«ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ» ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΒΑΣΕΙ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗΣ / ΨΥΧΟΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ Δρ. ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΩΤΣΙΔΗ (PhD, MSc, MA) Κλινικός & Συμβουλευτικός Ψυχολόγος 1
ΔΟΜΗ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Βασικές έννοιες και αρχές ψυχαναλυτικής προσέγγισης Βασικές δεξιότητες, μέθοδοι & τεχνικές ψυχαναλυτικής/ ψυχοδυναμικής συμβουλευτικής Δεξιότητες αντιμετώπισης των αντιστάσεων στη συμβουλευτική διαδικασία και της ευόδωσης της συναισθηματικής έκφρασης & επεξεργασίας Δεξιότητες αντιμετώπισης της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης στη συμβουλευτική διαδικασία Τεχνικές και μέθοδοι ψυχοδυναμικής συμβουλευτικής 2
ΣΤΟΧΟΙ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Να κατανοηθούν οι βασικές έννοιες, όροι και αρχές της ψυχαναλυτικής προσέγγισης Να αναπτυχθούν δεξιότητες συμβουλευτικής με τις οποίες ο σύμβουλος μπορεί να αντιμετωπίσει επιμέρους θέματα, υπό ένα ψυχαναλυτικό/ψυχοδυναμικό πρίσμα κατανόησης. Να υπάρξει εξοικείωση με μια σειρά από τεχνικές και μεθόδους συμβουλευτικής για την αντιμετώπιση των αντιστάσεων, της συναισθηματικής έκφρασης, της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης κατά τη συμβουλευτική διαδικασία. Να αναπτυχθούν ποικίλες τεχνικές, μέθοδοι και βιωματικές ασκήσεις ψυχοδυναμικής κατεύθυνσης που συμβάλλουν στην ενόραση και στην αυτογνωσία. 3
2 φωτογραφίες... 2000 λέξεις 4
Ψυχανάλυση Ψυχοδυναμική προσέγγιση (Freud, 1856-1939) Ασυνείδητο Ο άνθρωπος ως βιολογικό ον & περιβαλλοντικές επιρροές Ο ρόλος των «σημαντικών άλλων» (γονείς, εκπαιδευτικοί) Η προσωπικότητα διαμορφώνεται από ανάγκες, αγωνίες και επιθυμίες, λειτουργώντας κατά κύριο λόγο ανεξάρτητα από το δίπολο επίγνωση-κίνητρα. Δηλαδή, η προσωπικότητα ως «μυστήριο» καθώς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τα βαθύτερα μας κίνητρα, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει και σε συναισθηματικές δυσκολίες ή/και διαταραχές 5
Ψυχανάλυση Ψυχοδυναμική προσέγγιση (Freud, 1856-1939) Σκοπός: αποκάλυψη ασυνείδητων σκέψεων & επιθυμιών, έτσι ώστε: να δυναμώσει το Εγώ να αυξηθεί η επίγνωση Εκείνου να μειωθεί το άκαμπτο και αυστηρό Υπερεγώ Μέσα: ελεύθερος συνειρμός, όνειρα, σχέση μεταβίβασης & αντιμεταβίβασης, (ερμηνεία) Οκτώ είδη συμπεριφοράς που θεωρούνται ασφαλείς δείκτες ασυνείδητων κινήτρων ( Weiner, 1985 ): ελεύθερος συνειρμός, αντιστάσεις, όνειρα, τα πρότυπα απέχθειας, τα πρότυπα ζωής, τα λεκτικά σφάλματα και οι παραπράξεις, τα νευρωτικά συμπτώματα, τα έργα τέχνης 6
ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑΣ 1. Αναγνώριση και αποδοχή των ορίων (σε σχέση με τις προσωπικές δυνατότητες / περιορισμούς, αλλά και σε σχέση με τους άλλους) 2. Αντοχή στην ματαίωση (frustration tolerance) 3. Αντοχή στην επιτυχία (anxiety of success tolerance) 4. Δημιουργία και εγκαθίδρυση γνήσιων, αμοιβαία ικανοποιητικών σχέσεων με τους άλλους Λειτουργικότητα: Προσαρμογή & Αυθεντικές επενδύσεις σε Αγάπη & Εργασία Ικανότητα για υγιείς και ενήλικες σχέσεις αμοιβαίας ικανοποίησης Μη-λειτουργικότητα: απρόσφορες αντιδράσεις που συμβαίνουν καθ υπερβολήν και κατ επανάληψην 7
ΤΡΙΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΨΥΧΙΚΗΣ ΖΩΗΣ Α ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΗ Συνειδητό: τρέχουσα επίγνωση κάθε στιγμή Προσυνειδητό: πτυχές της ψυχικής ζωής έξω από τη συνείδηση μας, που εύκολα ανασύρονται Ασυνείδητο: Ενεργό σύστημα με κρυφές αναμνήσεις & επιθυμίες, βαθύτερα ένστικτα και εσωτερική διαμάχη για να ελεγχθούν αυτές οι δυνάμεις Β ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΗ Εγώ: επιτρέπει να ανταποκρινόμαστε στις απαιτήσεις της πραγματικής ζωής Εκείνο: περιέχει τις σεξουαλικές & επιθετικές ενορμήσεις, πηγή των σωματικών μας αναγκών, των επιθυμιών Υπερεγώ: εσωτερίκευση πολιτισμικών κανόνων, όπως μαθαίνονται κυρίως από τους γονείς 8
Αλληλεπίδραση των Α & Β τοπογραφικών 9
ΔΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Εκείνο (id): λειτουργεί η «αρχή της ηδονής» Ψ υχική δύναμη που μας ωθεί προς την άμεση ικανοποίηση οποιασδήποτε παρόρμησης Εγώ (ego): λειτουργεί η «αρχή της πραγματικότητας» Ρυθμιστικός μηχανισμός που μας καθιστά ικανούς να αποδεχόμαστε τη ματαίωση / την καθυστέρηση των άμεσων αναγκών και να προσαρμοζόμαστε στον πραγματικό κόσμο Λογική σκέψη, αντίληψη, προσοχή, επίλυση προβλημάτων και λήψη αποφάσεων Υπερεγώ (superego): εσωτερίκευση γονεϊκής εξουσίας Αναπτύσσεται 3-6 ετών, στην οιδιπόδεια φάση κανόνες, αρχές, νόρμες, ηθικές επιταγές, πρότυπα συμπεριφοράς που ελέγχουν σκέψεις, φαντασιώσεις, συναισθήματα Ενοχές / τιμωρία vs. Υπερηφάνεια) 10
Παράδειγμα της Δομικής Θεωρίας 11
Ο ρόλος του Υπερεγώ Υπερεγώ (καλοήθες) Περιλαμβάνει τρεις λειτουργίες: αυτό-παρατήρηση, ηθική συνείδηση και λειτουργία ιδεώδους του Εγώ Μέσω των μηχανισμών της απαγόρευσης, της μετουσίωσης και της απώθησης συμβάλλει στην ψυχική ισορροπία και στον περιορισμό των ενστικτικών παρορμήσεων. Οργανώνει την ψυχική ζωή, εκπροσωπώντας τον νόμο, την τάξη και τις κοινωνικές επιταγές. Παρακινεί προς την κατεύθυνση της ευεξίας και της επίτευξης στόχων. 12
ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ Η βασική δομή της προσωπικότητας προσδιορίζεται από την ένταση των αλληλεπιδράσεων & των αντιπαραθέσεων μεταξύ Εγώ-Εκείνο-Υπερεγώ Άγχος : Πρωτογενής συναισθηματική αντίδραση η οποία έχει, καταρχήν, προσαρμοστική αξία (:«σήμα κινδύνου» ως ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά). Ωστόσο, αναδύεται από φανταστικές ή/και αμφίβολες πηγές σε αντίθεση με τον φόβο κι όποτε το άτομο βιώνει μια σύγκρουση ανάμεσα σε Εγώ-Εκείνο-Υπερεγώ (π.χ. άγχος & ενοχές ενόψει θυμού / επιθετικότητας ή σεξουαλικότητας) 13
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΑΜΥΝΑΣ Απώθηση Ψυχική διαδικασία η οποία απομακρύνει τις μη-αποδεκτές σκέψεις και αναμνήσεις, τις οδυνηρές εμπειρίες & τις ανεπίτρεπτες παρορμήσεις, από το συνειδητό (το είδος των σκέψεων που δεν παραδεχόμαστε ούτε στον εαυτό μας) Ο πρωταρχικός αμυντικός μηχανισμός κατά Freud Θεωρητική ανάπτυξη των Μηχανισμών Άμυνας από την Anna Freud (1936) 14
Δεξιότητες αντιμετώπισης της αντίστασης και της μεταβίβασης στη συμβουλευτική 15
Εισαγωγικά «Η δύναμη μας λοιπόν να στοχαζόμαστε πάνω στην ανθρώπινη φύση, ενδέχεται να εμποδιστεί από το φόβο μας για τις έσχατες συνέπειες των όσων αποκαλύπτουμε» (Donald Winnicott, 1976) Είμαστε αυτό που αισθανόμαστε (e-motion > motion > κίνηση / δράση) 16
Χαρακτηριστικά της αντίστασης Κυρίως ασυνείδητη, ενδοψυχική διαδικασία αποφυγής του ψυχικού πόνου / των επώδυνων συναισθημάτων ( π.χ. ντροπή, θλίψη, ενοχή, θυμός, έντονο άγχος ) που ανακινούνται στη συμβουλευτική. Προσπάθεια απαλλαγής του ατόμου από τη δυσαρέσκεια που προκαλεί η απελευθέρωση του ασυνείδητου υλικού. Η αποφυγή / «μπλοκάρισμα» του συναισθηματικού πόνου μπορεί να εκδηλώνεται με αποσιώπηση ή με εκδραματίσεις, θορυβώδεις ενέργειες και διαχυτικότητα. Ανασταλτικός παράγοντας, καθώς εναντιώνεται στη συμβουλευτική διαδικασία και την ψυχική αλλαγή, υπερασπίζοντας το status quo του συμβουλευόμενου. Η αντίσταση ως προσπάθεια διατήρησης ενός ελάχιστου επιπέδου ασφάλειας. 17
Αντιμετώπιση της αντίστασης Η αντίσταση στην ψυχοθεραπεία μπορεί να παρομοιαστεί ως ένας άλλος «κάβος» που από τη μια κρατά το πλοίο προστατευμένο στα γνώριμα και ασφαλή νερά του λιμανιού, από την άλλη όμως το κρατά δέσμιο μακριά από τον προορισμό του, μακριά από το ταξίδι «στα ανοιχτά» (Γιωτσίδη, 2013). Η θετική αντιμετώπιση των αντιστάσεων αναδεικνύει τη σημασία, όχι τόσο των χειρισμών εκ μέρους του συμβούλου, αλλά κυρίως της συμβουλευτικής σχέσης μέσω της οποίας μπορεί να αναπτυχθεί ένα πιο ώριμο είδος ψυχικής ασφάλειας ώστε να «λυθούν οι κάβοι» (Γιωτσίδη, 2013). 18
