουδών, που βοήθησαν 4

με τις επιστημονικές τους γνώσεις τόσο στο προπτυχιακό όσο και στο μεταπτυχιακό επίπεδο. 5

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ Γεώργιος ο Μοναχός Μιχαήλ Γλυκάς Georgii Monachi, Chronicon, vol. I-II, Lipsiai: B.G.Teubneri,1904 Michaelis Glycae Annales, rec. Imm. Bekkerus, Bonnae 1836 Γ. Κεδρηνός Georgius Cedrenus I II, K. B. Bonnae 1838-1839, P.G. 121, σελ. 24-1165 και 122, σελ. 9-368, εκδ. Imm. Bekker Χρονικόν 1234 Chronicon Anonymum ad. AD 1234 pertinens v. I, ed. J. B. Chabot (CSCO Ser. Syr. 3 rd ser 14), Louvain 1937 (ανατ. Louvain 1965) F. Dolger, F. Dolger, Regesten der Regesten Kaiserkunden, Μόναχο 1924 Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Constantine Porphyrogenitus, De De adm. Imp. administrando imperio, Greek text edited by Moravcsik, English translation by R.J.H. Jenkins (Magyar-Gorog Tanulmanyok 29), Budapest 1949, β εκδ. Dumbarton Oaks 1967 Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, A. Pertusi, Constantino De thematibus Porfirogenito, De thematibus, 6

Instroduzione, testo critico, commento ( Studi e Testi 160), Citta del Vaticano 1952 L.P. I Λέων ο Διάκονος Λέων ο Γραμματικός Λέων ο Σοφός Le Liber Pontificalis texte, introduction par l abbe E. Duchesne, τ. ΙΙΙ, Παρίσι 1955 C. B. Hasii, Leonis Diaconi Caloensis Historiai, C. B. Bonnae 1828 Leonis Grammatici Chronographia, CB, εκδ. Imm. Bekker, Bonnae 1842 R. Vari, Leonis imperatoris Tactica 1-2 (Const. I-XIV. 38), Budapest 1917-1922, P. G. 107 σ. 672-1120 Κ. Μανασσής, Σύνοψις Constantini Manassis, Breviarium Chronicum Recencuit Odysseus Lampsidis v. XXXVI /1 CFHB Academia Atheniensis, 1996 Νικηφόρος Παύλος ο Διάκονος Nikephoros Patriarch of Constantinople, Short History, ed. By Cyril Mango, Washington D.C. 1990 Paul the Diacon, Historia Lango bardorum ed. by L. Bethmann and 7

G. Waitz. Monumenta Germaniae Historica: Scriptores Rerum Langobardicarum et Italicarum Saec. VI-IX Hanover, 1878.An English version of the original Latin is History of the Langobards by Paul the Deacon, trans. by William Dudley Foulke, Philadelphia, 1905 Πασχάλιον Χρονικόν Πασχάλιον Χρονικόν, εκδ. L. Dindorf, τ. 2, Βόννη 1832 Σύνοψις Σάθα Ανωνύμου Σύνοψις Χρονική, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη ή Συλλογή Ανέκδοτων Μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας. Επιστασία: Κ. Ν. Σάθα, τ. Ζ 1894, ανατ. 1972 S. O. C. Scriptores Originum Constantinopolitarum, ed. Th. Preger, New York 1975 Θ. Σκουταριώτης A. Heisenberg, Georgii Acropolitae opera 1, Lipsiae 1903, σ. 275-302, Corr. P. Wirth, Stuttgart (Teubner) 1978 Θεοφάνης Theophanes Chronographia, ed. C. de Boor, v. I-III, Lipsiae 1963 Ι. Ζωναράς Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum, Libri XVIII (CSHB), ed. B. G. Niebuhri C. F. v. III, 8

Bonnae 1897 ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Κ. Άμαντος, Ιστορία Κ. Άμαντος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. 1 ος 395-867 μ. Χ. εκδ. Τρίτη, ΟΕΔΒ Αθήνα 1963 C. Becker, Expansion C. Becker,The Expansion of the Saracens, CMH II/ 1913, σελ. 348-376 Β. Βλυσίδου-Ε. Κουντούρα-Σ. Β. Βλυσίδου-Ε. Κουντούρα-Σ. Λαμπάκης-Τ. Λουγγής-Α. Σαββίδης, Λαμπάκης-Τ. Λουγγής-Α. Μικρά Ασία Σαββίδης, Η Μικρά Ασία των Θεμάτων, ΕΙΕ/ΙΒΕ, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1, Αθήνα 1998 E. W. Brooks, Successors E. W. Brooks,The Successors of Heraclius to 717, CMH II/ 1913, σελ. 406-417 J. B. Bury, History J. B. Bury,A History of the Later Roman Empire, τ. 1-2, Amsterdam 1966 J. B. Bury, Naval Policy J. B. Bury,The Naval Policy of the Roman Empire, Centenario della nascita di M. Amari, τ. 2, Παλέρμο 9

1902 J. D. Breckenridge, Iconography J. D. Breckenridge, The Numismatic Iconography of Justinian II (685-695, 705-711 A.D.), Τhe American Numismatic Society, New York 1959 A Cameron, Byzantium A. Cameron, Byzantium and the Past in the Seventh Century : The Search for Redefinition, σελ. 250-276, Changing cultures in Byzantium and the past Seventh Century : The search for redefinition, Variorum Reprints 1996 A. Cameron, Heresies and Factions A. Cameron, Memoires et Documents Heresies and Factions, Βυζάντιον 44/1974, σελ. 92-120 P. Charanis, Changes P. Charanis,Ethnic Changes in the Byzantine Empire in the seventh century, D.O.P. 13/1959, σελ. 23-44 P. Charanis, Remarks P. Charanis, Some Remarks on the Changes in Byzantium in the seventh century, Melanges Ostrogorsky, τ. 1, Βελιγράδι 1963 P. Charanis, Transfer P. Charanis,The Transfer of Population as a Policy in the Byzantine Empire, Comparative 10

Studies in Society and History, τ. 3 ος 1960-1961 Α. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή Α. Χριστοφιλοπούλου,Εκλογή, αναγόρευσις και στέψις του βυζαντινού αυτοκράτορος, Αθήναι 1956 Α. Χριστοφιλοπούλου, Δήμοι Α. Χριστοφιλοπούλου,Οι εκτός Κωνσταντινουπόλεως βυζαντινοί Δήμοι, Χαριστήριον εις Α. Κ. Ορλάνδον ΙΙ, Αθήναι 1966, σελ. 327-360 Α. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β 1 Α. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α (324-610), τ. Β1 (610-867), τ. Β2 (867-1081), Αθήναι 1975, 1981, 1988 D. M. Dunlop, Khazars D. M. Dunlop, The History of the Jewish Khazars, Princeton 1954 F. Dvornic, Circus Parties F. Dvornic, The circus parties in Byzantium. Their evolution and their suppression, Βυζαντινά- Μεταβυζαντινά 1 (1946), σελ. 119-133 Π. Α. Γιαννόπουλος, Αυτοκρατορική Π. Α. Γιαννόπουλος, Η αυλή αυτοκρατορική αυλή του Βυζαντίου τον Ζ, αιώνα, Ε. Ε. Β. Σ. τ. ΛΖ 1969-1970 Π. Α. Γιαννόπουλος, Σπουδαι βυζαντινών Π. Α. Γιαννόπουλος, Σπουδαι 11

προσωπικοτήτων Βυζαντινών Προσωπικοτήτων : Βαρασβακούριος, Κόμις του Οψικίου, Βυζαντινά 4/1972, σελ. 288-297 Α. Ε. Γκουτζιουκώστας, Απονομή Α. Ε. Γκουτζιουκώστας, Η δικαιοσύνης Απονομή Δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9 ος 12 ος αιώνες), Τα κοσμικά δικαιοδοτικά όργανα της πρωτεύουσας, Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 37, ΚΒΕ Θεσσαλονίκη 2004 T. E. Gregory, History T. E. Gregory, A History of Byzantium, 2005 Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Εκστρατεία Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Η εκστρατεία του Ιουστινιανού Β κατά των Βουλγάρων και Σλάβων (688), Βυζαντιακά 2 (1982), σελ. 111-124 Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Κούβερ Μ. Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Το επεισόδιο του Κούβερ στα «Θαύματα του Αγίου Δημητρίου», Βυζαντιακά 1 (1981), σελ. 67-87 Ph. Grierson, Tombs and Obits Ph. Grierson, The Tombs and Obits of the Byzantine Emperors (337-1042); with an additional note by Cyril Mango and Ihor Sevcenco, σελ. 1-63 Ph. Grierson, Catalogue Ph. Grierson, Catalogue of the 12

Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection, vol. II 2, Dumbarton Oaks 1968 J. Haldon, Dark Centuries J. Haldon, Byzantium in the dark centuries : some concluding remarks, Οι Σκοτεινοί Αιώνες του Βυζαντίου (7 ος -9 ος αι.) ΕΙΕ/ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 9, Αθήνα 2001 J. Haldon, State, Army and Society J. Haldon, Ideology and Social Change in the Seventh Century- Military Discontent as a Barometer, σελ. 139-190 State, Army and Society in Byzantium. Approaches to Military, Social and Administrative History 6 th 12 th centuries, Variorum 1995 C. Head, Justinian II C. Head, Justinian II of Byzantium, Madison, Milwaukee and London 1972 C. Head, Reinterpretation C. Head, Towards a Reinterpretation of the second reign of Justinian II: 705-711 Byzantion 40/1970, σελ. 14-32 C. Head, Restoration C. Head, On the date of Justinian II s Restoration, Byzantion 39/1969, σελ. 104-107 W. E. Kaegi, Military Unrest W. E. Kaegi, Byzantine Military Unrest 471-843, An interpretation, 13

Amsterdam 1981 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Β Ιστορία Μέσης Βυζαντινής Περιόδου 9565-1081), ανατ. Ε, Θεσσαλονίκη 1993 Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, τέταρτη έκδοση, Θεσσαλονίκη 2001 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία Ι. Καραγιαννόπουλος, Η Πολιτική Θεωρία των Βυζαντινών, Ε. Β. Ε. α ανατύπωση, Θεσσαλονίκη 1992 K. Karapli, Χελάνδιον K. Karapli, Βυζαντινό Χελάνδιον Αραβικό Shalandi, Cultural relations between Byzantium and the Arabs, ed. Yacoub Yousef Al Hijji Vasilios Christides, Athens 2007 Al. Kazhdan, Farmer s law Al. Kazhdan, Farmer s law, O.D.B. II, σελ. 778 Θ. Κορρές, Υγρόν πυρ Θ. Κορρές, «Υγρόν πυρ», Ένα όπλο της βυζαντινής ναυτικής τακτικής, Ε. Β. Ε. γ έκδοση, Θεσσαλονίκη 1995 Φ. Κουκουλές, Διαπόμπευσις Η Διαπόμπευσις κατά τους βυζαντινούς χρόνους, Βυζαντινά- Μεταβυζαντινά Ι. 2, 1949, σελ. 75 Ε. Κουντούρα- Γαλάκη, Ο 39 ος Κανών Ε. Κουντούρα- Γαλάκη, Ο 39 ος 14

Ε. Κουντούρα-Γαλάκη, Προρρήσεις Στ. Κυριακίδης, Βιβλιοκρισία Κανών της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (692) και η εκκλησιαστική πολιτική του Ιουστινιανού Β, Δίπτυχα 6/1994-1995, σελ. 169-177 Ε. Κουντούρα-Γαλάκη, Προρρήσεις μοναχών και ανάδειξη αυτοκρατόρων στη διάρκεια των «σκοτεινών αιώνων», Διεθνή Συμπόσια 9, Οι σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου (7 ος -9 ος αι. ) ΕΙΕ/ΙΒΕ, Αθήνα 2001, σελ. 421-441 Στ. Κυριακίδης, βιβλιοκρισία του A. A. Vasiliev, An Edict of the Emperor Justinian II. September 688, Μακεδονικά 2 (1941-1952), σελ. 758 Μ. Λεοντσίνη, Κωνσταντίνος Δ Μ. Λεοντσίνη, Κωνσταντίνος Δ (668-685) ο τελευταίος πρωτοβυζαντινός αυτοκράτορας, ΕΙΕ/ΙΒΕ Μονογραφίες 7, Αθήνα 2006 Μ. Λεοντσίνη, Θρησκευτικές Μ. Λεοντσίνη, Θρησκευτικές Πεποιθήσεις πεποιθήσεις και γλωσσική διατύπωση τον 7 ο αιώνα, Διεθνή Συμπόσια 9, Οι σκοτεινοί αιώνες 15

R. S. Lopez, Silk Industry Τ. Λουγγής, Δοκίμιο Τ. Λουγγής, Επισκόπηση του Βυζαντίου ( 7 ος -9 ος αι.) ΕΙΕ/ΙΒΕ, Αθήνα 2001, σελ. 73-87 R. S. Lopez, Silk Industry in the Byzantine Empire, Speculum XX/1945, σελ. 1-42 (Variorum Reprints, London 1978) Τ. Λουγγής, Δοκίμιο για την κοινωνική εξέλιξη στη διάρκεια των λεγόμενων «σκοτεινών αιώνων», Σύμμεικτα 6 Αθήνα 1985, σελ. 139-222 Τ. Λουγγής, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, Α τόμος (324-1204), Μελέτες ΚΜΕ, τρίτη έκδοση, Αθήνα 2011 Τ. Λουγγής, Νέοι Προσανατολισμοί, Τ. Λουγγής, Οι «Νέοι Προσανατολισμοί των Ισαύρων», Βυζαντιακά 2 (1982), σελ. 61-73 E. Minns, Scythians and Greeks E. Minns, Scythians and Greeks, Cambridge 1913 Γ. Μωυσείδου, Βόρειοι Γείτονες Γ. Μωυσείδου, Το Βυζάντιο και οι βόρειοι γείτονές του τον 10 ο αιώνα, Ιστορικές Μονογραφίες 15, Αθήνα 1995 J. J. Norwich, Βυζάντιο J. J. Norwich, Βυζάντιο, οι πρώτοι αιώνες, μτφ. Ευγένιος Περρής, Αθήνα 1996 16

Α. Γ. Παναγοπούλου, Γάμοι Α. Γ. Παναγοπούλου, Οι Διπλωματικοί Γάμοι στο Βυζάντιο (6 ος 12 ος αιώνας), 2006 Ι. Πηλίλης, Οφφίκια και Αξιώματα Ι. Πηλίλης, Τίτλοι, Οφφίκια και Αξιώματα εν τη Βυζαντινη Αυτοκρατορια και τη Χριστιανικη Ορθοδοξω Εκκλησια, Αθήνα 1985 Κ. Ε. Πλακογιαννάκης, Τίτλοι και Κ. Ε. Πλακογιαννάκης, Τιμητικοί Αξιώματα τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, Εθιμοτυπία, Διοίκηση, Στρατός, Θεσσαλονίκη 2001 St. Runciman, Empire St. Runciman, A History of the First Bulgarian Empire, London 1930 Α. Σαββίδης, Κράτος Α. Σαββίδης, Το Οικουμενικό Βυζαντινό Κράτος και η εμφάνιση του Ισλάμ 518-717 μ. Χ., 1985 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ Α. Στράτος, Το Βυζάντιον στον Ζ αιώνα, τ. Στ. Ιουστινιανός Β, Λεόντιος και Τιβέριος 685-717, Αθήναι 1977 Γ. Θεοχαρίδης, Ιστορία Γ. Θεοχαρίδης, Ιστορία της Μακεδονίας G. V. Sumner, Philippicus, Anastasius II G. V. Sumner, Philippicus, and Teodosius III Anastasius II and Theodosius III, GRBS 17 (1987), σελ. 287-294 W. Treadgold, Struggle W. Treadgold, The Struggle for Survival (641-780), The Oxford 17

History of Byzantium, ed. By C. Mango, Oxford University Press 2002 V. Vasiliev, Edict V. Vasiliev, An Edict of the Emperor Justinian II, Speculum 18/1943 V. Vasiliev, Goths V. Vasiliev, The Goths in the Crimea, Cambridge 1936 18

