ΔΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΓΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΝΟΜΙΚΗ ΥΟΛΗ Δξγαζία ζην κάζεκα: Σσνηαγμαηικά Δικαιώμαηα Θέμα: «Η Σύγκρουση των Δικαιωμάτων» Δ εξάμηνο, Ακαδημαϊκού Έτους 2013-2014 ΔΠΙΒΛΔΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΣΗ: Ανδπέαρ Γ. Δημηηπόποςλορ ΦΟΙΣΗΣΡΙΑ: Αναζηοπούλος Έλλη-Κςπιακή Α.Μ: 1340201200020
Πεξηερόκελα Ειςαγωγή-Σο θζμα... 3 Α. ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΑ... 4 1.Ζννοια και δομή ςυνταγματικοφ δικαιώματοσ... 4 α. Οριςμόσ... 4 β. Διακρίςεισ... 6 γ. Ο «κφκλοσ» του Δικαιώματοσ... 7 ΓΕΝΙΚΕ ΟΡΙΟΘΕΣΘΕΙ ΑΚΘΘ... 9 Γ. ΠΕΡΙΟΡΙΜΟΙ... 10 Δ. Θ ΑΡΧΘ ΣΘ ΒΑΙΚΘ ΙΧΤΟ ΣΩΝ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ... 11 Ε. ΤΓΚΡΟΤΘ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ... 12 1. Αντιθζςεισ και εφαρμογή των ςυνταγματικών δικαιωμάτων... 12 2. υγκρουςη δικαιωμάτων υπό νομική ζννοια... 13 3. Πραγματική ςφγκρουςη δικαιωμάτων... 13 4. Διαπροςωπική ενζργεια και ςφγκρουςη δικαιωμάτων... 14 5. Θ πλαςτότητα τησ νομικήσ ςφγκρουςησ δικαιωμάτων... 14 Σ. ΤΡΡΟΘ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ... 15 Η. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΙΛΤΘ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ... 16 1. ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣΘΣΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΣΙΚΘ ΕΝΑΡΜΟΝΙΘ... 16 α. Θ Αρχή τησ αναλογικότητασ. Θ ςτάθμιςη ςυμφερόντων.... 16 β. Θ πρακτική εναρμόνιςη... 20 2. ΘΕΜΙΚΘ ΕΦΑΡΜΟΓΘ... 20 Θ. ΒΑΙΚΑ ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ... 26 ΛΘΜΜΑΣΑ... 27 SUMMARY... 27 LEMMAS... 28 Βιβλιογραφία... 28 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ... 28 α) Πίνακασ Αποφάςεων... 28 β)παράρτημα... 29 2 ε λ ί δ α
Ειςαγωγή-Σο θέμα ηελ παξνχζα εξγαζία αλαιχεηαη ην ζέκα ηεο ζύγθξνπζεο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ θαηά ην ζηάδην εθαξκνγήο απηψλ, δειαδή ηεο πινπνίεζεο ηνπ θαλνληζηηθνχ ηνπο πεξηερνκέλνπ ζηηο ζρέζεηο θξάηνπο-πνιίηε αιιά θαη ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ πνιηηψλ. Σν δήηεκα απηφ θπξηαξρεί ζηε λνκηθή επηζηήκε, ζεσξεηηθά αιιά θαη πξαθηηθά, θαζψο ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα απνηεινχλ ηζρχνλ δηθαζηηθφ δίθαην. χκθσλα κε ηελ ζέζε έγθξηησλ λνκηθψλ, απφ λνκηθή άπνςε, δειαδή απφ άπνςε