Οργάνωση και Διοίκηση Επιχειρήσεων 3 Ο εξάμηνο Χημικών Μηχανικών ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ Γιάννης Καλογήρου, Καθηγητής ΕΜΠ y.caloghirou@ntua.gr
Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.
3 Yet not to innovate is to die. Some firms actually do elect to die [Chris Freeman and Luc Soete, 1997]
Αποσαφήνιση εννοιών (1/2) 4 Ποια η διαφορά εφεύρεσης/ επινόησης και καινοτομίας; Είναι μόνον τεχνολογική η καινοτομία; Καινοτομία για ποιον; Τι δεν είναι καινοτομία; Ποια επιχείρηση θεωρείται καινοτόμα; Τι είναι η μανθάνουσα επιχείρηση (learning company); Καινοτομίες είναι μόνον οι μεγάλοι νεωτερισμοί (π.χ. η παραγωγή του αυτοκινήτου ή της μηχανής εσωτερικής καύσης ή του προσωπικού υπολογιστή);
Αποσαφήνιση εννοιών (2/2) 5 Πόσο σημαντική είναι η διάχυση της γνώσης; Πώς παράγονται οι καινοτομίες; Ένας νέος συνδυασμός στοιχείων γνώσης οδηγεί σε καινοτομία; Έχει νόημα η εκμάθηση μέσω αποτυχημένων προσπαθειών για την επίτευξη καινοτομιών; Αναπτύσσονται καινοτομίες στη δημόσια διοίκηση;
Διαφορά ανακάλυψης & επινόησης 6 Ανακάλυψη (discovery): Είναι η πράξη εντοπισμού κάποιου πράγματος που προϋπάρχει (π.χ. ένα κοίτασμα ορυκτών πόρων, ένα νέο φαινόμενο) και το οποίο ήταν εκεί πριν πολύ καιρό Επινόηση (invention): Είναι η δημιουργία ενός νέου αντικειμένου, μιας νέας ιδέας ή μιας νέας θεωρίας με τη χρήση αντικειμένων, ιδεών, θεωριών που προϋπάρχουν.
Εφεύρεση/ επινόηση 7 Εφεύρεση/ επινόηση: Μια διεργασία δημιουργικής ανακάλυψης και «ηρωϊκών προσπαθειών» (σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες) για την επίλυση προβλημάτων. Αναφέρεται σε αντικείμενα, πατέντες, διεργασίες, τεχνικές, concepts, ιδέες που έχουν στοιχεία νεωτερισμού. Η εφεύρεση/επινόηση είναι στοιχείο της καινοτομίας, αλλά τα πραγματικά οφέλη από καινοτόμες δραστηριότητες και καινοτόμα προϊόντα προέρχονται από την εφαρμογή τους.
Διάκριση εφεύρεσης από καινοτομία 8 Το κριτήριο: η εφαρμογή και η οικονομική/εμπορική αξιοποίηση της νέας γνώσης [SCHUMPETER, 1934] Καινοτομία: μια διεργασία που εκλεπτύνει την εφεύρεση και κυρίως τη μεταφράζει σε χρησιμοποιήσιμα προϊόντα (αγαθά ή υπηρεσίες) και διεργασίες. Καινοτομία: μια συνεχής κοινωνικο-οικονομική και διοικητική/ επιχειρηματική διεργασία. Η καινοτομία είναι κατά βάση οικονομικό, επιχειρησιακό και επιχειρηματικό φαινόμενο που υποστηρίζεται/ εκδηλώνεται με τεχνολογικούς ή/και οργανωσιακούς όρους.
