! 1 Νοµισµατικές µαρτυρίες: Τήνος 1700-1701, 1710-1713 Σε µία πρόσφατη δηµοσίευση από τον π. Μάρκο Γ. Φώσκολο αρχειακού υλικού νοταριακών εγγράφων που συντάχθηκαν στην Οξωµεριά Τήνου µου δόθηκε η δυνατότητα να ολοκληρώσω µερικές παρατηρήσεις για την κυκλοφορία νοµισµάτων στο νησί 1. Τα έγγραφα που αναφέρουν νοµισµατικές ισοτιµίες είναι του 1700-1701 και αργότερα µίας περιόδου τριών ετών προς το τέλος της κυριαρχίας των Βενετών και πριν από την κατάληψη της Τήνου από τους Οθωµανούς το 1715. Τα πρώτα 4 έγγραφα του 1700-1701 αφορούν την ίδια υπόθεση η οποία χρονολογείται στις 4.03.1700-13.11.17012. Τα επόµενα τέσσερα στο χρονικό διάστηµα 5.04.1712 µέχρι 509.1712 µε δεδοµένο ότι όλα συντάχθηκαν στην Οξωµεριά Τήνου. Τα τελευταία δύο έγγραφα συντάχθηκαν στις 22.04.1713 και 29.07.1713 στα Στεγαστά (Μέσα Μέρη Τήνου). Οι αναφορές των εγγράφων στη νοµισµατική κυκλοφορία είναι περιορισµένη συγκρητικά µε τον αριθµό των εγγράφων που δηµοσιεύθηκαν (73 έγγραφα). Η αναλογία µπορεί να θεωρηθεί µικρή αλλά σε καµία περίπτωση αυτό δεν µπορεί να σηµαίνει ότι και το κυκλοφορούν νόµισµα ήταν περιορισµένο. Το δείγµα των εγγράφων είναι από µία περιοχή καθαρά αγροτική οπότε σαφέστερα συµπεράσµατα θα είχαµε εάν µας ήταν γνωστά και από το κάστρο της Τήνου όπου παραδοσιακά ο πληθυσµός ήταν αστικοποιηµένος και είχε τη δυνατότητα µεγαλύτερων και συχνότερων συναλλαγών. Τα έγγραφα αναφέρονται στα εξής νοµίσµατα, zecchini, Moresini, Osolotte ή Isolotte, άσπρα και penese. Ταυτόχρονα η αναφορά των νοµισµάτων γίνεται σε λογιστικό χρήµα που είναι τα ρεάλια. Η σειρά των νοµισµάτων προσδιορίζει και το µέταλλο που παρήχθησαν, χρυσός, ασήµι, χαµηλότερης περιεκτικότητας ασηµιού και τα τελευταία πιθανώς ασηµοχάλκινα ή χάλκινα. Το zecchino είναι το χρυσό βενετικό νόµισµα θεωρητικού βάρους 3,49 γραµ. Όταν ήταν σε καλή κατάσταση, δηλαδή κοντά σε εκείνη που κόπηκε, ονοµάζεται ruspicado, λέξη που προέρχεται από την βενετική διάλεκτο (ruspio) και σηµαίνει καινουργιοκοµένα. Moresini, ή ακριβέστερα leone Moresini είναι βενετικό ασηµένιο νόµισµα µε παράσταση όρθιου λεονταριού. Η ονοµασία τους ποικίλει στις εναποµείνασες αποικίες των Βενετών. Στα Κύθηρα ονοµάζονται ρεάλια λεόνια ή λιόνια ενώ στην Τήνο προτιµήθηκε εκείνη που δηλώνει το όνοµα του δόγη που το έκοψε για πρώτη φορά 3. Η περιεκτικότητα τους σε ασήµι ορίστηκε στα 73,9% και το θεωρητικό βάρος στα 26,833 γραµ. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1688 και στις 21.02.1690 η ισοτιµία σε βενετικές λίρες στο Μοριά ήταν το τζεκίνο 25 λίρες και το λεόνε 10 λίρες η δε αναλογία 1:2,5. Στην Τήνο η ισοτιµία έγινε µέσα σε 20 χρόνια 1:3 οπότε η διαφορά του µισού λεόνε µας δίνει το µέγεθος της διακύµανσης του ασηµιού σε σχέση µε το χρυσό. Αναλυτικότερα το ratio χρυσού:αργύρου από 1:14,2 έγινε 1:17. Να επισηµάνω ότι η ισοτιµία του 1690 ήταν η επίσηµη ενώ εκείνη από την Τήνο 20 χρόνια αργότερα ήταν εµπορική. Επίσης πρέπει να λάβουµε υπόψη µας ότι η ισοτιµία 1. π. Μ. Φώσκολος, Η Οξωµεριά της Τήνου κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα, Αθήνα 2012. 2. π. Μ. Φώσκολος, Η Οξωμεριά της Τήνου κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα, Αθήνα 2012, έγγρ. 36 (α-δ), 3. Α. Μαζαράκης, Η αδελφότητα της Κοντελετού, Αθήνα 2010, 93.