πθηζηάκελσλ θαλφλσλ δηθαίνπ, δελ ππάξρνπλ ζπγθξνπφκελα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα κε ηελ έλλνηα ηεο ζχγθξνπζεο ησλ θαλφλσλ απηψλ. Δηδηθφηεξα, ηα ζεκειηψδε ή βαζηθά ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα αλαθέξνληαη ζην ηζρχνλ χληαγκα ζην «Μέξνο Γεχηεξν» ππφ ηνλ ηίηιν «Αηνκηθά θαη Κνηλσληθά Γηθαηψκαηα»(άξζξα 4-25)- αλαγλσξίδνπλ ζηνπο θνξείο απηψλ εμνπζία, δειαδή λνκηθά αλαγλσξηδφκελε ηθαλφηεηα ή δχλακε επηβνιήο ηεο ζειήζεσο ζε δηάθνξνπο ηνκείο ή εθδειψζεηο ηεο δσήο. Σα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα δελ αζθνχληαη κφλν έλαληη ηνπ Κξάηνπο αιιά εθαξκφδνληαη θαη αζθνχληαη θαη έλαληη ηξίησλ πξνζψπσλ, ησλ ηδησηψλ ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο ηξηηελέξγεηαο. Καηά ηελ άζθεζε ησλ δηθαησκάησλ απφ ηνπο λφκηκνπο θνξείο, είλαη ζχλεζεο θαηλφκελν λα εγείξνληαη πξνβιήκαηα, εμ αηηίαο ηεο ηαπηφρξνλεο άζθεζεο πεξηζζφηεξσλ ζπληαγκαηηθψλ ειεπζεξηψλ θαη δηθαησκάησλ απφ άιινπο πνιίηεο- θνξείο. Γεκηνπξγείηαη έηζη πιαζκαηηθά ε εληχπσζε φηη ππάξρεη ζχγθξνπζε δηθαησκάησλ ησλ δηάθνξσλ θνξέσλ. ηελ πξαγκαηηθφηεηα φκσο, απηφ πνπ ζπκβαίλεη είλαη φηη θάπνην ππνθείκελν ηνπ δηθαίνπ ελεξγνπνηείηαη θαη δξα πέξαλ ηνπ επηηξεπνκέλνπ απφ ην δηθαίσκά ηνπ νξίνπ, πξνζβάιινληαο θαη απηφ ηνλ ηξφπν ην ζπληαγκαηηθφ δηθαίσκα ελφο άιινπ θνξέα. ηελ εξγαζία απηή επίζεο παξνπζηάδνληαη νη κέζνδνη ηεο λνκηθήο επηζηήκεο κε ηηο νπνίεο γίλεηαη ε θαηά ην δίθαην άξζε ησλ ζπγθξνχζεσλ, ψζηε ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα φισλ ησλ θνξέσλ λα παξακέλνπλ εληφο ηεο θνηλσληθήο δνκήο θαη νξγάλσζεο. ην πιαίζην απηφ, είλαη 3 ε λ ί δ α
πξναπαηηνχκελν λα παξαηεζεί ε έλλνηα ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ, λα αλαιπζεί ην ζέκα ηεο έλλνηαο ησλ νξηνζεηήζεσλ θαη ησλ πεξηνξηζκψλ ηεο άζθεζεο απηψλ, θαζψο θαη λα γίλεη κλεία ηεο αξρήο ηεο βαζηθήο ηζρχνο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ Α. ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΑ 1.Έννοια και δομή ςυνταγματικού δικαιώματοσ α. Οριςμόσ πληαγκαηηθά δηθαηψκαηα είλαη ηα παξερφκελα ζηνπο αλζξψπνπο, σο άηνκα αιιά θαη σο κέιε ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ, ζεκειηψδε πνιηηηθά, θνηλσληθά θαη νηθνλνκηθά δηθαηψκαηα, ηα νπνία απνηεινχλ, θαηά ηελ αληίιεςε ηνπ ζπληαθηηθνχ λνκνζέηε, ηηο βαζηθέο εμεηδηθεχζεηο ηεο αλζξψπηλεο αμίαο. χκθσλα κε