Crossing the Valley of Death Charles W. Wessner 9 Εικόνα 1:Crossing the Valley of Death Charles W. Wessner
The Innovation Journey 10 Εικόνα 2: The Innovation Journey: Andrew H. Van de Ven, Douglas E. Polley, Raghu Garud, Sankaran Venkataraman
Ο ευρύτερος ορισμός της καινοτομίας 11 Μερικοί έχουν ορίσει την καινοτομία ως «εφεύρεση + εκμετάλλευση.» «Καινοτομία είναι η διεργασία μετατροπής ιδεών ή συνδυασμού ιδεών (π.χ. έννοια, ερευνητικό αποτέλεσμα, λύση) σε μεταποιήσιμη (manufacturable) και οικονομικά αξιοποιήσιμη/ εμπορεύσιμη (marketable) μορφή.» Ένας ευρύτερος ορισμός της καινοτομίας (π.χ. όπως αυτός του Rubenstein): «Καινοτομία είναι η διαδικασία/ διεργασία μέσω της οποίας αναπτύσσονται νέες και βελτιωμένες υπηρεσίες, παραγωγικές διαδικασίες/ διεργασίες, προϊόντα και υλικά και μεταφέρονται είτε σε παραγωγικές μονάδες είτε στην αγορά ανάλογα με την περίπτωση» [Rubenstein, 1989, Managing Technology in the Decentralized Firm, New York: Wiley]
Διαφορά καινοτομίας και δημιουργικότητας 12 Δημιουργικότητα: Η διεργασία έκφρασης και ανάπτυξης νεωτεριστικών ιδεών που μπορεί να είναι χρήσιμες. Καινοτομία: η επιτυχής εφαρμογή/ υλοποίηση δημιουργικων ιδεών. Creativity is thinking up new things. Innovation is doing new things (Theodore Levitt). Η δημιουργικότητα δεν είναι από μόνη της καινοτομία. Ένας οργανισμός είναι καινοτόμος όταν διοχετεύει το δημιουργικό δυναμικό- με την εμπλοκή των εργαζομένων σ αυτόν- σε μεγέθυνση, αλλαγή και επιτυχία.
Είδη καινοτομίας 13 Πιο συγκεκριμένα: Η εισαγωγή ενός νέου ή βελτιωμένου προϊόντος (αγαθού ή υπηρεσίας), Η εισαγωγή μιας νέας ή βελτιωμένης μεθόδου παραγωγής (μιας νέας διεργασίας)- που δεν στηρίζεται αναγκαστικά σε ένα νέο επιστημονικό/ερευνητικό αποτέλεσμα- ή ενός νέου τρόπου διάθεσης ενός προϊόντος στην αγορά. Το άνοιγμα μιας νέας αγοράς ή η δημιουργία μιας νέας αγοράς. Η αξιοποίηση ενός νέου πόρου ή μιας νέας πρώτης ύλης ή ενός ημικαταργεσμένου προϊόντος ή ενός νέου ή βελτιωμένου υλικού, ανεξάρτητα αν προϋπήρχε ή πρωτο-δημιουργήθηκε. Η διαμόρφωση ενός νέου οργανωτικού σχήματος (νέο επιχειρηματικό μοντέλου, δημιουργία ενός μονοπωλίου, διάσπαση ενός μονοπωλίου).
Τέσσερα κρίσιμα ερωτήματα για τη γνώση 14 Know what? Know who? Know why? Know-how?
Τέσσερα είδη μάθησης για μια επιχείρηση 15 1. Μαθαίνουμε για τα πράγματα [Γνώση]. 2. Μαθαίνουμε να κάνουμε πράγματα [Ικανότητες (Δυναμικές, Λειτουργικές), Δεξιότητες,..]. 3. Μαθαίνουμε για ατομική βελτίωση και την αξιοποίηση του δυναμικού (των δυνατοτήτων) του κάθε ατόμου [Προσωπική Ανάπτυξη]. 4. Μαθαίνουμε για να επιτύχουμε πράγματα μαζί [Συνεργατική έρευνα].
Η γνώση είναι η βάση της καινοτομίας 16 Νέα γνώση Νέοι συνδυασμοί υφιστάμενης γνώσης.
Καινοτομία για ποιόν; 17 Η καινοτομία αναφέρεται: στη συγκεκριμένη επιχείρηση (new to the firm ή firm only) στη συγκεκριμένη αγορά (new to the market), στη διεθνή αγορά (worldwide innovation).
Τεχνολογικές και Οργανωτικές (οργανωσιακές) καινοτομίες 18 Τεχνολογική Καινοτομία Προϊόντος (τεχνικά χαρακτηριστικά, επίδοση, ιδιότητες, χρήσεις) Τεχνολογικά νέα προϊόντα Τεχνολογικά βελτιωμένα προϊόντα Τεχνολογική Καινοτομία Διεργασίας/παραγωγικής διαδικασίας (μέθοδος παραγωγής συμπεριλαμβανομένων και μεθόδων διάθεσης του προϊόντος) Τεχνολογικά νέα διεργασία. Τεχνολογικά βελτιωμένη διεργασία.