! 2 αναφέρεται σε δύο διαφορετικές περιοχές οπότε είναι δυνατόν να υπάρχουν και διαφορές 4. Osolotte ή Isolotte είναι το πρώτο µεγάλο οθωµανικό νόµισµα που κόπηκε το 1690 και ισούτο µε τα ¾ του γροσίου το οποίο κόπηκε µεταγενέστερα. Το όνοµα προήλθε από το πολωνέζικο ασηµένιο νόµισµα isolotte ή zolotta το οποίο εισήχθη στην οθωµανική αυτοκρατορία από Ολλανδούς εµπόρους. Το βάρος του καθορίστηκε να είναι ίσο µε 6 dirchem δηλαδή 19,2 γραµ. Το χαρακτηριστικό του είναι ότι δεν φέρει σε καµία όψη την υπογραφή (tugra) του σουλτάνου που τα έκοψε. Η περιεκτικότητα είναι άγνωστη αλλά στην παλαιότερη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι ήταν 50-55%. Πρόσφατα αναλύθηκε ότι ήταν περίπου 60% καθαρό ασήµι 5. Αργότερα από το 1703(?) και κατά µία άλλη άποψη µετά το 1717, κόπηκε ένα επίσης ασηµένιο νόµισµα του οποίου το βάρος ήταν 8 dirchem ή 25,6 γραµ. Θέλοντας να επιβεβαιώσουµε τα ανωτέρω κάναµε τις ακόλουθες µετρήσεις 6. Σουλτάνος Ονοµασία Βάρος γρ. AU % AR % Μέση τιµή CU % Μέση τιµή Pb % Suleyman II (1689-1692) zolotta 18,77 0,07 0,06 0,07 0,07 63,00 64,48 69,99 64,14 65,40% 35,30 34,15 28,79 34,53 33,18% 0,98 1,30 1,09 1,17 Mustafa II (1696-1703) zolotta 19,66 0,12 0,06 0,11 0,11 65,64 69,29 68,33 69,03 68,07% 32,10 28,65 29,81 28,70 29,81% 2,14 1,95 2,26 2,15 Ahmed III (1703-1730) zolotta 18,96 0,12 0,12 0,11 0,11 61,36 61,86 67,66 69,74 65,15% 37,55 37,03 31,26 29,17 33,75% 0,88 0,93 0,97 0,91 Ahmed III (1703-1730) guruş 26,22 0,03 0,00 0,02 0,02 60,69 62,43 65,06 59,69 61,96% 38,36 36,59 33,97 39,44 37,09% 0,84 0,97 0,95 0,84 Η επιλογή των τεσσάρων νοµισµάτων ήταν τυχαία. Βοµβαρδίστηκε κάθε πλευρά δύο φορές. Ο µέσος όρος στο ασήµι παρουσιάστηκε υψηλότερος από τον αναµενόµενο (60%). Χρυσός παρουσιάστηκε σε όλες τις ζολότες ενώ στο ένα guruş ήταν χαµηλότερος. Η περιεκτικότητα σε χρυσό µπορεί να θεωρηθεί υψηλή, ενώ του ασηµιού στις τρείς ζολότες είναι µεγαλύτερη του 65%, όπως επιβεβαιώνεται από την ανάλυση, οπότε µπορεί να θεωρηθεί σηµαντική η διαφορά από τις προηγούµενες µετρήσεις. Αναλυτικότερα το καθαρό θεωρητικό βάρος ασηµιού ενός Μορεσίνι είναι 4. Περισσότερα αναφορικά µε τα λεόνια βλ. Α. Μαζαράκης, Ο θησαυρός από το Ράικος Κουρεντίων Ηπείρου, Κερµάτια φιλίας, τιµητικός τόµος για τον Γιάννη Τουράτσογλου, Α Νοµισµατική- Σφραγιστική, Αθήνα 2009, 555-567. 5. D. Panzac, La piastre et la Cyclotron: essai sur les Monnaies Ottomannes 1687-1844, paper presented to the Conference on Money and Currencies in the Ottoman Empire 1690-1850,(Istambul 1997). 6. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Π. Κόκκα για την παραχώρηση των νομισμάτων της συλλογής προς ανάλυση. Η φασματογραφική ανάλυση έγινε σε φασματογράφο Bruker M1 Mistal της εταιρείας NIKIAS-GOLD SA. την οποία και ευχαριστώ όπως και το προσωπικό της για την υπομονή και κατανόησή τους.