Δεξιότητες αντιμετώπισης της αντίστασης Ο σύμβουλος θα πρέπει να αποφύγει να πιέσει τον συμβουλευόμενο να συνεχίσει να μιλά για επώδυνα ζητήματα στα οποία αντιστέκεται. Αυτό θα αύξαινε το άγχος και θα καταστρατηγούσε το αίσθημα ασφάλειας. «Συμμαχία με την αντίσταση»: σεβασμός και αποδοχή Αναγνώριση της αντίστασης («πώς, τί, γιατί» αντίστασης) και ανατροφοδότηση του συμβουλευόμενου με αυτή την πληροφορία, διακριτικά (π.χ. «Ίσως να σε τρομάζει λίγο να μιλήσεις για τη σχέση σου με τη μητέρα σου») Υποβολή διερευνητικών ερωτήσεων (π.χ. «Όταν σκέφτεσαι τη μητέρα σου, τι είναι αυτό που σε φοβίζει περισσότερο;») Επικύρωση του συναισθήματος του συμβουλευόμενου και ευόδωση συναισθηματικής έκφρασης (εμπερίεξη). 19
Δεξιότητες ευόδωσης συναισθηματικής έκφρασης & αναγνώρισης συναισθημάτων Ο/Η σύμβουλος «συμβάλλει» ώστε ο συμβουλευόμενος να: Έρθει σε επαφή με τα συναισθήματά του Βιώσει τα συναισθήματά του Εκφράσει τα συναισθήματά του Διερευνήσει περαιτέρω τα συναισθήματά του 20
Βασικές διαστάσεις στη διερεύνηση των συναισθημάτων του συμβουλευόμενου Διευκόλυνση της συναισθηματικής έκφρασης μέσω μηπιεστικής «ενθάρρυνσης» (π.χ. «Καταλαβαίνω ότι πρέπει να είναι δύσκολο να μιλάτε για αυτό το θέμα», «Φαίνεται να σας αναστατώνει ιδιαίτερα αυτό το θέμα») Διαμόρφωση υποθέσεων κατά κύριο λόγο, αναφορικά με τα πιθανά συναισθήματα Διάθεση χρόνου και συγκέντρωση ενδείξεων για το πώς μπορεί να αισθάνεται ο συμβουλευόμενος Εστίαση προσοχής σε λεκτικές εκφράσεις συναισθημάτων, σε μη-λεκτικά μηνύματα και σε πιθανές αναντιστοιχίες λεκτικής & μη-λεκτικής επικοινωνίας Σεβασμός του ρυθμού του συμβουλευόμενου «Συντρόφευση» όταν ένα νέο ή μη-αναμενόμενο συναίσθημα έρχεται στην επιφάνεια 21
Δεξιότητες αντιμετώπισης της μεταβίβασης Διατηρούμε γενικότερα στάση επαγρύπνισης, είμαστε επαρκώς αποστασιοποιημένοι, ουδέτεροι & αντικειμενικοί, και αποφεύγουμε να συμπεριφερόμαστε σαν γονείς. Όταν παρατηρούμε ή υποψιαζόμαστε φαινόμενα μεταβίβασης / αντιμεταβίβασης θα πρέπει να αποστασιοποιηθούμε άμεσα από τη διάδραση της συμβουλευτικής σχέσης, σε μια κατάσταση μεγαλύτερης αντικειμενικότητας. Αναγνωρίζουμε και επεξεργαζόμαστε τη «θέση» στην οποία μας βάζει μεταβιβαστικά ο συμβουλευόμενος (π.χ. «καλή ή κακή μητέρα», «καλός ή κακός πατέρας») Αναγνωρίζουμε και επεξεργαζόμαστε τη δική μας αντιμεταβίβαση (π.χ. Πώς αισθανόμαστε, πώς αντιδράμε) 22
Δεξιότητες αντιμετώπισης της μεταβίβασης Αποφεύγουμε να ικανοποιήσουμε τις ανώριμες ανάγκες και φαντασιώσεις του συμβουλευόμενου για μια «καλή» μητρική φιγούρα που καλύπτει όλες τις ανάγκες, ή να απαντήσουμε τιμωρητικά / απορριπτικά σε φαντασιώσεις γύρω από μια «κακή» μητρική φιγούρα. Αναγνωρίζουμε και αντιμετωπίζουμε τα δικά μας συναισθήματα και ζητήματα που έχουν ανακινηθεί ως αντίδραση στη συμπεριφορά του συμβουλευόμενου. Αυξάνουμε την επίγνωση του συμβουλευόμενου σε σχέση με τη συμπεριφορά του (π.χ. «Μοιάζει σαν να έχεις ανάγκη να είμαι μια καλή μητέρα για σένα») Διερευνούμε και επεξεργαζόμαστε το υλικό σε σχέση με την εμπειρία και τις φαντασιώσεις του συμβουλευόμενου στη σχέση του με τους σημαντικούς άλλους. 23