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε κάθε μελέτη που αφορά στο Βυζάντιο, είναι αναγκαία η αποσαφήνιση των εξής βασικών θεμάτων: πρώτα απ όλα πως αντιλαμβάνονταν οι άνθρωποι τους εαυτούς τους μέσα στην απέραντη αυτοκρατορία, πως αντιλαμβάνονταν την αυτοκρατορική εξουσία, τι ήταν και τι σήμαινε γι αυτούς η έννοια του αυτοκράτορα, με λίγα λόγια ποια ήταν η πολιτική θεωρία αυτού του ιδιάζοντος κρατικού μηχανισμού. Μόνο αφού ολοκληρωθεί η ανάλυση των παραπάνω, μπορεί να συνεχιστεί το κομμάτι της έρευνας σε κάθε επίπεδο, αυτής που συνηθίζεται να αποκαλείται «Βυζαντινή Ιστορία». Και αυτό θα επιχειρηθεί πριν την ανάπτυξη του κύριου θέματος της παρούσας εργασίας, που είναι η περίοδος πολιτικής και κοινωνικής αναταραχής από τη βασιλεία του Λεοντίου (695-698) ως τον Λέοντα Γ τον Ίσαυρο (717-741), που σηματοδοτείται ως η εποχή ανασύνταξης (717-867) της Μέσης Βυζαντινής περιόδου 1. Οι Βυζαντινοί θεωρούσαν το Βυζάντιο «αδιάσπαστη συνέχεια του imperium Romanum» 2. Ένιωθαν υπήκοοι του ρωμαϊκού κράτους, που ήταν το μοναδικό που αναγνώριζαν, δηλαδή θεωρούσαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους πολίτες και οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου θεωρούσαν τη βασιλεία τους ως συνέχεια της βασιλείας των Ρωμαίων αυτοκρατόρων 3. Μιλώντας όμως για το imperium Romanum εννοούσαν και αντιλαμβάνονταν, όχι το παλιό, διεφθαρμένο και ανήμπορο imperium, αλλά το καινούριο, αυτό στο οποίο ο Χριστιανισμός και η διδασκαλία του είχαν να προσφέρουν νέες ιδέες, νέα δεδομένα για το ανθρώπινο γένος 4. Εκτός από τη νέα θρησκεία, που αποτέλεσε τον ενοποιητικό παράγοντα του ανανεωμένου κράτους, η ύπαρξη της ελληνικής γλώσσας η οποία ήταν κατανοητή από όλους, θα βοηθούσε 1 Οι ονομασίες χαρακτηρισμοί των εκάστοτε περιόδων της Βυζαντινής ιστορίας που χρησιμοποιούνται στην παρούσα εργασία δανείζονται από το Βυζαντινό Κράτος και την Ιστορία Βυζαντινού Κράτους του Ι. Καραγιαννόπουλου, βλ. παρακάτω υποσημ. 3 κ. εξ. Και υποσημ. 31 κ. εξ. 2 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 7 3 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 281 4 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 281 19

στην πιο γρήγορη διάδοση της διδασκαλίας του Χριστιανισμού 5. Το έργο αυτό, που διακατέχεται από τη σοφία της Θείας Πρόνοιας, αρχίζει να πραγματοποιείται από την εποχή της βασιλείας του Μεγάλου Κωνσταντίνου και η νέα τάξη στο imperium Romanum «όπου συνυπάρχουν η χριστιανική πίστη και ο χριστιανικός ηθικός νόμος, η πνευματική παράδοση του ελληνισμού, το ρωμαϊκό δίκαιο και η ρωμαϊκή κρατική οργάνωση», αρχίζει να εφαρμόζεται 6. Η νέα χριστιανική-ρωμαική ιδεολογία έθετε στο νέο imperium την αποστολή να αποκρούει τους βαρβάρους, να διατηρεί την ειρήνη, να επιβάλλει κράτος δικαίου και ενότητα δόγματος και να διαδίδει το Χριστιανισμό 7, ώστε να επιτελεστεί το ευαγγελικό ρητό: «μία ποίμνη υπό ένα ποιμένα» 8. Και μιλώντας για «ποιμένα» ποιές ήταν οι αντιλήψεις των Βυζαντινών για τον «ποιμένα» τους, τον αυτοκράτορά τους; Αναλύσεις και θεωρίες, πολιτικές και φιλοσοφικές για τον αυτοκράτορα και το κράτος δεν υπήρχαν. Σε αντίθεση με το δυτικό τμήμα του κράτους που αποδεικνύεται πολυγραφότατο στον τομέα αυτό, στο ανατολικό τμήμα δεν ευδοκιμούσαν οι στοχασμοί για την ιδέα του αυτοκράτορα και της αυτοκρατορίας εν γένει, λόγω των διαφορετικών πεπρωμένων που ακολουθούσαν τα δύο τμήματα της αυτοκρατορίας 9 : στην Ανατολή ο αυτοκράτορας με έδρα την Κωνσταντινούπολη πια, νικά τους εχθρούς του κράτους 10 και η παρουσία του είναι αισθητή σε καθημερινή σχεδόν βάση. Στη Δύση οι Χριστιανοί βιώνουν το θάνατο και την καταστροφή που περιφέρεται ανάμεσά τους από τους βαρβάρους και βλέπουν το τέλος να πλησιάζει 11. Παρ όλα αυτά διακρίνεται το αυτοκρατορικό πρότυπο στις βυζαντινές πηγές, με κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα, φυσικά, την επίδραση του Χριστιανισμού 12. Πριν την διάδοση της νέας θρησκείας, ως φυσική κατάληξη μιας μακροχρόνιας εξέλιξης, ο αυτοκράτορας έφτανε στη θεοποίηση 13. Σύμφωνα όμως με τη διδασκαλία του χριστιανισμού, η νέα αντίληψη είναι «ο αυτοκράτορας που τον θέλησε ο Θεός και που μόνο με τη θεία χάρη είναι σε θέση να ασκεί το λειτούργημά του» 14. Συνεπώς, ο 5 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 282 6 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 282 7 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 8 8 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 8 και στην ίδια σελίδα υποσημ. 7 9 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 287 10 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 287 11 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 287-288 12 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 16 13 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 16 14 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 16-17 και στο ίδιο υποσημ. 41 σελ. 17, που σύμφωνα με τον W. Ensslin Gottkaiser ο αυτοκράτορας-θεός μεταβάλλεται σε αυτοκράτορα χάρητι (ελέω) Θεού 20

βυζαντινός αυτοκράτορας, που ασκεί την εξουσία του με τη βοήθεια της Θείας Χάριτος, είναι ο προσωρινός εκπρόσωπος του Θεού πάνω στη γη και θα παραμείνει μόνο ως την επάνοδο του Θεού 15. Βέβαια, δεν παύουν να υπάρχουν και οι ρωμαϊκές αντιλήψεις για τον αυτοκράτορα που τον θέλουν να είναι «ο άριστος», «ο εκλεκτός του λαού» και κυρίως «ο εκλεκτός του στρατού» 16. Συνοψίζοντας, σημαντική είναι η θεώρηση αυτή για τη διαρχική αντίληψη πηγής της βυζαντινής αυτοκρατορικής εξουσίας, δηλαδή ότι ο αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του Θεού, που εκλέγεται, όμως, και από το λαό για να κυβερνήσει τους υπηκόους του 17. Η αντίληψη αυτή εκφράζεται με την αυτοκρατορική εκλογή και αναγόρευση, διαδικασία κατά την οποία ο αυτοκράτορας εκλέγεται από το λαό, όμως, στην εκλογή αποκαλύπτεται το θείο πνεύμα και η θεία θέληση 18. Το 324, ο πρώτος χρόνος βασιλείας του Μ. Κωνσταντίνου ως μονοκράτορα στο ρωμαϊκό κράτος, υπολογίζεται από τους ερευνητές ως η αρχή της βυζαντινής ιστορίας και τον όρο «βυζαντινός» χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο Ιερώνυμος Wolf (1516-1580) το 1562 για την ίδρυση του Corpus Byzantinae Historiae και καθιερώθηκε από τον Ph. Labbe (1609-1667), τον ιδρυτή της Βυζαντίδας του Λούβρου 19. Το 1680 ο Κάρολος Du Cange στο ιστορικό του έργο Historia Byzantina γράφει για την ιστορία του κράτους της Κωνσταντινούπολης κι έτσι από τότε, οι όροι «Βυζαντινοί» και «Βυζαντινή Ιστορία» χρησιμοποιούνται αναφερόμενοι στην αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και τους κατοίκους της 20. Το τέλος της βυζαντινής ιστορίας τοποθετείται στα 1453 όταν «η Πόλις εάλω», όταν οι Τούρκοι κατάφεραν να καταλύσουν την πόλη που για χίλια σχεδόν χρόνια μεσουρανούσε στον κόσμο. Το μεγάλο αυτό διάστημα που καλύπτει η βυζαντινή ιστορία χωρίζεται από τους ερευνητές σε τρεις μεγάλες περιόδους: την πρώιμη βυζαντινή (324-565), τη μέση βυζαντινή (565-1081) και την ύστερη βυζαντινή περίοδο (1081-1453). Ακόμα, κάθε μία από τις τρεις αυτές περιόδους υποδιαιρείται σε άλλες μικρότερες 21. Τα πολυτάραχα χρόνια 695-717 εντάσσονται στην υποπερίοδο «Νέοι Εχθροί» της μέσης βυζαντινής περιόδου, που είναι η μεγαλύτερη της βυζαντινής ιστορίας και περιέχει αγώνες για τη διάσωση του κράτους και φάσεις ανασυγκρότησης, ακμής και 15 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 19 16 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 19 17 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 19-20 18 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική Θεωρία, σελ. 19 κ. εξ. Α. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, σελ. 19 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 51 20 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 51 21 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 61 21