ην άξζξν 2 παξ.1 ηνπ πληάγκαηνο, ν ζεβαζκφο θαη ε πξνζηαζία ηεο αμίαο ηνπ αλζξψπνπ απνηεινχλ ηελ πξσηαξρηθή ππνρξέσζε ηεο Πνιηηείαο. Σα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα είλαη αθξηβψο νη ζπληαγκαηηθέο εμεηδηθεχζεηο ηεο αλζξψπηλεο αμίαο. Σν αληηθείκελν απηψλ είλαη ε πξνζηαζία ησλ δηαθφξσλ βαζηθψλ (ζεκειησδψλ) εθθάλζεσλ ηεο αλζξψπηλεο δσήο. Πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα έρνπλ ακπληηθφ, πξνζηαηεπηηθφ θαη εμαζθαιηζηηθφ πεξηερφκελν.to ακπληηθφ πεξηερφκελν ζηξέθεηαη θαηά ηεο θξαηηθήο θαη θάζε άιιεο εμνπζίαο. Σν πξνζηαηεπηηθφ πεξηερφκελν ζηξέθεηαη (θαηεπζχλεηαη) πξνο ην θξάηνο, αμηψλνληαο ηελ παξνρή βνήζεηαο γηα ηελ απφθξνπζε θάζε απεηιήο πνπ ζηξέθεηαη θαηά ηνπ ζπληαγκαηηθψο θαηνρπξσκέλνπ δηθαηψκαηνο. Σέινο, ην εμαζθαιηζηηθφ, εθφζνλ αλαγλσξίδεηαη, ζηξέθεηαη επίζεο πξνο ην θξάηνο, αμηψλνληαο ηελ παξνρή ησλ απαξαίηεησλ κέζσλ γηα ηελ άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο. ην πιαίζην ηεο έλλνκεο ηάμεο, ζα πξέπεη λα νξηζζεί θαη ε έλλνηα ηνπ δηθαηψκαηνο. Γηθαίσκα ινηπφλ είλαη ε εμνπζία, ε νπνία απνλέκεηαη απφ ην δίθαην ζηα πξφζσπα γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ζπκθέξνληφο ηνπο. Απφ άπνςε νπζίαο ην δηθαίσκα ζπληζηά εμνπζία, δειαδή λνκηθά αλαγλσξηδφκελε ηθαλφηεηα επηβνιήο ζειήζεσο. ε θάζε πεξίπησζε πάλησο, είλαη δχλακε ε νπνία ξπζκίδεηαη απφ ην δίθαην. Η εμνπζία κπνξεί λα είλαη εμνπζία ηνπ θνξέα ηνπ δηθαηψκαηνο, είηε πάλσ ζην ίδην ην άηνκφ ηνπ (απηεμνπζία, απηνπξνζδηνξηζκφο), είηε εμνπζία πάλσ ζε άιια άηνκα (θπξηαξρία), είηε εμνπζία πάλσ ζε πξάγκαηα (ηδηνθηεζία), πνπ δελ επηηξέπεηαη, φκσο, λα νδεγεί ζηελ θπξηαξρία πάλσ ζε άιινπο αλζξψπνπο. Απφ άπνςε 4 ε λ ί δ α
ιεηηνπξγίαο, ην δηθαίσκα απνζθνπεί ζηελ ηθαλνπνίεζε θάπνηνπ ζπκθέξνληνο κέζα ζηελ έλλνκε ηάμε. Σν πξνζηαηεπφκελν, απφ ην δίθαην, ζπκθέξνλ, απφ θαη δηα ηεο πξνζηαζίαο ηνπ, ιακβάλεη ηελ κνξθή ηνπ ελλφκνπ ζπκθέξνληνο. Υαξαθηεξηζηηθφ θαη βαζηθφ ζηνηρείν ηνπ ζπληαγκαηηθνχ δηθαηψκαηνο είλαη ε αλαγλώξηζή ηνπ απφ ηνλ βαζηθφ θαηαζηαηηθφ ράξηε ηεο Πνιηηείαο, ην χληαγκα.