Τεχνολογικές και Οργανωτικές (οργανωσιακές) καινοτομίες 19 Οργανωτική καινοτομία Διοικητική Καινοτομία (Management Innovation). Επιχειρησιακά/ επιχειρηματικά μοντέλα (new business models). Νέα μοντέλα διάθεσης προϊόντα (new marketing models). Νέα Οργανωτικά σχήματα. Θεσμική Καινοτομία: Δημιουργία νέων θεσμών [π.χ. ο θεσμός της Ανώνυμης Εταιρείας, ο θεσμός των ρυθμιστικών αρχών, ο θεσμός των εταιρειών ιδιωτικών συμμετοχών (private equity), η δημιουργία της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας, η δημιουργία του Πολυτεχνείου ].
Οργανωτικές καινοτομίες 20 Περιλαμβάνει: Εισαγωγή σημαντικά τροποποιημένων οργανωτικών δομών. Εφαρμογή προωθημένων τεχνικών διοίκησης. Εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων στρατηγικών κατευθύνσεων/προσανατολισμών. Επί της αρχής, η οργανωτική αλλαγή μετράει ως καινοτομία μόνον αν επιφέρει μετρήσιμη μεταβολή στο παραγόμενο αποτέλεσμα (αυξημένη παραγωγικότητα, αυξημένες πωλήσεις, φιλικότερη για τον χρήστη διάθεση, αποδοτικότερη διάθεση).
Η διοικητική καινοτομία (Management Innovation) 21 Πίσω από κάθε νέο προϊόν, από κάθε νέα υπηρεσία και κάθε νέα τεχνολογία υπάρχει η καινοτόμος σκέψη. Στη φάση αυτή που διέρχονται σήμερα οι επιχειρήσεις αυτό που χρειάζεται να κάνουμε είναι να προχωρήσουμε στη σταδιακή αλλαγή του τρόπου διοίκησης (του μάνατζμεντ), που προσομοιάζει μ. Σήμερα, η μεγαλύτερη τροχοπέδη για έναν οργανισμό είναι το ισχύον μοντέλο διοίκησης» [Gary Hamel].
Η καινοτομία ένα πολύπλοκο συστημικό φαινόμενο 22 Η καινοτομία δεν είναι αποκλειστικά ένα τεχνολογικό φαινόμενο. Η καινοτομία είναι ένα κοινωνικο-οικονομικό και επιχειρησιακό/ επιχειρηματικό συστημικό φαινόμενο με ισχυρό τεχνολογικό (αλλά και οργανωσιακό) υπόβαθρο. Η παραγωγή της καινοτομίας είναι μια σύνθετη, συνδυαστική και έντονα αλληλεπιδραστική διεργασία μετασχηματισμού μιας ιδέας σε πράξη. Η καινοτομία για να ανθήσει χρειάζεται την ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος της καινοτομίας, στο πλαίσιο του οποίου οι κοινότητες (ερευνητική, επιχειρηματική, ψηφιακών και οικολογικών ακτιβιστών, χρηστών, εθελοντών που ασκούν κοινή πρακτική όπως η κοινότητα του ελεύθερου λογισμικού ανοιχτού κώδικα κ.α.) και οι διάφοροι θεσμοί παίζουν σημαντικό ρόλο.
Η καινοτομία ένα πολύπλοκο συστημικό φαινόμενο 23 Χρειάζεται ακόμη ορατότητα ενεργειών και δράσεων και περιβάλλον αλληλεπίδρασης, συνεργασίας αλλά και ανταγωνισμού. Η ανάπτυξη καινοτομιών είναι ένα συναρπαστικό, αλλά και δύσκολο ταξείδι, που οδηγεί και σε μη αναμενόμενα αποτελέσματα, αλλά και απρόβλεπτες εφαρμογές. Η παραγωγή καινοτομιών εμπεριέχει και πολλές αποτυχίες που πρέπει να ιδωθούν ως μαθησιακές εμπειρίες.