κατάπτωσης της αυτοκρατορίας 22. Επίσης, λαμβάνουν χώρα γεγονότα με μεγάλη πολιτική και πολιτιστική σημασία τόσο για την αυτοκρατορία όσο και για γειτονικούς αλλά και πιο απομακρυσμένους λαούς 23. Η μέση βυζαντινή περίοδος υποδιαιρείται σε τέσσερα τμήματα: το πρώτο, 565-717 με τίτλο «Νέοι Εχθροί», το οποίο περιλαμβάνει και τα γεγονότα του χρονικού διαστήματος της παρούσας εργασίας, καταγράφει τις επιθέσεις εναντίον της αυτοκρατορίας παλαιών αλλά και νέων και πιο επικίνδυνων εχθρών, που δεν έχουν πια το χαρακτήρα των επιδρομών, αλλά μετατρέπονται σε μόνιμες εγκαταστάσεις και δημιουργούνται νέα κράτη σε πρώην εδάφη της αυτοκρατορίας 24. Τα άλλα τρία τμήματα της μέσης βυζαντινής ιστορίας, «Η Εποχή Ανασύνταξης» (717-867), «Η Εποχή Ακμής» (867-1025) και η «Υπονόμευση» (1025-1081) εξιστορούν γεγονότα υψίστης σημασίας, κατά τα οποία το κράτος βγαίνει μικρότερο σε έκταση αλλά πετυχαίνει περισσότερη ομοιογένεια και δραστηριοποιείται στον εκχριστιανισμό λαών αλλά και αντανακλά σπουδαία πολιτιστική επίδραση, γνωρίζει την ακμή, νικά μεγάλους εχθρούς όπως οι Άραβες και οι Βούλγαροι, εκχριστιανίζει τους Ρώσους 25. Όμως, στο τελευταίο κομμάτι της μέσης βυζαντινής περιόδου, πολιτικές και στρατιωτικές αντιθέσεις και σχεδόν συγχρονισμένες επιθέσεις εχθρών στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια αλλά και πίεση στην Ιταλία, σε συνδυασμό με το σχίσμα μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας προαναγγέλλουν την καθοδική πορεία της βυζαντινής ιστορίας στην ύστερη βυζαντινή περίοδο 26. Πριν περάσουμε στο κύριο θέμα της εργασίας, είναι αναγκαίο να εξετάσουμε πως φτάνουμε ως εκεί, πριν δηλαδή την περίοδο της πολιτικής και κοινωνικής αναταραχής που οριοθετείται μεταξύ των ετών 695-717, σε ποια κατάσταση βρίσκεται η αυτοκρατορία τόσο στα εσωτερικά όσο και στα εξωτερικά πράγματα. Ο τελευταίος αυτοκράτορας πριν την κρίση είναι ο Ιουστινιανός Β στην πρώτη περίοδο της βασιλείας του (685-695). Έπειτα ακολουθούν χρόνια δύσκολα, που κυριαρχεί πολιτική και κοινωνική αταξία, με δολοπλοκίες, συνομωσίες και πολιτικές σκληρές για τους υπηκόους. Αυτή η κατάσταση θα διατηρηθεί στην αυτοκρατορία ως την άνοδο στο θρόνο του Λέοντα Γ του Ίσαυρου (717-741), που αρχίζει η εποχή ανασύνταξης. 22 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 119 23 Βλ. παραπάνω 24 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 119-120 25 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 120-121 26 Βλ. παραπάνω 22

Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η βυζαντινή αυτοκρατορία, όταν ανέλαβε την εξουσία ο Ιουστινιανός Β, παρουσιάζεται με θετικό πρόσημο, αν και επιδεχόταν βελτίωσης. Ο Κωνσταντίνος Δ είχε καταφέρει να εξαλείψει τον αραβικό κίνδυνο, αποκρούοντας την επίθεση των Ομμαυάδων εναντίον της ίδιας της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας 27. Η ειρήνη που συμφωνήθηκε μεταξύ του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Δ και του χαλίφη Μωαβία Α μετά την αποτυχία του τελευταίου απέναντι στην οργανωμένη άμυνα της Κωνσταντινούπολης, δημιούργησε προϋποθέσεις ισορροπίας ανάμεσα στις δύο δυνάμεις, με τους Άραβες να υποχρεώνονται σε καταβολή ετήσιου φόρου 28. Σύμφωνα με τον Θεοφάνη 29, την απόφαση του Μωαβία Α να ζητήσει ειρήνη από τους Βυζαντινούς, ενίσχυσε και το γεγονός ότι στη διάρκεια της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες, ο Κωνσταντίνος Δ έστειλε στα βουνά της Συρίας, στο Λίβανο και τον Αμανό (Μαύρο Όρος), τους Μαρδαϊτες, αντάρτικα σώματα που έγιναν επικίνδυνα για το χαλιφάτο 30. Αν και με τους Άραβες φαίνεται, προς το παρόν, να έχουν τακτοποιηθεί τα πράγματα με τη συμφωνία ειρήνης, στο μέτωπο των Βαλκανίων δεν τα κατάφερε εξίσου καλά ο πατέρας και προκάτοχος του Ιουστινιανού Β. Με αρχηγό τους τον Ασπαρούχ, οι Βούλγαροι εκμεταλλευόμενοι την ενασχόληση των Βυζαντινών με την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες, άδραξαν την ευκαιρία και κατέλαβαν την περιοχή μεταξύ Αίμου και Δούναβη 31. Ξεκίνησε, λοιπόν, να εκστρατεύσει ο αυτοκράτορας εναντίον τους, ηγούμενος της αποστολής 32, κι ενώ οι Βούλγαροι δεν επιτίθενται στις ισχυρές δυνάμεις των Βυζαντινών 33,αλλά παραμένουν οχυρωμένοι, ο Κωνσταντίνος Δ, λόγω ασθενείας 34, εγκαταλείπει το στράτευμα και κατευθύνεται προς τη Μεσημβρία, παραθαλάσσια λουτρόπολη για θεραπεία 35. 27 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος, σελ. 131 - Μ. Λεοντσίνη, Κωνσταντίνος Δ, σελ. 229. Όπλο υψίστης σημασίας που βοήθησε τους Βυζαντινούς στην νίκη τους επί των Αράβων ήταν το λεγόμενο «υγρόν πυρ», για το οποίο έχουμε πλήθος μαρτυριών από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο (3, 84), από τον Λέοντα το Σοφό στα Τακτικά του (Migne P.G. 107 από το στίχο 992 και εξής), από τον Λέοντα τον Διάκονο (σελ. 156) και από το Θεοφάνη (1, 396) που το αναφέρει ως «ρωμαϊκόν πυρ, ητοι ελληνικόν» και από άλλους. Η πιο πρόσφατη μελέτη είναι του Θ. Κορρέ, «Υγρόν πυρ». 28 F. Dolger, Regesten, 1, 28 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 88-91 - Κ. Ι. Άμαντος, Ιστορία, τ. Α, 315-316 29 Θεοφάνης σελ. 355 30 Κ. Ι. Άμαντος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 316-317 Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 130 - Περισσότερα για τους Μαρδαϊτες βλ. Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Ε, σελ. 46-51 31 Θεοφάνης σελ. 357 - Νικηφόρος σελ. 34 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 92 - Κ. Ι. Άμαντος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 318 32 Μ. Λεοντσίνη, Κωνσταντίνος Δ, σελ. 241 33 Θεοφάνης σελ. 358 34 Θεοφάνης σελ. 358 - Νικηφόρος σελ. 35 - Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 93 35 Τ. Λουγγής, Επισκόπηση, τ. Α, σελ. 173-174 23