σν γεγνλφο απηφ, ην δηαθνξνπνηεί απφ ηα δηθαηψκαηα ηνπ θνηλνχ δηθαίνπ. Σα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα ελζσκαησκέλα ζηηο ζπληαγκαηηθέο δηαηάμεηο, δελ κπνξνχλ λα θαηαξγεζνχλ ή λα ηξνπνπνηεζνχλ κε ηελ ζπλήζε δηαδηθαζία θαη σο εθ ηνχηνπ, παξέρνπλ ηζρπξέο εγγπήζεηο πξνζηαζίαο ζηα άηνκα. Καηαξρήλ ινηπφλ ηα δηθαηψκαηα έρνπλ αηνκηθφ ραξαθηήξα, είλαη αηνκηθά δηθαηψκαηα. Πξέπεη φκσο λα ηνληζζεί φηη δελ αλαγλσξίδεηαη ζηα ζεκειηψδε απηά δηθαηψκαηα αηνκηθηζηηθόο ραξαθηήξαο, θαζφζνλ απηά δηαζθαιίδνληαη κε ζθνπφ ηελ πξαγκάησζε ηεο θνηλσληθήο πξνφδνπ, κέζα ζε ζπλζήθεο ειεπζεξίαο θαη δηθαηνζχλεο.( άξζξν 25 παξ.2) Άιισζηε, ζηε ζχγρξνλε επνρή, ε εμέιημε ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ θνηλσληθνπνίεζε ηνπο, θαζψο ελψ μεθίλεζαλ σο αηνκη(θηζηη)θά δηθαηψκαηα, ζηελ πνξεία έιαβαλ ζεκαληηθφ θνηλσληθφ ραξαθηήξα. Απφ ηελ κειέηε ηεο δεκηνπξγίαο θαη ηεο εμέιημεο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ έρεη απνδεηρζεί φηη ε απνθιεηζηηθή θαηά ηνπ θξάηνπο θαηεχζπλζε δελ αλήθεη ζηε «θχζε» ηνπο, αιιά νθείιεηαη ζηηο ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο ηεο επνρήο πνπ επηθξάηεζε ν θηιειεχζεξνο αηνκηθηζκφο. 1 Η κεηάβαζε απφ ηνλ αηνκηθηζκφ ζηνλ θνηλσληθφ αλζξσπηζκφ ζπλεπάγεηαη εθ ησλ πξαγκάησλ κεηαβνιή ηεο έλλνκεο ηάμεο θαη θαη αθνινπζία, κεηαβνιή ηεο λνκηθήο ππφζηαζεο ηεο έλλνηαο θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ δηθαηψκαηνο. ηελ έλλνκε ηάμε ηνπ θνηλσληθνχ αλζξσπηζκνχ, ηα δηθαηψκαηα ππεξεηνχλ ηελ απαξαβίαζηε αξρή ηεο αλζξψπηλεο αμίαο. Σα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα είλαη νη ζπληαγκαηηθέο εμεηδηθεχζεηο ηεο αλζξψπηλεο αμίαο. Δπνκέλσο, ν πξνζαλαηνιηζκφο ηνπ δηθαηψκαηνο θαη ε λνκηθή ηνπ δηάπιαζε πάλσ ζηελ αξρή ηνπ απαξαβίαζηνπ ηεο αλζξψπηλεο αμίαο θαη φρη πάλσ ζηελ αηνκηθηζηηθή αξρή, ηνπ πξνζδίδεη λέν πεξηερφκελν θαη ιεηηνπξγία. ηελ έλλνκε ηάμε ηνπ θνηλσληθνχ αλζξσπηζκνχ ππάξρνπλ φρη αηνκηθηζηηθά αιιά θνηλσληθά δηθαηψκαηα, βαζηδφκελα ζην πξφηππν ηνπ ζπληαγκαηηθνχ πνιίηε. Η εηθφλα ηεο «ζχγθξνπζεο ησλ δηθαησκάησλ» πξνθαιείηαη ινηπφλ απφ ηελ αληίιεςε ηεο αηνκηθηζηηθήο αληαγσληζηηθήο δηαδηθαζίαο, ζηελ νπνία είλαη επηηξεπηή 1 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ - Σεπρ. Ι - ΙΙΙ, 2008, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 98 5 ε λ ί δ α