! 3 19,82γρ. και της 1,5 ζολότας 19,06 γραµ., οπότε και η προτεινόµενη ισοτιµία 1:1,5 είναι σωστή όσο αφορά το βάρος τους σε ασήµι. Η αναλογία αυτή παραµένει σχεδόν η ίδια σε µία άλλη πόλη της οθωµανικής αυτοκρατορίας την Ραιδεστό στην Προποντίδα. Το 1741 αναφέρονται µεταξύ άλλων ισοτιµιών νοµισµάτων λεόνια και παλαιές ζολότες. Η ισοτιµία ήταν 144 άσπρα το λεόνε ή 48 παράδες ενώ η παλαιά ζολότα προς 88 άσπρα. Η αναλογία παραµένει σχεδόν η ίδια 1:1,6 µε µικρή προσαύξηση για το µεγαλύτερο σε περιεκτικότητα ασηµένιο νόµισµα 7. Το άσπρo είναι οθωµανικό ασηµένιο νόµισµα µε µακραίωνη ιστορία. Στον 14 ο αι. ήταν περίπου βάρους ενός γραµµαρίου µε καθαρή περιεκτικότητα ασηµιού 90% αλλά µε την πάροδο του χρόνου έχασε µεγάλο µέρος από την αξία του σε βάρος και περιεκτικότητα ασηµιού. Το 1690 µέσα σε ένα πνεύµα αναδιοργάνωσης του νοµισµατοκοπείου της Κωνσταντινούπολης η κοπή των άσπρων περιορίζεται σε ελάχιστες ποσότητες µε κύριο σκοπό την κοπή ενός χάλκινου άσπρου. Αν και η νέα κοπή δηµιούργησε µόνο προβλήµατα, οι καινούργιες ζολότες ισοδυναµούσαν µε 90 άσπρα ή το νέο µικρό ασηµένιο νόµισµα ο παράς µε 3 άσπρα. Στην ουσία το άσπρο παρέµεινε πλέον ως λογιστικό χρήµα. Στα έγγραφα του 1700-1701 συναντούµε τα άσπρα λόγω αγοράς εµπορευµάτων από διάφορα είδη δερµάτων και σκοινιών µε προέλευση την Σµύρνη. Ο λογαριασµός γίνεται σε ρεάλια (λογιστικό χρήµα) όπου η ισοτιµία του είναι 85,5 άσπρα το ένα 8. Το άθροισµα της συναλλαγής που ήταν 262 ρεάλια καταβλήθηκε σε νοµίσµατα τα οποία δεν αναφέρονται στο έγγραφο. Penesa πληθ. Penese, νόµισµα που αναφέρεται στα νοταριακά έγγραφα. Η ονοµασία είναι άγνωστη από άλλη πηγή. Πρόκειται πιθανότατα για ασηµοχάλκινο ή χάλκινο νόµισµα. Στην βενετική διάλεκτο dar di pena σηµαίνει fare o dare un frego, cancellare όπως ακυρώνουµε µε µία πένα µία γραµµή. Η ακύρωση της αξίας ενός νοµίσµατος γίνεται µε την επισήµανση. Η δηµιουργία µίας λέξης που να χαρακτηρίζει αυτό το νόµισµα είναι penesa το οποίο σηµαίνει ακυρωµένο και δεν έχει την αξία που αναφέρεται επάνω στο νόµισµα. Παραθέτουµε το σηµαντικότερο µέρος των εγγράφων που αναφέραµε και σχετίζονται µε τη κυκλοφορία νοµισµάτων και τις ισοτιµίες τους την περίοδο 1710-1713. ΑΚΤ, φακ. 47 φ. 68r. Έγγρ. 51a, 28.10.1710, Οξωµεριά Τήνου. «...Havendo percio detto comprator esborsato alla presenza di me Nodaro e testimonii sudetti reali tre e mezzo, e promette esborsare anco un altro reale she resta l anno venture, quali reali tre e mezzo recupeti da detto venditor in Osolotte tre et Moresini uno et penese uinticinque, promote etc sotto obligatione, etc». ΑΚΤ, φακ. 47 φ. 76r. Έγγρ. 58, 5.04.1712, Οξωµεριά Τήνου. 7. Γ. Πλουμίδης, Νομισματική συμπεριφορά της Βενετίας. Αγορά και ισοτιμίες (16 ος -18 ος αι.), Δωδώνη 35, έγγρ. 17. 8. π. Μ. Φώσκολος, Η Οξωµεριά της Τήνου κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα, Αθήνα 2012, έγγρ. 36 α και σελίδα 203.