Διαδόθηκε όμως η φήμη ότι ο αυτοκράτορας οπισθοχώρησε και στη συνέχεια το ίδιο έπραξε και ο υπόλοιπος βυζαντινός στρατός, οπότε και καταδιώχτηκε από τους Βούλγαρους, μετρώντας πολλές απώλειες 36. Οι Βούλγαροι περνώντας τον Δούναβη εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Βάρνας, υποτάσσοντας τα σλαβικά φύλα που ήταν εγκατεστημένα εκεί κι έτσι δημιουργήθηκε το πρώτο βουλγαρικό κράτος 37, στα χρόνια της βασιλείας του προκατόχου του Ιουστινιανού Β, που εκτός από απώλεια εδαφών στην αυτοκρατορία κόστισε και πληρωμή ετήσιου φόρου 38. Τέλος, όσον αφορά στην θρησκευτική πολιτική, ο Κωνσταντίνος Δ συγκάλεσε την Στ Οικουμενική Σύνοδο το 680 στην Κωνσταντινούπολη, με σκοπό την πάταξη της αίρεσης του Μονοθελητισμού 39. 36 Θεοφάνης σελ. 359 - Νικηφόρος σελ. 34 - Μ. Λεοντσίνη, Κωνσταντίνος Δ, σελ. 248 37 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 92-94 - St. Runciman, Empire, σελ. 22-29 38 Θεοφάνης σελ. 359 39 Θεοφάνης σελ. 360 και 361 24

Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Ο Ιουστινιανός Β ανήλθε στο βυζαντινό αυτοκρατορικό θρόνο στα 16-17 του χρόνια αμέσως μετά το θάνατο του πατέρα του και πρώτη ημέρα βασιλείας ενός αυτοκράτορα θεωρείται η ημέρα που πέθανε ή παραιτήθηκε των καθηκόντων του ο προηγούμενος αυτοκράτορας. Εδώ όμως προκύπτει το εξής ζήτημα: η πηγή του Liber Pontificalis 40 τοποθετεί την ημερομηνία ανόδου του Ιουστινιανού Β στο θρόνο στις αρχές Σεπτεμβρίου της 15 ης Ινδικτιώνας, δηλαδή, το έτος 685. Σύμφωνα, όμως, με άλλη εκδοχή, με την οποία συμφωνεί ο Α. Στράτος, ο πατέρας του Κωνσταντίνος Δ πέθανε στις 10 Ιουλίου 685, άρα ο Ιουστινιανός Β στέφτηκε αυτοκράτορας στις 10 Ιουλίου της 14 ης Ινδικτιώνας (685) 41. Σε αυτή την άποψη συνηγορεί και το γεγονός ότι ο Ιουστινιανός Β, όταν ανήλθε στο βυζαντινό θρόνο ήταν 16-17 ετών, άρα γεννήθηκε το 668-669. Ο πατέρας του γεννήθηκε το 650, κάτι που σημαίνει ότι είναι δύσκολο να παντρεύτηκε πριν το 667-668 42. Για τη μητέρα του, αυτοκράτειρα Αναστασία, δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες, αλλά μάλλον ήταν πολύ μικρή σε ηλικία όταν έφερε στον κόσμο τον Ιουστινιανό, όπως άλλωστε και ο σύζυγός της 43. Σύμφωνα με τα έθιμα της εποχής, πιθανότατα, η μητέρα του Ιουστινιανού και η οικογένειά της ανήκαν στα υψηλά κοινωνικοοικονομικά στρώματα και οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες δεν παντρεύονταν ξένες γυναίκες, μέχρι βέβαια να ανατρέψει τη συνήθεια αυτή ο ίδιος ο Ιουστινιανός 44. Ένα ακόμη ζήτημα που χρήζει διευκρινίσεων και έρευνας είναι αν ο Κωνσταντίνος Δ είχε ανακηρύξει ως συμβασιλέα του τον υιό του Ιουστινιανό Β. Ο Θεοφάνης γράφει στη Χρονογραφία του: «και μόνος του εβασίλευσε συν Ιουστινιανω τω υιω αυτου», για το 681-682, όμως, σε μία επιστολή του Ιουστινιανού Β προς τον πάπα Ιωάννη Ζ με ημερομηνία 17 Φεβρουαρίου 687 αναφέρεται ως δεύτερο έτος της βασιλείας του 45. Συνεπώς δεν μπορεί να είχε στεφτεί συμβασιλέας πριν το 685 και εκτός αυτού, δεν υπάρχει κανένα νόμισμα που να απεικονίζεται ο 40 L.P.I σελ. 366 41 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 13 42 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 13 43 C. Head, Justinian II, σελ. 19 44 C. Head, Justinian II, σελ. 19 45 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 12 25

Κωνσταντίνος Δ μαζί με τον Ιουστινιανό Β, όπως ήταν η συνήθεια της εποχής και έκαναν άλλοι αυτοκράτορες 46. Αν και η αλήθεια συγκλίνει προς την τελευταία αυτή άποψη, το ζήτημα αυτό χρειάζεται περαιτέρω έρευνα και αποσαφήνιση. Ο Ιουστινιανός Β (685-695) δεν συνέχισε την ειρηνική, κατά κανόνα, πολιτική του πατέρα του Κωνσταντίνου Δ. Στις διαπραγματεύσεις με τους Άραβες και το χαλίφη Άμπντ- Αλ-Μαλίκ για την ανανέωση της συνθήκης ειρήνης, οι οποίες είχαν αρχίσει πριν τον θάνατο του Κωνσταντίνου Δ το 685, οι Άραβες πέτυχαν την επικύρωση του όρου για αποχώρηση των Μαρδαϊτών από το Λίβανο και την εγκατάστασή τους στην Ανατολία 47,όμως οι όροι της συμφωνίας υπήρξαν ευνοϊκότεροι για τους Βυζαντινούς, αφού ο φόρος υποτέλειας που πλήρωναν οι Άραβες από το 678 αυξήθηκε 48, τα ετήσια έσοδα της Κύπρου, της Αρμενίας και της Ιβηρίας (Γεωργίας) θα μοιράζονταν, καθώς και ορίστηκε η έκταση, σε σχήμα ημισελήνου, από τον Καύκασο ως την Κύπρο ως ουδέτερη ζώνη 49. Για την Κύπρο επίσης ορίστηκε η αποστρατιωτικοποίηση και η συγκυριαρχία της για Βυζαντινούς και Άραβες από το 688 ως το 965, παρά τον ανταγωνισμό των δύο αυτών μεγάλων δυνάμεων της εποχής 50. Η μεγαλόνησος, εκτός από στρατηγική κι εμπορική βάση της νοτιοανατολικής Μεσογείου για τους Βυζαντινούς, χρησιμοποιήθηκε και ως τόπος εξορίας για άτομα επικίνδυνα για την αυτοκρατορία 51. Το έτος 688, λόγω εσωτερικών αναταραχών που ξέσπασαν στο αραβικό κράτος 52, ο Ιουστινιανός Β αγνόησε την προ ολίγου καιρού συναφθείσα συμφωνία ειρήνης με τους Άραβες και επιδόθηκε σε πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον τους 53. Στον στρατηγό Λεόντιο 54 ανέθεσε την αποστολή αυτή, η οποία εξετελέσθη με 46 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ,σελ. 12 47 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 96. Οι αντάρτες Μαρδαϊτες, που ήταν άγρια φυλή, ενοχλούσαν τους Άραβες και βέβαια με αυτόν τον τρόπο εξυπηρετούσαν τους Βυζαντινούς. Γι αυτόν τον λόγο η απομάκρυνσή τους θεωρήθηκε από πολλούς ως πιθανή αιτία εξασθένησης των συνόρων της αυτοκρατορίας στα σύνορα με τη Συρία. Εν τούτοις ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Β, με την μετακίνηση των Μαρδαϊτών στην Αττάλεια και σε άλλα σημαντικά σημεία στις νότιες ακτές, θεωρούσε πως δυνάμωνε την άμυνα του Βυζαντίου - J. J. Norwich, Βυζάντιο, σελ. 334 48 «Εκτός από την καταβολή των 1.000 νομισμάτων αυξήθηκαν κατά ένα τα άλογα και οι σκλάβοι που έδιναν οι μουσουλμάνοι στον αυτοκράτορα κάθε Παρασκευή», J.J.Norwich, Βυζάντιο, σελ. 334 - Μ. Γρηγορίου Ιωαννίδου, Εκστρατεία, σελ. 114-115 49 Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 120 50 Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 120 51 Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 120 52 C. Becker, Expansion, σελ. 360-361 53 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 97 54 C. Head, Justinian II, σελ. 33 - Αυτόν που μετέπειτα εκθρόνισε τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Β, βλ. παρακάτω σελ. 26