ε παξαβίαζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ άιισλ. Η αληίιεςε απηή νπδεκία ζρέζε έρεη κε ηελ αξρή ηεο πξνζηαζίαο θαη ηνπ ζεβαζκνχ ηνπ αλζξψπνπ. Δλδεηθηηθφ ζεκείν ηεο ζεκαζίαο πνπ απνδίδεη ν ζπληαγκαηηθφο λνκνζέηεο ζηνλ θνηλσληθφ ραξαθηήξα ησλ δηθαησκάησλ, είλαη ε δηαηχπσζε ηνπ άξζξνπ 25 παξ.1 ηνπ πληάγκαηνο, θαηά ηελ νπνία: «Σα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ ωο αηόκνπ θαη ωο κέινπο ηνπ θνηλωληθνύ ζπλόινπ ηεινχλ ππφ ηελ εγγχεζε ηνπ Κξάηνπο». Δίλαη θαλεξφ απφ ηε δηαηχπσζε απηή φηη ε νξηνζέηεζε ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ νθείιεη λα έρεη θνηλωληθό πξνζαλαηνιηζκφ. Δίλαη επίζεο θαλεξφ φηη ν θνηλσληθφο άλζξσπνο πξέπεη λα επηδηψθεη ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ ζπκθεξφλησλ ηνπ εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηνπ γεληθνχ ζπκθέξνληνο, δηαθνξεηηθά θηλείηαη εθηφο λνκηκφηεηαο 2.ηνλ θνηλσληθφ αλζξσπηζκφ ηα δηθαηψκαηα ζπλππάξρνπλ κε ηηο ππνρξεψζεηο θαη ε απφιαπζε ησλ δηθαησκάησλ πξνυπνζέηεη ηε ηήξεζε ησλ ππνρξεψζεσλ. Π.ρ. ην δηθαίσκα ζηελ ειεπζεξία ηεο έθθξαζεο πξνυπνζέηεη ην ζεβαζκφ ηεο ειεπζεξίαο ηεο έθθξαζεο ηνπ άιινπ. Σν δηθαίσκα ζηελ ηδηνθηεζία πξνυπνζέηεη ην ζεβαζκφ ηεο ηδηνθηεζίαο ηνπ άιινπ πξνζψπνπ.σν δηθαίσκα ζηελ απεξγία, νκνίσο, πξνυπνζέηεη ην ζεβαζκφ ζην δηθαίσκα ηεο εξγαζίαο ηνπ άιινπ. β. Διακρίςεισ Καηά ην ηζρχνλ χληαγκα (άξζξ.25 παξ.1 εδ. γ ) ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα ηζρχνπλ θαη ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ηδησηψλ ζηηο νπνίεο πξνζηδηάδνπλ. ηε ζχγρξνλε έλλνκε ηάμε παξαηεξείηαη δειαδή ππέξβαζε ζηε δηάθξηζε ησλ δηθαησκάησλ ζε δεκφζηα θαη ηδησηηθά, αλάινγα κε ηελ θαηεχζπλζή ηνπο. Η έλλνκε ηάμε αληηκεησπίδεη ηελ εμνπζία-είηε θξαηηθή είηε ηδησηηθή-θαηά εληαίν ηξφπν θαη πξνζηαηεχεη βαζηθά αγαζά πνπ πεξηέρνληαη ζηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, αλεμάξηεηα απφ ην είδνο ηεο δχλακεο πνπ ηα απεηιεί. Η αληηκεηψπηζε απηή θαζηζηά ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα σο απφιπηα δηθαηψκαηα, ελ αληηζέζεη κε πξνεγνχκελε δηάθξηζε ζε δεκφζηα θαη ηδησηηθά. Δπνκέλσο, ν ραξαθηεξηζκφο ησλ δηθαησκάησλ απηψλ σο ζπληαγκαηηθψλ θαη κφλν είλαη ν πιένλ θαηάιιεινο θαη επαξθήο γηα λα ηνπο πξνζδψζεη ηππηθή λνκηθή ππεξνρή, αιιά θαη δπλαηφηεηα εθαξκνγήο θαη ζην θνηλφ δίθαην. Η δηάθξηζε ηνπ δηθαίνπ ζε ζπληαγκαηηθφ θαη θνηλφ δίθαην ζπλεπάγεηαη ηε δηάθξηζε ησλ δηθαησκάησλ ζε ζπληαγκαηηθά θαη θνηλά δηθαηψκαηα. Σα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα 2 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ - Σεπρ. Ι - ΙΙΙ, 2008, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 102 6 ε λ ί δ α