! 4 «... Et cio pretio di Reali otto, sicome fu stimata da Marco Muresi peritto eletto etc. Qual danaro fu esborsato in cechini due et Osolotte tre fanno la summa Di Reali otto come, quali riceputi dal sudetto Pappa Venditore promette etc, sotto obligatione etc...». ΑΚΤ, φακ. 47, φ. 69r-v. Έγγρ. 59, 21.09.1712, Οξωµεριά Τήνου. «...Et pretio di Reali sei, siccome fu stimata da Nicola Catasa peritto etc. Qual denaro fu esborsato in tante Isolotte et ricepute da detto Venditor promette etc sotto obligatione...». ΑΚΤ, φακ. 47, φ. 90r-v. Έγγρ. 66a, 21.08.1712, Οξωµεριά Τήνου. «...Et cio per pretio di Reali Vndici siccome et riceputo dal sudetto venditore in tante Osolotte esbursatili dal Compatore et precio promette etc sotto obligatione etc» ΑΚΤ, φακ. 47, φ. 90r-v. Έγγρ. 66β, 5.09.1712, Οξωµεριά Τήνου. «...et accetante Reali Vndici in Cechini tre et Osolote tre per altri tanti esborsati dal sudetto Vidal» Αναφέρονται από το συγγραφέα δύο έγγραφα σ. 205, σηµ. 207 από τα Στεγαστά (Μέσα Μέρη Τήνου). ΑΚΤ, φακ. 47, φφ. 86r-87v. 22.04.1713, Μία διαφορά 1,5 ρεαλίων καταβλήθηκε σε 75 penese. ΑΚΤ, φακ. 47, φφ. 88r-89v. 29.07.1713, από τα Στεγαστά (Μέσα Μέρη Τήνου) Πώληση αµπελιού αντί 8 ρεαλίων, όπου κατεβλήθησαν 2 χρυσά τzεκίνια ruspicadi και τρεις Ζολότες. Εάν αφαιρέσουµε από την ισοτιµία που αναφέρεται στο έγγραφο 66a 11 ρεάλια ίσα µε 3 τζεκίνια και 3 ζολότες, τα ρεάλια 8 που ισούνται µε τζεκίνια 2 και ζολότες 3 του εγγράφου 58 τότε η ισότητα είναι 3 ρεάλια=1 τζεκίνι. Επίσης εάν αντικαταστήσουµε στην ισότητα του εγγράφου 58 τα 2 τζεκίνια µε 6 ρεάλια που είναι η ισοτιµία που βρήκαµε πριν, τότε τα δύο ρεάλια ισούνται µε 3 ζολότες ή 1 ρεάλι µε 1,5 ζολότα. Ας έλθουµε στο έγγραφο 51 όπου αναφέρονται 3,5 ρεάλια=µε 3 ζολότες+1 λεόνε Μοροσίνι+ 25 penese. Αφαιρούµε τις 3 ζολότες που είναι ίσες µε δύο ρεάλια από τα 3,5 ρεάλια και η ισοτιµία διαµορφώνεται σε 1,5 ρεάλια=1 λεόνε Μορεσίνι+ 25 penese. Το έγγραφο από τα Στεγαστά µας δίνει την λύση αφού 1,5 ρεάλι=75 penese άρα 1 λεόνε Μορεσίνι ισούται µε 1 ρεάλι. Η ισότητα αυτή µας επιβεβαιώνει ότι τα µεν ρεάλια είναι λογιστικό χρήµα και ταυτόχρονα σε πραγµατικό νόµισµα είναι 1 λεόνε Μορεσίνι. Το ίδιο συµβαίνει στα Κύθηρα όταν αναφέρονται τα λεόνια ή λιόνια τα οποία χαρακτηρίζονται ρεάλια. Έτσι και στην Τήνο το λογιστικό χρήµα ρεάλι ταυτίζεται µε το πραγµατικό νόµισµα λεόνε. Στους υπολογισµούς που έκανε ο π. Μ. Φώσκολος στο έγγραφο 59 υπάρχει και µία άλλη ερµηνεία του κειµένου. Η έκφραση esborsato in tante Isolotte δεν σηµαίνει