Τεχνικές και μέθοδοι ψυχοδυναμικής συμβουλευτικής 24
Τεχνικές που προάγουν τον ελεύθερο συνειρμό Τεχνική ελεύθερου συνειρμού Δίνεται η παραίνεση να εκφράζει κανείς ελεύθερα ό,τι περνά από το νου του, αβίαστα, χωρίς να προβαίνει σε λογοκρισία, αλλά κάθετι έχει σημασία και αξία. Τεχνική brainstorming Σε μια ομάδα, ζητείται από όλα τα μέλη να εκφράσουν ελεύθερα τις σκέψεις, απόψεις, εικόνες, εμπειρίες που τους έρχονται στο νου, ώστε να αναζητηθούν πολλαπλές οπτικές γύρω από ένα θέμα. Τεχνική ανάδυσης και επεξεργασίας αναμνήσεων «Σκεφτείτε την πρώτη σας ανάμνηση και τον τρόπο που μπορεί να συνδέεται με εσάς σήμερα. Σημαίνει κάτι αυτή η ανάμνηση για εσάς, τώρα; Έχει σχέση με τον χαρακτήρα σας ή τις επιλογές σας;» 25
Τεχνική ημιτελών προτάσεων Εάν.Τότε Αλλά ( ανάδυση συναισθημάτων συγκρούσεων) Π.χ. Εάν πω στον καλύτερο μου φίλο ότι με πλήγωσε Τότε Αλλά. & Θα ήθελα πολύ να., γιατί κατά βάθος έχω ανάγκη. Γι αυτό αποφάσισα να. ( αναγνώριση επιθυμιών, αναγκών & στόχων) Εκνευρίζομαι όταν., Χαίρομαι όταν.., Ενθουσιάζομαι όταν, Απογοητεύομαι όταν, κτλ. ( αναγνώριση συναισθημάτων) 26
Τεχνική κατασκευής παραμυθιού Το παραμύθι είναι μια ενδιαφέρουσα άσκηση αυτόαποκάλυψης, εκτόνωσης, ένα μέσο οικοδόμησης της υποκειμενικής μας πραγματικότητας, της κατανόησης του εαυτού μας, της προσωπικής μας ταυτότητας και του κοινωνικού κόσμου που μας περιβάλλει. Είναι μια βιωματική τεχνική πολύ ελκυστική στα παιδιά αλλά και στους ενήλικες, γιατί οδηγεί στην παιδική ηλικία της ξενοιασιάς και του παιχνιδιού. Παροτρύνει το άτομο να εκφράζεται ελεύθερα, το χαλαρώνει, σημειώνει τις πρώτες του σκέψεις, γράφει τη δική του ιστορία χωρίς προβληματισμούς. Δίνει έμφαση στις ασυνείδητες παρορμήσεις, επιθυμίες και εσωτερικές συγκρούσεις. Ο συμβολισμός έχει ιδιαίτερη θέση στην ανάλυση και ερμηνεία των παραμυθιών, όπου οι εικόνες στα παραμύθια είναι παρόμοιες με τις εικόνες στα όνειρα. 27
Τεχνική χρήσης ενός έργου τέχνης ως μέσο έκφρασης ασυνείδητου υλικού Φανταστείτε μία εικόνα ή ένα έργο τέχνης που να αντανακλά την πορεία σας σε αυτό το μάθημα: τις προσδοκίες και τις ανάγκες σας στην αρχή, τα συναισθήματα και τις σκέψεις που είχατε κατά τη διάρκεια, καθώς και τη συνολική εμπειρία που είχατε έως σήμερα που τελείωσε. Ποια εικόνα σας έρχεται στο μυαλό ή ποιο έργο τέχνης; Τι σημαίνει για εσάς αυτή η εικόνα / αυτό το έργο τέχνης; Πώς συνδέεται με το βίωμα που είχατε από το μάθημα; Αντίστοιχα, η άσκηση μπορεί να γίνει με τη δημιουργία μίας προσωπικής ζωγραφιάς. Π.χ. ζητάμε από τους μαθητές να ζωγραφίσουν κάτι για το πώς είναι όταν είναι αγχωμένοι, επιλέγοντας οι ίδιοι τα χρώματα που θα χρησιμοποιήσουν. 28