έρνπλ ππεξνρή επεηδή παξέρνληαη απεπζείαο απφ ην χληαγκα. Όζνλ αθνξά ζην πεξηερφκελν ηνπο, είλαη δηθαηψκαηα πνπ αλήθνπλ ζηνπο κεξηθφηεξνπο θιάδνπο ηνπ δηθαίνπ. γ. Ο «κύκλοσ» του Δικαιώματοσ ηελ θαηαλφεζε ηεο έλλνηαο ηνπ ζπληαγκαηηθνχ δηθαηψκαηνο βνεζάεη ε ζρεκαηηθή παξάζηαζε ηεο δνκήο ηνπ σο θχθινπ πνπ νξίδεηαη απφ ην θέληξν θαη ηελ πεξηθέξεηα. Η παξάζηαζε απηή καο παξέρεη κηα θαζαξή εηθφλα ησλ ζηνηρείσλ ηνπ δηθαηψκαηνο, ηεο δνκήο ηνπ θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ. ηνηρεία ηνπ δηθαηψκαηνο είλαη ην ππνθείκελν,ην αληηθείκελν, ην πξνζηαηεπφκελν αγαζφ, ε θηήζε, ε παξαίηεζε, ε ιεηηνπξγία θαη ε άζθεζε ηνπ. Σν δηθαίσκα δνκείηαη γχξσ απφ ηα δχν βαζηθά ηκήκαηα ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ, ηε θηήζε θαη ηελ άζθεζε. Η εζσηεξηθή πεξηνρή γχξσ απφ ην θέληξν ηνπ θχθινπ είλαη ν «ππξήλαο ηνπ δηθαηψκαηνο», ε πεξηνρή ηεο θηήζεο. Η ππφινηπε κεηά ηνλ ππξήλα πεξηνρή θαη κέρξη ην εμσηεξηθφ φξην απνηειεί ηελ πεξηθέξεηα θαη είλαη ε πεξηνρή ηεο άζθεζεο. Οη νξηνζεηήζεηο ηεο άζθεζεο ηνπ δηθαηψκαηνο δηαγξάθνπλ ην εμσηεξηθφ φξην απηνχ. 1. Ο ππξήλαο απνηειεί ηελ πεξηνρή, ε ζπξξίθλσζε ηεο νπνίαο δελ είλαη θαηά ην δίθαην αλεθηή θαη σο εθ ηνχηνπ ε πεξηνρή πνπ δελ πξέπεη λα ζίγεηαη ή λα πεξηνξίδεηαη.ο ππξήλαο αθνξά ηελ θηήζε ηνπ δηθαηψκαηνο θαη ηαπηίδεηαη κε απηήλ, πεξηιακβάλεη δε ην πξνζηαηεπφκελν αγαζφ, ηνπο ελλνηνινγηθνχο πξνζδηνξηζκνχο θαη ηελ ηθαλφηεηα θηήζεο. Σν πξνζηαηεπφκελν αγαζφ είλαη π.ρ. ε δσή, ε πγεία θαη νη άιιεο εμεηδηθεχζεηο ηεο αλζξψπηλεο αμίαο ( παηδεία, εξγαζία, ηδηνθηεζία θιπ.). Σν ζπληαγκαηηθφ δηθαίσκα πξνζιακβάλεη νπζηαζηηθφ πεξηερφκελν απφ ην νπζηαζηηθφ πεξηερφκελν ηνπ πξνζηαηεπφκελνπ αγαζνχ. Δλλνηνινγηθνί πξνζδηνξηζκνί. Οη ρξεζηκνπνηνχκελνη απφ ην ζπληαγκαηηθφ θείκελν φξνη θαη ιέμεηο απνδίδνπλ ηηο έλλνηεο ησλ πξαγκάησλ. Δλλνηνινγηθνί πξνζδηνξηζκνί είλαη απηνί πνπ πξνέξρνληαη απφ ηηο έλλνηεο απηέο. Σν πξνζηαηεπφκελν αγαζφ πξνζδηνξίδεηαη αθξηβέζηεξα κέζσ ησλ ελλνηνινγηθψλ ελλνηψλ. Απηφ είλαη αλαγθαίν δηφηη ν ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο απιψο ρξεζηκνπνηεί ηηο ιέμεηο, ρσξίο λα παξέρεη θαη ηνλ νξηζκφ ησλ ελλνηψλ. Η ηθαλφηεηα θηήζεο απνηειεί ην ππνθεηκεληθφ ζηνηρείν ηνπ ππξήλα ηνπ δηθαηψκαηνο. Κηήζε είλαη ε λνκηθή ζχλδεζε δηθαηψκαηνο θαη δηθαηνχρνπ. πγθεθξηκέλν δηθαίσκα ζπλδέεηαη κε ζπγθεθξηκέλν πξφζσπν, ηνλ θνξέα ηνπ δηθαηψκαηνο. Ο ππξήλαο, ε θηήζε, 7 ε λ ί δ α