! 5 απαραίτητα ότι ήταν µόνο µεγάλες ζολότες των 19,2 γρ. αλλά και µισές ή τέταρτα της ζολότας. Η αναφορά σε ένα νόµισµα δεν αφορά µόνο το βαρύτερο νόµισµα αλλά και τις υποδιαιρέσεις του. Λόγω των ανωτέρω ο υπολογισµός που επιχειρήθηκε στο έγγραφο 66β µε την ισοτιµία ένα ρεάλι ίσο µε µία ζολότα οδήγησε τον συγγραφέα στην εκτίµηση ότι επρόκειτο για διακύµανση της ισοτιµίας. Κατά την άποψη µας η ισοτιµία δεν µεταβλήθηκε κατά µισή ζολότα που είναι σχετικά µεγάλη απόκληση. Για την συγκεκριµένη χρονική περίοδο 28.10.1710-29.07.1713 έχουµε την ισότητα που ισχύει στις συναλλαγές: 3 Reali=1 Ζecchinο =3 leone Moresini=4,5 isolotte=150 penese 1 leone moresini=1,5 isolotte= 75 penese 1 isolotte= 50 penese Το ρεάλι είναι λογιστικό χρήµα και τα zecchini, leone, isolotte, penese είναι πραγµατικά νοµίσµατα. Από ότι µας είναι γνωστό µετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωµανούς χρησιµοποιήθηκαν ποσότητες από χάλκινα νοµίσµατα µε την επιγραφή Candia από τους Βενετούς στην πολιορκία της Χαλκίδας το 1688. Επισηµάνθησαν µε σφραγίδες των Vincenzo Vendramin, ως υπευθύνου του ταµίου των στρατευµάτων και του ταµία Polo Nani. Υπάρχουν και µεταγενέστερες επισηµάνσεις µε αρχικά άλλων υπαλλήλων της βενετικής διοίκησης, λίστα που παραθέτουµε παρακάτω. Υπάρχει όµως και νόµισµα (Candia) που φέρει την επισήµανση VICE o, VEND N και µία δεύτερη µε τη λέξη TINO ή ΤΙΝΕ. Η επισήµανση ΤΙΝΟ υπάρχει και χωρίς την επισήµανση VICE o, VEND N. Το πρώτο ερώτηµα που προκύπτει είναι εάν η επισήµανση ΤΙΝΟ έγινε µόνο από τον V. Vendramin και τα επισηµασµένα νοµίσµατα εστάλησαν στην Τήνο για κυκλοφορία ή µήπως η επισήµανση ΤΙΝΟ έγινε αργότερα για να δηλωθεί µία νέα αξία. Είχαν όµως κάποιο λόγο να κάνουν αυτή την ενέργεια την στιγµή που όλα τα βενετικά νοµίσµατα θα µπορούσαν να κυκλοφορήσουν στην Τήνο; Οι επισηµάνσεις σε κάθε περίπτωση επιβεβαιώνουν αλλαγή της ισοτιµίας του νοµίσµατος από εκείνη που αναφέρει. Η αποµόνωση της Τήνου, λόγω των πολιτικών εξελίξεων, δικαιολογεί µία τέτοια ενέργεια των Βενετών. Η ύπαρξη τουλάχιστον δύο διαφορετικών τύπων, ο ένας µε τις επισήµανση VICE o, VEND N και η ύπαρξη µόνο της επισήµανσης ΤΙΝΟ επάνω σε Candia ενισχύει τη πρώτη περίπτωση. Εκ των ανωτέρω µπορούµε να συµπεράνουµε ότι στην αρχή έχουµε δύο επισηµάνσεις αλλά η επισήµανση µόνο µε Τήνο κυκλοφόρησε αργότερα. Επιχειρήσαµε να συντάξουµε ένα κατάλογο των δηµοσιευµένων επισηµασµένων νοµισµάτων. Οι συλλογές που ήταν στη διάθεσή µας ήταν η παλαιότερη του Μουσείου Correr η οποία δηµοσιεύτηκε από τον Lazari 9. Ο Lazari σε µία σύντοµη αναφορά στις επισηµάνσεις τις χώρισε σε εννέα ποικιλίες σύµφωνα µε τα διαφορετικά αναφερόµενα αρχικά της επισήµανσης. Την τελευταία ποικιλία TINO 9. V. Lazari, Le monete dei Possedimenti Veneziani di Oltre Μare e di Terraferma, Venezia 1851, 119-121.