επιτυχία: νίκησε τον αραβικό στρατό στην Αρμενία, την οποία και φορολόγησε όπως και την Ιβηρία, την Αλβανία, την Βουκανία και την Μηδία 55. Μετά την επιτυχημένη, για την ώρα εκείνη, έκβαση στα αραβικά ζητήματα, ο Ιουστινιανός Β στράφηκε προς τους Βούλγαρους για να τακτοποιήσει και τα βαλκανικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Διέλυσε την συνθήκη ειρήνης μεταξύ της αυτοκρατορίας και των Βουλγάρων που είχε συνάψει ο πατέρας του Κωνσταντίνος Δ 56 το 681 μετά την επαίσχυντη ήττα του 680 και αποφάσισε να εκστρατεύσει εναντίον τους 57, δίνοντας εντολή για το σκοπό αυτό στα «καβαλλαρικά θέματα» της Μ. Ασίας να διαπεραιωθούν στη Θράκη 58. Έτσι, το 688, επτά χρόνια μετά την αποτυχημένη προσπάθεια του πατέρα του να απομακρύνει τους Βούλγαρους από τα βαλκανικά σύνορα της αυτοκρατορίας, «επεστράτευσεν Ιουστινιανός κατά Σκλαυινίας και Βουλγαρίας 59. Λόγω έλλειψης πληροφοριών από τις πηγές, πράγμα σύνηθες για τη συγκεκριμένη περίοδο, δεν γνωρίζουμε ακριβώς την πορεία του βυζαντινού στρατού, αλλά, αφού ο Ιουστινιανός Β με το στρατό κινούνταν προς τα βυζαντινοβουλγαρικά σύνορα, κατευθύνονταν στα βόρεια της Θράκης και μάλιστα εκεί πρόσταξε να συγκεντρωθούν τα καβαλλαρικά θέματα 60, πιθανώς κατευθύνθηκε βόρεια 61. Στην πορεία του προς βορρά συγκρούστηκε με τους Βούλγαρους, τους οποίους κατανίκησε, χωρίς, όμως, να τους καταδιώξει και στη συνέχεια στράφηκε προς τη Θεσσαλονίκη νικώντας τους Σκλαβηνούς 62, αιχμαλωτίζοντας πολλούς από αυτούς, τους οποίους μετέφερε στο «Θέμα του Οψικίου», δηλαδή στη βορειοδυτική Μικρά Ασία, μέσω Αβύδου 63. Με αυτούς ο Ιουστινιανός Β συγκρότησε ένα 55 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 97 με τις σχετικές πηγές 56 Θεοφάνης σελ. 364 - Νικηφόρος σελ. 36 - Αναφορά του γεγονότος γίνεται επίσης και: Λέοντας Γραμματικός σελ. 163 «έλυσε δε και την των Βουλγάρων ειρήνην», Γ. Κεδρηνός Ι. σελ. 771 «τω γ έτει επεστράτευσεν ο Ιουστινιανός κατά Σθλαβίνων και Βουλγάρων», Ι. Ζωναράς ΙΙΙ. σελ. 229 «ουτος ο βασιλεύς έλυσε και τας προς τους Βουλγάρους σπονδάς» 57 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 97-98 - J. B. Bury, History, σελ. 336 - St. Runciman, Empire, σελ. 30 - C. Head, Justinian II, σελ. 30 58 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 97-98 - Μ. Γρηγορίου - Ιωαννίδου, Εκστρατεία, σελ. 113-114 59 Θεοφάνης σελ. 364 60 Θεοφάνης σελ. 364 : «κελεύει περάσαι επί την Θράκην τα καβαλλικά θέματα» 61 Μ. Γρηγορίου Ιωαννίδου, Κούβερ, σελ. 82 και σημ. 54. Για την πορεία του Ιουστινιανού επίσης πρβ. Αι. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Α, σελ. 364 και V. Vasiliev, Edict, σελ. 758 62 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 98 - Μ. Γρηγορίου Ιωαννίδου, Εκστρατεία, σελ. 116. Επίσης βλ. Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 128-129 - E.W. Brooks, Succesors, σελ. 406 - St. Runciman, Empire, σελ. 30 63 Σύμφωνα με τη διήγηση του Θεοφάνη σελ. 364 : «μέχρι δε Θεσσαλονίκης εκδραμών, πολλά πλήθη των Σκλάβων τα μεν πολέμω, τα δε προσρυέντα παραλαβών εις τα του Οψικίου δια της Αβύδου περάσας κατέστησε μέρη». Βλ. επίσης, Νικηφόρος σελ. 36 27

στρατιωτικό σώμα με Σλάβο αρχηγό, το οποίο ονόμασε «λαόν περιούσιον» 64, μία ενέργεια με διπλό σκοπό από τον αυτοκράτορα: αφενός, η μείωση του αριθμού των Σλάβων της Μακεδονίας, άρα, μικρότερη απειλή για την αυτοκρατορία, και αφετέρου, η μεταφορά των Σλάβων στη Μ. Ασία, άρα μακριά από το περιβάλλον τους, και η ένταξή τους στο βυζαντινό στρατό ευνόησε την αυτοκρατορία 65. Με τις εύκολες αυτές επιτυχίες του ο αυτοκράτορας, εφησυχασμένος ίσως, στην επιστροφή του προς την Κωνσταντινούπολη έπεσε σε ενέδρα από τους Βούλγαρους με πολλές απώλειες, αλλά χωρίς καμία επιπλέον, προς το παρόν, συνέπεια 66. Η παραπάνω έκβαση των βαλκανικών πραγμάτων, σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη εμφύλια διαμάχη των Αράβων, έδωσε την ευκαιρία στον Ιουστινιανό Β να επιτεθεί και πάλι εναντίον των τελευταίων, επιδιώκοντας την τελική διευθέτηση της κατάστασης με αυτόν τον επικίνδυνο ακόμη εχθρό. Γι αυτό δεν δέχεται πια την καταβολή του φόρου από τους Άραβες, που είχε συμφωνηθεί το 686 67, σε αραβικό νόμισμα και στρέφεται επίσης στην πολιτική του εποικισμού: μετέφερε τους Μαρδαϊτες στην Κύπρο και τους Κύπριους στην Μ. Ασία, στην περιοχή της Κυζίκου 68. Οι Άραβες παρακάλεσαν τον βυζαντινό αυτοκράτορα να συνεχίσουν να καταβάλουν το φόρο στο δικό τους νόμισμα, εφόσον είχε και την ίδια περιεκτικότητα σε χρυσό με το βυζαντινό, αλλά ο Ιουστινιανός ήταν ανένδοτος 69. Λόγω, όμως, της αποτυχίας της μετοικεσίας των Μαρδαϊτών, επιστράτευσε τους Σλάβους που είχε μεταφέρει προηγουμένως στη Μ. Ασία 70. Οι Άραβες συνέχιζαν να προσπαθούν να αποφευχθεί ο πόλεμος, όμως, στην άρνηση του Ιουστινιανού, εξαγόρασαν τον αρχηγό των Σλάβων, Νέβουλο, κι ενώ στην αρχή οι Βυζαντινοί νικούσαν στην μάχη που διεξήχθη στη Σεβαστούπολη το 693 71, πολλοί από τους 64 Σύμφωνα με τον Θεοφάνη σελ. 365 : «τουτω τω ετει επελέξατο εκ των μετοικισθέντων υπ αυτου Σκλάβων και εστράτευσε χιλιάδας λ και οπλίσας αυτούς επωνόμασεν αυτούς λαόν περιούσιον, άρχοντά τε αυτων Νέβουλον τουνομα». Βλ. επίσης, Νικηφόρος σελ. 36. Για τον αριθμό των Σλάβων βλ. Στ. Κυριακίδης, βιβλιοκρισία του A. Vasiliev, An edict, σελ. 756 - Κ. Άμαντος, Ιστορία, τ. Α, σελ. 322 - P. Charanis, Changes, σελ. 42-43 και του ίδιου Transfer, σελ. 143, - Αι. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, τ. Β 1, σελ. 76 και 365 65 Μ. Γρηγορίου Ιωαννίδου, Εκστρατεία, σελ. 117-118 66 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 98 με τις σχετικές πηγές 67 Βλ. παραπάνω σελ. 6 68 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 98-99 - Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 42 - Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 130 - Τ. Λουγγής, Επισκόπηση, τ. Α, σελ. 176 - E.W. Brooks, Successors, σελ. 406-407 69 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 99 με τις σχετικές πηγές 70 Βλ. παραπάνω σελ. 7 και σημ. 60 και 61 71 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 99 - Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 43-45 - Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 130 - E.W. Brooks, Successors, σελ. 407 28