Χρήσιμα θέματα για σχέδιο / ζωγραφική Φτιάξε μια εικόνα που δείχνει εσένα όταν ήσουν μωρό Φτιάξε μια εικόνα για τον πονοκέφαλό σου (ή την ασθένεια σου) Φτιάξε μια εικόνα για το θυμό σου Φτιάξε μια εικόνα για αυτό που σε ανησυχεί Φτιάξε μια εικόνα του τόπου που θα πήγαινες εάν μπορούσες να το κάνεις αυτό με μαγικό τρόπο / εάν ήσουν μάγος Φτιάξε μια εικόνα του ονείρου σου Φτιάξε μια εικόνα του εφιάλτη σου Φτιάξε μια εικόνα για το πώς νιώθεις αυτή τη στιγμή Σε κάθε μία περίπτωση, διερευνούμε πώς νιώθει το παιδί / το άτομο που έχει κάνει τη ζωγραφιά. 29
Χρήση της τέχνης ως τεχνική ανάδυσης ψυχικού υλικού Χρήση ενός μουσικού κομματιού ή συγκεκριμένων στίχων Χρήση λογοτεχνίας / παραμυθιού / ποίησης Χρήση θεάτρου / δραματοθεραπείας Χρήση χορού / κίνησης Σε κάθε περίπτωση, διερευνούνται βαθύτερα συναισθήματα, σκέψεις και φαντασιώσεις εν είδει προβλητικής τεχνικής (π.χ. Πού ήταν ο καλλιτέχνης / ο πρωταγωνιστής όταν έγραφε αυτό το μουσικό κομμάτι, ποια συναισθήματα είχε, τι μήνυμα ήθελε να μεταφέρει στους άλλους, τι σημαίνουν για σένα αυτοί οι στίχοι, κτλ.) 30
Τεχνική χρήσης παιχνιδιού Χρησιμοποιούνται κυρίως στη συμβουλευτική παιδιών, ως μέσο παιγνιοθεραπείας. Ζωγραφική / κολάζ Κατασκευές / σχέδιο Πηλός / πλαστελίνη Επιτραπέζια παιχνίδια Παιχνίδι ανάληψης φανταστικών ρόλων (με ή χωρίς υλικά μεταμφίεσης) Ζώα μινιατούρες Μαριονέτες / μαλακά παιχνίδια Δίσκος άμμου Σύμβολα / φιγούρες Κούκλες / κουκλόσπιτο 31
Παιχνίδι ανάληψης φανταστικών ρόλων Το παιδί μπορεί να αναπαραστήσει σημαντικές πτυχές της ζωής του και των ανθρώπων του περιβάλλοντός του. Εξωτερικεύει και εκφράζει με λεκτικό και μη λεκτικό τρόπο ιδέες, επιθυμίες, φόβους και φαντασιώσεις. Βοηθά το παιδί να νιώσει ανακούφιση και να εκφράσει σωματικά τα συναισθήματά του Βοηθά το παιδί να αποκτήσει έλεγχο των γεγονότων και των προβλημάτων του παρελθόντος, και να αναπτύξει ενόραση για τα τρέχοντα γεγονότα της ζωής του Ριψοκινδυνεύει αναπτύσσοντας νέες μορφές συμπεριφοράς, δοκιμάζει νέες συμπεριφορές Βελτιώνει τις δεξιότητες επικοινωνίας και δομεί την εικόνα του εαυτού του, αυξάνοντας την αυτοεκτίμηση του. 32
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στη συμβουλευτική διαδικασία ιδιαίτερη σημασία έχουν οι δεξιότητες αντιμετώπισης των αντιστάσεων και της μεταβίβασης / αντιμεταβίβασης. Προκειμένου να αναδυθούν και να διερευνηθούν βαθύτερα θέματα που μπορεί να απασχολούν τον συμβουλευόμενο σε ασυνείδητο, κυρίως, επίπεδο χρησιμοποιούνται ποικίλες μέθοδοι και τεχνικές, όπως τεχνικές ελεύθερου συνειρμού, ημιτελών προτάσεων, κατασκευής ιστοριών / παραμυθιών, χρήση έργων τέχνης και παιχνιδιού. 33