! 6 δεν την είχε δει αλλά ανέφερε την προέλευσή της στον Zanetti (vol. II, s. 207, n 280). Στο τέλος αναφέρεται σε ένα πίνακα µε όλες τις γνωστές του επισηµάνσεις και συµπληρώνει ότι αφήνει την ερµηνεία σε νοµισµατολόγους πιο υποµονετικούς και τυχερούς. Ακολούθησαν οι συλλογές των N. Papadopoli-Aldobrandini 10, Museo Bottacin di Padova 11, εκείνες που δηµοσίευσε ο R. Paolucci, και εκείνες που βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές PE, AT, AZ. MF. Φωτογραφίες των νοµισµάτων ήταν δυνατόν να έχουµε µόνο από τις συλλογές που φέρουν στον πίνακα ένα αστερίσκο. Το βάρος των νοµισµάτων δεν αναφέρεται αλλά δεν είναι διαφορετικό από εκείνο που δίνεται από το βάρος της Candia (περίπου 6 γραµ.). Αναφερθήκαµε σε δύο πίνακες µε επισηµάνσεις που βρίσκονται σε άλλα νοµίσµατα µόνο που δεν γνωρίζουµε εάν αυτές κόπηκαν στα γεγονότα της ίδιας περιόδου ή σε άλλα. Α/ Α CANDIA /sigla ΕΜΠΡΟΣΘΟΤΥΠΟΣ CANDIA ΟΠΙΣΘΟΤΥΠΟΣ S.M.VENETI Collection 1 N.C S σε κύκλο από σφαιρίδια GB σε κύκλο από σφαιρίδια Museo Correr 2 N.C VICE o, VEND N, ZD CGO Museo Correr 3 M.A.S - RB Museo Correr 4 M.A.S VICE o, VEND N, PN POLO NANI δύο σφαιρίδια Museo Correr 5 M.A.S PN POLO NANI έξη σφαιρίδια Museo Correr 6 M.A.S ZD CGO Museo Correr 7 M.A.S S σε κύκλο από σφαιρίδια GB σε κύκλο από σφαιρίδια Museo Correr 8 M.A.S - POLO NANI επτά σφαιρίδια Museo Correr 9 P.M S µεταξύ σφαιριδίων GB µεταξύ σφαιριδίων Museo Correr 10 P.M POLO NANI έξη σφαιρίδια - Museo Correr 11 F.R GB σε κύκλο από σφαιρίδια S µεταξύ σφαιριδίων Museo Correr 12 F.R VICE o, VEND N POLO NANI επτά σφαιρίδια Museo Correr 13 F.R S µέσα σε µία κορώνα? Β µέσα σε µία κορώνα? Museo Correr 14 F.R Μ σε κύκλο από σφαιρίδια - Museo Correr 15 F.R PN POLO NANI Museo Correr 16 F.R VI, VE, ZD4 CGO Museo Correr 17... VICE o, VEND N POLO NANI Museo Correr 18... VICE o, VEND N, TINO - Museo Correr 19 FR - [V]ICE o, [V]END N Papadopoli 20 FR CGO VICE, VEND N Papadopoli 21... VI..., VEND N [?]N Papadopoli 22... VICE, VEND N NN Papadopoli 23... VIC[E N ], [V]END N, TINε - Papadopoli 24 M.A.S POLO NANI VIC[E], VEN[D N ] Papadopoli 10. G. Castellani, Catalogo della raccolta Numismatica Papadopoli-Aldobrandini, vol. 1, n o 8325-8351. 11. R. Paolucci, La Zecca di Venezia, Padova 1991, n o 887-890.
! 7 25 M.A.S PO.. NA.. VICE o, PN Papadopoli 26 P.M POLO NANI VICE, VEND Papadopoli 27 F.R - V Papadopoli 28... POLO NANI PN Papadopoli 29... - TINE Papadopoli 30 F.R S σε κύκλο από σφαιρίδια GB Papadopoli 31 F.R S σε κύκλο από σφαιρίδια [?]B Papadopoli 32 N.C/s S σε κύκλο από σφαιρίδια GB Papadopoli 33... CGO - Papadopoli 34 M.A.S [C]GO ZD Papadopoli 35 M.A.S CGO ZD Papadopoli 36 P.M DM - Papadopoli 37 M.A.S RB DM Papadopoli 38.. soldo DM RB Papadopoli 39 M.A.S - RB Papadopoli 40 M.A.S - Piccola torre Papadopoli 41... TINO - P.E* 42... VICE o, VEND N, TINO - P.E* 43 F.R S σε κύκλο από σφαιρίδια CB σε κύκλο από σφαιρίδια,nd P.E* 44... VIN, CEO CE? P.E* 45 F.R S σε κύκλο από σφαιρίδια GB σε κύκλο από σφαιρίδια P.E* 46 F.R DM - P.E* 47 P.M VICE o, [VEN]D N - P.E* 48 P.M VICE o, [VEND N ] PO[LO] [NANI] P.E* 49... P B - P.E* 50... GB σε κύκλο από σφαιρίδια, PN S σε κύκλο από σφαιρίδια P.E* 51 P.M VICE o, VEND N CGO Α.