«Μη σημαντικές» ή «μη νεωτεριστικές αλλαγές» 24 Η διακοπή της λειτουργίας μιας διεργασίας/ παραγωγικής διαδικασίας ή η διακοπή της παραγωγής ενός προϊόντος (ακόμη και αν οδηγεί στη βελτίωση της επίδοσης της επιχείρησης) δεν αποτελεί επιχειρηματική καινοτομία. Η απλή αντικατάσταση ή επέκταση του υφιστάμενου τεχνικού εξοπλισμού ή/και της παραγωγικής εγκατάστασης δεν αποτελεί καινοτομία. Η αναβαθμισμένη εκδοχή λογισμικού (new updated version) vs (έναντι) της διάθεσης περισσοτέρων αντιτύπων (diffusion of further copies).
Καινοτόμες Επιχειρήσεις 25 Ήδη λειτουργούσες επιχειρήσεις που έχουν εισαγάγει καινοτόμα (νέα/ βελτιωμένα) προϊόντα, καινοτόμες διεργασίες, καινοτόμα επιχειρησιακά μοντέλα ή/και οργανωτικά σχήματα στην εξεταζόμενη περίοδο. Νέες επιχειρήσεις Κατά την ίδρυσή τους εισήγαγαν νέα προϊόντα στην αγορά που λειτουργούν και απευθύνονται ή χρησιμοποίησαν νέες διεργασίες. Μετά την ίδρυσή τους.
Πηγές της Καινοτομίας 26 Η καινοτομία δεν έχει ως μοναδική πηγή της την ερευνητικήεπιστημονική δραστηριότητα Αν και η λειτουργία της «Ε&ΤΑ» (R&D) έχει στρατηγική σημασία ιδίως σε ορισμένους κλάδους της μεταποίησης, όμως: Σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ (1998) μόνον το 30-50% όλων των δαπανών για την παραγωγή καινοτομίας συνδέονται με δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη (R&D expenditures). Το υπόλοιπο αφορά δαπάνες για σχεδιασμό προϊόντων, ανάλυση αγοράς, outsourcing, δαπάνες για πατέντες και άδειες χρήσεως. Άλλες πηγές καινοτομίας είναι: οι προμηθευτές, οι πελάτες/ χρήστες, οι εξωτερικοί συνεργάτες (π.χ. συμβουλευτικές εταιρείες, εταιρείες engineering) κ.α.
Ο τύπος και ο τρόπος παραγωγής καινοτομιών (1/3) 27 Ριζικές και οριακές καινοτομίες (ριζική ή οριακή αλλαγή σε προϊόντα, διεργασίες, οργανωτικά σχήματα ) Γραμμική θεώρηση της παραγωγής καινοτομίας (Από την επιστημονική έρευνα στην εισαγωγή ενός προϊόντος/ μιας διεργασίας στην αγορά). Σύμφωνα με το γραμμικό μοντέλο: οι καινοτομίες πρώτα ανακαλύπτονται, μετά αναπτύσσονται, ύστερα πακετάρονται, προωθούνται στην αγορά και τέλος χρησιμοποιούνται Γέννηση της ιδέας->εφεύρεση->έρευνα και Ανάπτυξη-> Εφαρμογή->Διάχυση
Ο τύπος και ο τρόπος παραγωγής καινοτομιών (2/3) 28 Το γραμμικό μοντέλο έχει δεχθεί κριτική ως απλουστευτικό. Στην πράξη οι καινοτομίες προκύπτουν από μια πολύπλοκη επαναληπτική διεργασία στην οποία: η αλληλεπίδραση (ανταλλάσσουν και δοκιμάζουν ιδέες), η εκμάθηση και η επικοινωνία μεταξύ των εμπλεκομένων παίζουν σημαντικό ρόλο. Σύμφωνα με την αλληλεπιδραστική θεώρηση της παραγωγής καινοτομίας, οι καινοτομίες δεν παράγονται μόνον από την επιστημονική έρευνα, αλλά και από την επαγγελματική και επιχειρησιακή/ επιχειρηματική πρακτική (την αλληλεπίδραση με τους χρήστες/πελάτες, τους προμηθευτές, τους συνεργάτες κ.α.)
Ο τύπος και ο τρόπος παραγωγής καινοτομιών (3/3) 29 Οι δύο επιχειρηματικές λειτουργίες κατά Drucker: H επιχείρηση, επί της ουσίας- έχει δύο μόνο λειτουργίες, την παραγωγή καινοτομιών και το μάρκετινγκ.