Σλάβους αυτομόλησαν προς τον εχθρό και οι Βυζαντινοί αναγκάστηκαν να τραπούν σε φυγή, χάνοντας την Αρμενία 72. Σε ένα ακόμη ζήτημα ενέτεινε τις προσπάθειές του ο Ιουστινιανός σε αυτήν την πρώτη περίοδο της βασιλείας του και αυτό ήταν η διευθέτηση των κενών των Ε (553) και Στ (680-1) Οικουμενικών Συνόδων 73, οι οποίες καταδίκασαν η πρώτη τον Μονοφυσιτισμό και η δεύτερη τον Μονοθελητισμό, με τη σύγκληση νέας Οικουμενικής Συνόδου το 692. Σε αυτή τη Σύνοδο, που ονομάστηκε «Πενθέκτη» γιατί συμπλήρωνε την Ε και Στ Σύνοδο, ή «εν Τρούλλω Σύνοδος» επειδή έλαβε χώρα στην θολωτή αίθουσα με τον τρούλο στα βυζαντινά ανάκτορα, λήφθηκαν μέτρα «πειθαρχικής φύσεως» 74. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η απαγόρευση πολλών ειδωλολατρικών συνηθειών και «εθνικών» δοξασιών, ηθών και εθίμων, με σκοπό την επαναφορά στην ηθική της χριστιανικής ζωής 75, που έπρεπε να επιδεικνύει με το παράδειγμά του το σύνολο του κλήρου. Μεγάλη σημασία έχει ο 39 ος κανόνας της Συνόδου που ορίζει αρχιεπίσκοπο στη νέα Ιουστινιανούπολη, με έδρα την επαρχία του Ελλησπόντου και της Κυζίκου 76, όμως, ο 36 ος κανόνας είναι αυτός που προκάλεσε την αντίδραση της Δυτικής εκκλησίας και του πάπα Σέργιου Α (687-701), σύμφωνα με τον οποίο ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως λάμβανε τα ίδια δικαιώματα με τον Πάπα της Ρώμης 77. Ο πάπας αρνήθηκε να υπογράψει τα πρακτικά της Συνόδου και ο Ιουστινιανός έστειλε στη Ρώμη τον πρωτοσπαθάριο Ζαχαρία να τον συλλάβει, φέρνοντας τις δύο Εκκλησίες στα πρόθυρα ρήξης, όμως, τελικά, ο κίνδυνος αποσοβήθηκε και ο Ιουστινιανός υποδέχτηκε με πολλές τιμές τον πάπα Κωνσταντίνο Α (708-715) δεκαπέντε χρόνια αργότερα το 710 78. Στην πρώτη περίοδο βασιλείας του ο Ιουστινιανός Β ανέλαβε και μεταρρυθμιστικά μέτρα, με τα οποία ενίσχυσε τη θέση των μικρών αγροτών, άλλαξε το φορολογικό σύστημα της iugatio-capitatio με το ρωμαϊκό θεσμό της επιβολής (adjectio), έκοψε νέο χρυσό νόμισμα, στο οποίο εμφανίζεται στην μία όψη η εικόνα 72 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 100 - Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 46-47 - E.W. Brooks, Successors, σελ. 407 73 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 100 74 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 57 75 Ι.Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 100 - Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 146 - Α. Στράτου, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 56 76 Αναλυτικά για τον 39 ο κανόνα της Πενθέκτης ή εν Τρούλλω Συνόδου βλ. Ε. Κουντούρα Γαλάκη, Ο 39 ος κανών της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου (692) και η εκκλησιαστική πολιτική του Ιουστινιανού Β, Δίπτυχα 6/1994-5, σελ. 169-177 77 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 60 78 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ.64 29

του Χριστού και στην άλλη όψη ο Ιουστινιανός ως δούλος του Χριστού 79. Στα χρόνια αυτά αποδίδεται μάλλον και η νομοθετική συλλογή με τον τίτλο «Γεωργικός Νόμος ή Αγροτικός Νόμος», στην οποία αναφέρεται το όνομα του Ιουστινιανού Β 80 και αφορά στη ρύθμιση των σχέσεων των ελεύθερων γεωργών των αγροτικών κοινοτήτων της υπαίθρου. Επίσης, «Ο Νόμος Ροδίων Ναυτικός» και οι «Στρατιωτικοί Νόμοι» πιθανότατα ανήκουν στην περίοδο του τέλους του 7 ου και αρχές του 8 ου αιώνα και πραγματεύονται ζητήματα του εθιμικού ναυτιλιακού δικαίου, ο πρώτος, την οργάνωση και πειθαρχία των βυζαντινών στρατιωτικών δυνάμεων, οι δεύτεροι 81. Ο τρόπος με τον οποίο χειρίστηκε κυρίως την εξωτερική πολιτική ο Ιουστινιανός Β σε συνδυασμό με την κακοδιαχείριση των εσωτερικών πραγμάτων της αυτοκρατορίας, κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου της βασιλείας του, δημιούργησαν άσχημο κλίμα για τον ίδιο στους υπηκόους του 82. Οι Χρονογράφοι, ως επί το πλείστον, καταφέρονται με αρνητικούς χαρακτηρισμούς εναντίον του 83, αν και παρακολουθώντας τις πηγές δύσκολα μπορεί κάποιος να σχηματίσει σφαιρική εικόνα για τον χαρακτήρα του Ιουστινιανού 84. Γεγονός, βέβαια, είναι ότι ήθελε να μιμηθεί τον συνονόματό του αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α, χωρίς, όμως, να τα καταφέρει 85. Επιδόθηκε στην οικοδόμηση έργων στο παλάτι αλλά και σε δημόσια κτίσματα, το οικονομικό βάρος των οποίων καλούνταν να σηκώσει, φυσικά, ο λαός και οι οικονομικοί του σύμβουλοι και φοροεισπράκτορες Θεόδοτος και Στέφανος έκαναν τα πάντα για να εισπράξουν τα χρηματικά ποσά που χρειαζόταν 86. Αυτήν, όμως, που έπληξε περισσότερο και μάλιστα, όπως υποστηρίζεται απείλησε με εξόντωση, ήταν η αριστοκρατική τάξη, η συγκλητική αριστοκρατία 87. Αποκορύφωμα της αγριότητάς του ήταν η διαταγή που φέρεται να έδωσε στον πατρίκιο και στρατηγό Στέφανο τον Ρούσσιο, «νυκτός αποκτειναι τον δημον Κωνσταντινουπόλεως, άρξασθαι δε από του 79 Συνοπτικά για τα μεταρρυθμιστικά έργα του Ιουστινιανού Β βλ. Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 138-139. Βλ. επίσης, Α. Στράτος, Βυζάντον, τ. Στ, σελ. 72-76 80 P. Charanis, Remarks, σελ. 72-73 - Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 70-72 - A. Kazhdan, Farmer s law, σελ. 778 81 Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 139 82 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 65 83 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 14 και σημ. 17, 18, 19 για την άποψη των Χρονογράφων για τον Ιουστινιανό Β 84 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 13 85 Τ. Λουγγής, Επισκόπηση, σελ. 176 - J. J. Norwich, Βυζάντιο, σελ. 333 - Α. Στράτος, Βυζάντιο, τ. Στ, σελ. 65 86 Α. Σαββίδης, Κράτος, σελ. 138 - Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 75 με τις σχετικές πηγές για την αυστηρότητα των δύο έμπιστων υπαλλήλων του Ιουστινιανού Β. Επίσης βλ. J. J. Norwich, Βυζάντιο, σελ. 338 87 Ο Θεοφάνης ισχυρίζεται οι άνθρωποι του αυτοκράτορα δημεύουν τις περιουσίες αρχόντων, εμφανών ανδρών, διοικητών, οικητόρων. 30