Τ* 52... GB σε κύκλο από σφαιρίδια S σε κύκλο από σφαιρίδια Α.Τ* 53 F.R [?]N σε κύκλο από σφαιρίδια - Α.Τ* 54 F.R DM GB σε κύκλο από σφαιρίδια Α.Τ* 55... GB σε κύκλο από σφαιρίδια S σε κύκλο από σφαιρίδια Α.Τ* 56... VICE o, VEND - Α.Τ* 57... VI[CE o ], VEN[D N ], TINO - Α.Τ* 58... VICE o, VEND N, POL[O] [N]AN[I] P[N] Α.Τ* 59... ZD, F ή Ε CGO Α.Τ* 60... VICE o [VEND N ] ΤΙΝΕ - M.F* 61 N.C [VI]CE o, [VE]ND N, ZD [C]GO A.Z* 62 M.A.S GB S σε κύκλο από σφαιρίδια A.Z*
! 8 63 M.A.S... - A.Z* 64... [...]TINO - A.Z* 65... VICE, VEND N NN MBP* 66 FR GB σε κύκλο από σφαιρίδια S σε κύκλο από σφαιρίδια MBP* 67 M.A.S s GB σε κύκλο από σφαιρίδια S σε κύκλο από σφαιρίδια MBP* 68... POLO NANI - MBP* Μας είναι γνωστές και άλλες επισηµάνσεις µόνο που δεν γνωρίζουµε εάν επισηµάνθηκαν την ίδια εποχή αλλά σε διαφορετικά µέρη. A/A ΝΟΜΙΣΜΑ ΕΜΠΡΟΣΘΟΤΥΠΟΣ ΟΠΙΣΘΟΤΥΠΟΣ Collection 1 Da soldi 2 1/2 VA Papadopoli* 2 Da soldi 2 1/2 VN Papadopoli 3 Da soldi 2 1/2 GM Papadopoli 4 Da soldi 2 1/2 GM P.E* 5 Da soldi 2 1/2 TPB P.E* 6 Da soldi 2 1/2 DM A.T* Α/Α ΝΟΜΙΣΜΑ ΕΜΠΡΟΣΘΟΤΥΠΟΣ ΟΠΙΣΘΟΤΥΠΟΣ Collection DALM/ALB. + µε 4 σφαιρίδια στα άκρα Papadopoli + µε 4 ακτίνες Papadopoli Είναι χαρακτηριστικό ότι έγγραφα από την Τήνο δεν αναφέρουν γαζέτες ή σόλδια τα οποία είναι νοµίσµατα που κυκλοφορούσαν την εποχή αυτή σε µεγάλες ποσότητες σε όλες τις αποικίες της Βενετίας. Οι γνωστοί τύποι νοµισµάτων γαζέτα και σόλδο, δηλαδή ARMATA ET MOREA (θεωρητικό βάρος 7,02γραµ.) που κόπηκε το 1688 και το 1691, ISOLE ET ARMATA (θεωρητικό βάρος 7,86γραµ.) το 1686, DALMATIA ET ALBAN (θεωρητικό βάρος 7,48γραµ.) το 1684 και το 1710, έχουν όλα σχεδόν το ίδιο βάρος και χρησιµοποιήθηκαν κατά περίπτωση από τις στρατιωτικές δυνάµεις για την πληρωµή των στρατιωτών. Η Candia είναι η ελαφρότερη από όλες τις γαζέτες που χρησιµοποιήθηκαν το 1688 και αργότερα. Οι περισσότερες είναι περίπου 5-5,5 γραµ. πιθανότατα λόγω της φθοράς που είχαν από τη χρήση ενώ το θεωρητικό τους βάρος είναι περίπου 7 γραµ. Επισηµάνθηκαν για τις στρατιωτικές ανάγκες της πολιορκίας της Χαλκίδας το 1688 και οι υπόλοιπες αργότερα αφού συνεχίστηκαν οι επιχειρήσεις µέχρι το θάνατο του Francesco Morisini στο Ναύπλιο το 1694. Ο σκοπός ήταν η κατά προσέγγιση εξίσωση τους. Μερικές παρατηρήσεις στις επισηµάνσεις. Γενικά αυτές δεν έχουν σχέση µε την αναγραφή του ονόµατος του νοµισµατοκόπου που αναφέρονται επάνω στις Candia. Τα αρχικά τους είναι FR (Francesco Riva 1652-1654), NC (Nicolo Contarini 1658-1659), MAS (Marco Aurelio Soranzo (1658-1659) και PM (Piero da Molin 1668-1669). Για την επισήµανση τους η επιλογή ήταν τυχαία. Τα στατιστικά στοιχεία µας δείχνουν ότι σε 40 νοµίσµατα που είναι ο νοµισµατοκόπος αναγνωρίσιµος 15