Innovation Metrics [McKinsey Global Survey Results, 2008] 30 Εικόνα 3: Innovation Metrics, [McKinsey Global Survey Results, 2008]
How Innovation metrics are used [McKinsey Global Survey Results, 2008] 31 Although the goals of companies would suggest the need to emphasize the overall innovation process, that process is rarely the focus of the metrics companies use most. When asked which metric is the single most important among those used, executives are much likelier to cite a few simple outcome metrics than input metrics or performance metrics, such as time to market or time to breakeven. When respondents indicate the three metrics they use most, the order is the same. There are surprisingly few differences among companies in different industries or regions.
Three most important Innovation metrics [McKinsey Global Survey Results, 2008] 32 Τhe three most important metrics are all externally focused: revenue growth due to new products or services, customer satisfaction with new products or services, and the percentage of sales from new products or services. At companies where innovation is the most important strategic priority, the top three metrics are a somewhat more comprehensive mix: customer satisfaction, the number of ideas in the pipeline, and R&D spending as a percentage of sales.
Μέτρηση της Καινοτομίας Προϊόντος 33 Τρία βασικά μέτρα: Ο αριθμός νέων ή βελτιωμένων προϊόντων/ υπηρεσιών σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Το % των πωλήσεων που αποδίδεται σε νέα ή βελτιωμένα προϊόντα. Ικανοποίηση των χρηστών από νέα ή βελτιωμένα προϊόντα/ υπηρεσίες
Ο εκδημοκρατισμός της καινοτομίας 34 Οι Τεχνολογίες της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών και ειδικότερα το Διαδίκτυο μετασχηματίζουν τον τρόπο και την ταχύτητα παραγωγής καινοτομιών. Χάρη στο Διαδίκτυο, τα εργαλεία web 2.0, το ανοιχτό λογισμικό μια ευρύτερη κοινότητα μπορεί να αξιοποιήσει τη γνώση που παράγεται από την ακαδημαϊκή έρευνα. Η εξέλιξη αυτή έχει μπορεί να προσδώσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε επιχειρηματίες και μικρές επιχειρήσεις. H τάση προς την ανοιχτή καινοτομία (open innovation) έχει αρχίσει να μετασχηματίζει κλάδους. Αναζήτηση έξυπνων ιδεών και εκτός της επιχείρησης ή του οργανισμού.
Καινοτομία σε περίοδο κρίσης; 35 Πολλοί ισχυρίζονται ότι η καινοτομία δεν ανθεί σε συνθήκες κρίσης. Η παραγωγή καινοτομίας, λένε, απαιτεί πόρους, κίνητρα, ανάληψη ρίσκου, κλίμα αισιοδοξίας. Και όμως, πολλές καινοτομίες και πολλές καινοτόμες επιχειρήσεις δημιουργήθηκαν σε περιόδους κρίσης, π.χ. στις ΗΠΑ στην περίοδο 1929-1941, που θεωρείται από ορισμένους ερευνητές ότι ήταν συνολικά και συγκριτικά η πιο «τεχνολογικά προωθητική» περίοδος στην οικονομική ιστορία της χώρας, που έθεσε τις βάσεις για την ισχυρή θέση των ΗΠΑ στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και στην μεταπολιτική άνθηση των δεκαετιών του 1950 και 1960 (Alexander Field, A great leap forward).
Καινοτομία σε περίοδο ευημερίας; 36 Άλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι παρά τους περί αντιθέτου ισχυρισμούς η καινοτομία μπορεί και να παραμεληθεί σε ορισμένες περιπτώσεις σε περίοδο ευημερίας, επειδή υπάρχει μια κατάσταση βολέματος που αποτρέπει αντισυμβατικές και νεωτεριστικές πρακτικές. Τελικά η πίεση της ανάγκης στις δύσκολες εποχές και οι υψηλές απαιτήσεις σε περίοδο ευημερίας μπορούν εξίσου να διαμορφώσουν συνθήκες για την παραγωγή καινοτομιών.
Κατάλογος Αναφορών Εικόνων 37 Εικόνα 1: Crossing the Valley of Death Charles W. Wessner Εικόνα 2: The Innovation Journey: Andrew H. Van de Ven, Douglas E. Polley, Raghu Garud, Sankaran Venkataraman Εικόνα 3: Innovation Metrics, McKinsey Global Survey Results, 2008
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.