πατριάρχου» 88, πιθανότατα εννοώντας, όχι βέβαια, όλο τον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης, αλλά τον δήμο των Βενέτων, στον οποίο ανήκαν τα πλουσιότερα στρώματα της και εναντίον των οποίων λαμβάνονταν τα πιο σκληρά οικονομικά μέτρα από τον αυτοκράτορα 89. Γενικό χαρακτηριστικό που προκύπτει από τις πηγές είναι ότι, η δυσαρέσκεια του κόσμου εναντίον του αυτοκράτορα μεγάλωνε και αυτή ήταν η αιτία που οδήγησε στην επανάσταση εναντίον του. Μεταξύ όλων αυτών που είχε σκληρά τιμωρήσει ο Ιουστινιανός ήταν και ο στρατηγός 90 Λεόντιος, που είχε διατελέσει στρατηγός του θέματος του Ανατολικού και είχε νικήσει τον αραβικό στρατό στην Αρμενία 91, αλλά κρατούνταν στη φυλακή λόγω της δυσμένειας στην οποία είχε βρεθεί 92. Όταν, όμως, αφέθηκε ελεύθερος και διορίστηκε στρατηγός του θέματος της Ελλάδας με εντολή να αποβιβαστεί από την Κωνσταντινούπολη, πείσθηκε από κάποιους φίλους του να ηγηθεί της επανάστασης κατά του Ιουστινιανού 93. Ανάμεσα σ αυτούς ήταν δύο στενοί φίλοι του Λεοντίου, ο Παύλος, μοναχός στη μονή Καλλιστράτου και αστρονόμος, και ο Γρηγόριος ο Καππαδόκης, τέως κλεισουράρχης που έγινε μοναχός και ηγούμενος στη μονή Φλώρου 94. Ο Λεόντιος πήρε τους άνδρες αυτούς και όπλα και κατευθύνθηκε προς το Πραιτόριο, και με σύμμαχο τον ύπαρχο 95, απελευθέρωσε πολλούς φυλακισμένους, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν στρατιωτικοί, τους έδωσε όπλα και κατευθύνθηκαν προς την αγία Σοφία καλώντας και όλο τον κόσμο από όλες τις γειτονιές της Κωνσταντινούπολης 96. Τον πατριάρχη Καλλίνικο (693-705), που ανησύχησε και αυτός όπως και όλος ο κόσμος που είχε συγκεντρωθεί στον περίβολο της εκκλησίας της αγίας Σοφίας, είχε ήδη πείσει ο πατρίκιος Στέφανος ο Ρούσιος να συνδράμει στην επανάσταση και δίνοντας το εναρκτήριο σάλπισμα φώναξε : «αύτη η ημέρα, ην εποίησεν ο Κύριος» 97. Ο λαός απάντησε συμφωνώντας : «ανασκαφη τα 88 Θεοφάνης σελ. 368 89 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 78. Για το ρόλο των δήμων στην αυτοκρατορία βλ. F. Dvornic, The Circus Parties, σελ. 119-133 90 Α. Ε. Γκουτζιουκώστας, Απονομή δικαιοσύνης, σελ. 42-43 91 Βλ. σελ. 6 92 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, τ. Β, σελ. 102 - Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 78 93 Θεοφάνης σελ. 368 94 Θεοφάνης σελ. 368 Νικηφόρος σελ. 40 Για τις προρρήσεις μοναχών την εποχή των «σκοτεινών αιώνων» βλ. Ε. Κουντούρα-Γαλάκη, Προρρήσεις μοναχών και ανάδειξη αυτοκρατόρων στη διάρκεια των «σκοτεινών αιώνων», Διεθνή Συμπόσια 9, Αθήνα 2001, σελ. 421-441 95 Ή έπαρχος, βλ. Ι. Πηλίλης, Οφφίκια και Αξιώματα, σελ. 256-257 Α. Ε. Γκουτζιουκώστας, Απονομή δικαιοσύνης, σελ. 40-41 96 Θεοφάνης σελ. 369 Νικηφόρος σελ. 40 97 Θεοφάνης σελ. 369 Νικηφόρος σελ. 40 31

οστέα Ιουστινιανου» 98. Έτσι, την επόμενη ημέρα στον Ιππόδρομο, αφού συνέλαβαν τον Ιουστινιανό «και ρινοκοπήσαντες άμα και γλωσσοκοπήσαντες εξώρισαν εν Χερσωνι» 99. Σκληρότερη τιμωρία αντιμετώπισαν οι συνεργάτες του Ιουστινιανού Θεόδοτος και Στέφανος ο Πέρσης, τους οποίους αφού τους έσυραν ως την αγορά του Βοός, τους έκαψαν 100. Πιθανότατα πρόκειται για προδοσία προς τον Ιουστινιανό και εγκατάλειψη από όλους η εξέλιξη και έκβαση αυτής της επανάστασης εναντίον του, όπως έχει υποστηριχτεί 101. Σίγουρο είναι ότι, από το χρονικό αυτό σημείο που σηματοδοτείται με τη βίαιη αλλαγή εξουσίας, ακολουθούν χρόνια κοινωνικής και πολιτικής αναταραχής, χρόνια πολιτικής αναρχίας στο Βυζάντιο, ως την άνοδο στο θρόνο του Λέοντα Γ το 717 και την εγκαθίδρυση της δυναστείας των Ισαύρων. 98 Θεοφάνης σελ. 369 99 Θεοφάνης σελ. 369 Νικηφόρος σελ. 40 100 Θεοφάνης σελ. 369 Νικηφόρος σελ. 40 101 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 82 32

ΛΕΟΝΤΙΟΣ (695-698) Η άνοδος στο θρόνο Ο στρατηγός Λεόντιος εκθρόνισε τον Ιουστινιανό Β, της δυναστείας των Ηρακλειδών, και ανέλαβε αυτός την εξουσία της αυτοκρατορίας. Από τις πηγές δεν παίρνουμε επαρκείς πληροφορίες όσον αφορά στον Λεόντιο, γεγονός που δυσκολεύει την έρευνα. Εξαιτίας των ελλιπών στοιχείων προκύπτουν τα εξής ζητήματα: πρώτα απ όλα ποιό ήταν το πραγματικό όνομα του αυτοκράτορα αυτού, αφού οι Βυζαντινοί και ανατολικοί χρονογράφοι τον αναφέρουν στα έργα τους ως Λεόντιο 102, ενώ όλοι οι δυτικοί χρονογράφοι ως Λέοντα 103. Επιπλέον, δεν έχουν βρεθεί νομίσματα με το όνομα Λεόντιος και είναι μάλλον απίθανο να μην έχει κόψει νομίσματα στα τρία χρόνια βασιλείας του 104. Επειδή, όμως, τα νομίσματα έφεραν τα επίσημα ονόματα των αυτοκρατόρων και όχι τα παρώνυμα, πιθανώς το επίσημο όνομά του να ήταν Λέων κι έτσι να αναγραφόταν στα νομίσματα 105. Υποστηρίχτηκε μάλιστα, ότι στις λατινικές πηγές, όπου αναφέρονται μόνο τα επίσημα ονόματα των αυτοκρατόρων, ο αυτοκράτορας αυτός ονομάζεται Λέων 106. Συγκρίνοντας, ακόμη, την προσωπογραφία στα νομίσματα των δύο συνονόματων αυτοκρατόρων που ηγήθηκαν της βυζαντινής εξουσίας σε απόσταση μικρού χρονικού διαστήματος, τον Λεόντιο και τον Λέοντα Γ τον Ίσαυρο, είναι φανερή η διαφορά, γεγονός που ακυρώνει την υπόθεση του να έχουν μπερδευτεί τα νομίσματα των δύο αυτοκρατόρων, λόγω της ομοιότητας του ονόματός τους 107. Υπάρχει, βέβαια, και η θέση του L. Lafranchi, που 102 Θεοφάνης σελ. 369 - Νικηφόρος σελ. 37 - Γεώργιος ο Μοναχός σελ. 731 - Σύνοψις Σάθα σελ. 115 - Λέων ο Γραμματικός σελ. 165 - Χρονικόν έτους 1234 σελ. 231 - Ι. Ζωναράς ΙΙΙ σελ. 323 βλ. Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 85 103 βλ. Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 85 σημ. 308 104 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 85 105 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 85 106 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 86 107 Α. Στράτος, Βυζάντιον, τ. Στ, σελ. 86 33