! 9 είναι πάνω σε FR, 4 σε NC, 15 σε MAC και 6 σε PN. Οι επισηµάνσεις δεν έγιναν σε προγραµµατισµένες όψεις του νοµίσµατος αλλά είναι και αυτές τυχαίες. Μπορούµε να ξεχωρίσουµε δύο οµάδες εκείνη που αναφέρεται ως ταµίας των στρατευµάτων ο Vincenzo Vendramin και εκείνη µε τα αρχικά GB. Η πρώτη οµάδα σχετίζεται µε µία δεύτερη επισήµανση που είναι: VICE o VEND N F ή ZD/CGO PN ή POLO NANI NN TINO ή TINE ZD4 Η δεύτερη οµάδα αρχίζει µε GB και επιλέξαµε ως πρώτη εκείνη µε PN/GΒ χωρίς να µπορούµε να πούµε ότι τα αρχικά PN σχετίζονται µε τον Polo Nani. PN/GB GB/S GB/S ND GB/DM DM/RB DM Εάν ο δεύτερος πίνακας είναι συνέχεια του πρώτου δεν το γνωρίζουµε. Δεν µπορούµε όµως και να το αποκλείσουµε λόγω του µικρού χρονικού διαστήµατος επισήµανσης των. Μήπως οι υπεύθυνοι του συνόλου των στρατευµάτων ήταν µόνο δύο VICE o VEND N και GB και όλοι οι άλλοι ταµίες στρατιωτικών µονάδων; Η απάντηση µπορεί να δοθεί µόνο από έρευνα στο Αρχείο της Βενετίας. Όπως είπαµε η επισηµασµένη Candia δεν µπορεί να έχει την αξία µίας γαζέτας γιατί τότε δεν θα είχε νόηµα η επισήµανση. Οι γαζέτες και τα σόλδια κόπηκαν ουσιαστικά µε την αρχή των εχθροπραξιών µεταξύ Βενετών και Οθωµανών. Η αξία του ενός τζεκινίου το 1690 στο Μοριά ήταν 25 βενετικές λίρες δηλαδή 250 γαζέτες το ένα. Την ίδια εποχή τα ρεάλια της Ισπανίας διατιµώνται 10 λίρες όπως και τα λεόνε και ταυτόχρονα µε 60 παράδες το ένα ή 150 παράδες το τζεκίνι «...para in ragione di 60 per real... lire-:3 si spende.» 12. Είκοσι χρόνια αργότερα το τζεκίνι διατιµάται στις 150 penese άρα δεν µπορεί η penesa να είναι ένα σόλδο ή µία γαζέτα αλλά ένα πολλαπλάσιο αυτής. Η αναλογία της ισοτιµίας µεταξύ ασηµένιων νοµισµάτων δεν µεταβάλλεται. Αποκαλυπτική είναι η ισοτιµία του 1690 όπου ένας παράς είναι ίσος µε 3 σόλδια, όπως αναφέραµε. Η επισηµασµένη Candia µε ΤΙΝΟ έχει την αξία τριών βενετικών σολδίων αντί δύο όπως αναγράφεται στο νόµισµα και ταυτόχρονα µε ένα παρά ή τρία άσπρα. Αυτή η ισοτιµία ονοµάστηκε penesa αφού επισηµάνθηκε και εξυπηρετεί τις συναλλαγές σε γαζέτες, σόλδια αλλά και παράδες ή άσπρα. 12. Γ. Πλουμίδης, Νομισματική συμπεριφορά της Βενετίας. Αγορά και ισοτιμίες (16 ος -18 ος αι.), Δωδώνη 35, έγγρ. 16.
! 10 Η θέσης της Τήνου στο Αιγαίο είχε αναβαθµίσει την οικονοµία της και ένα µεγάλο µέρος των εµπορευµάτων που εισάγονται στην Τήνο προέρχονται από την οθωµανική αυτοκρατορία και διανέµονται αργότερα σε άλλα νησιά. Η επιρροή των οθωµανικών νοµισµάτων ήταν αναµενόµενη. Ένα δείγµα µας το προσφέρει η δηµοσίευση των νοταριακών εγγράφων από τον π. Μ. Φώσκολο 13. 24 Ιανουαρίου 2013 Ανδρέας Δ. Μαζαράκης 13. π. Μ. Φώσκολος, Η Οξωμεριά της Τήνου κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα, Αθήνα 2012, Σμύρνη: έγγρ. 15, 28, 36, 52, 65, 72.