πεξηιακβάλεη δχν ζηνηρεία, έλα αληηθεηκεληθφ (ην πξνζηαηεπφκελν αγαζφ) θαη έλα ππνθεηκεληθφ, ην ππνθείκελν, ηνλ θνξέα. Φνξέαο ηνπ δηθαηψκαηνο είλαη ην πξφζσπν, ην νπνίν αλαγλσξίδεηαη απφ ην δίθαην σο ηθαλφ λα θέξεη (φρη αλαγθαία θαη λα αζθήζεη) ηελ εμνπζία ε νπνία απνξξέεη απφ ην δηθαίσκα. Η ηθαλφηεηα θηήζεο δηαθέξεη θαη δελ πξέπεη λα ζπγρέεηαη κε ηελ ηθαλφηεηα άζθεζεο. Η γεληθή ηθαλφηεηα θηήζεο ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ ζπκπίπηεη κε ηε γεληθή ηθαλφηεηα δηθαίνπ. Κάζε άλζξσπνο έρεη ηε γεληθή ηθαλφηεηα λα απνηειεί θνξέα ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ, φπσο θάζε άλζξσπνο αλαγλσξίδεηαη λνκηθά σο πξόζωπν, έρεη δειαδή ηθαλφηεηα δηθαίνπ. Απηφ δελ ζεκαίλεη φηη θάζε άλζξσπνο είλαη θνξέαο φισλ ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ. Καη ηνχην δηφηη ππάξρεη δηάθξηζε ζε εκεδαπνχο θαη αιινδαπνχο ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δηάθξηζε ησλ δηθαησκάησλ ζε πνιηηηθά, νηθνλνκηθά, θ.ιπ. Οξηζκέλα φκσο ζεκειηψδε δηθαηψκαηα αλαγλσξίδνληαη απφ ην χληαγκα ππέξ νηνπδήπνηε πξνζψπνπ, αλεμαξηήησο ειηθίαο, ζξεζθείαο, εζληθφηεηαο ή άιιεο δηάθξηζεο. Πξφθεηηαη γηα ηα θαηά θπξηνιεμία «αλζξψπηλα δηθαηψκαηα», ηα νπνία έρνπλ σο θνξέα θάζε άλζξσπν θαη φρη κφλν ηνλ; Eιιελα πνιίηε. Φνξείο ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ είλαη θαη ηα λνκηθά πξφζσπα, κε εμαίξεζε ηα δηθαηψκαηα εθείλα, ησλ νπνίσλ ην πεξηερφκελν πξνζηδηάδεη κφλν ζε θπζηθά πξφζσπα. 2. Η πεξηθέξεηα ηνπ δηθαηψκαηνο είλαη ε κεηά ηνλ ππξήλα πεξηνρή ηεο άζθεζεο. Άζθεζε είλαη ε απφ ηνλ ίδην ηνλ δηθαηνχρν πινπνίεζε ηνπ πεξηερνκέλνπ δηθαηψκαηνο. Τπνθείκελν ηεο άζθεζεο είλαη ν ίδηνο ν δηθαηνχρνο (απηνπξφζσπε), αιιά ην δηθαίσκα κπνξεί λα αζθεζεί θαη απφ άιινλ. Η άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζπληζηά ελεξγνπνίεζε ηεο εμνπζίαο πνπ αλαγλσξίδεη ην δίθαην. Η άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο πεξηιακβάλεη ηελ απφιαπζε ησλ σθειεηψλ, ηελ πξνζηαζία ηνπ δηθαηψκαηνο αιιά θαη ηε δηάζεζε ηνπ. Οη νξηνζεηήζεηο άζθεζεο, ηηο νπνίεο νξίδεη ν ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο πξέπεη λα ηεξνχληαη θαηά ηελ πξαγκαηνπνηνχκελε απφιαπζε ηνπ δηθαηψκαηνο. Δπνκέλσο, άζθεζε είλαη ε λφκηκε, ε αλαγλσξηδφκελε απφ ην δίθαην θαη ζχκθσλα κε ηνπο θαλφλεο ηνπ πξαγκαηνπνηνχκελε απφιαπζε ηνπ δηθαηψκαηνο. 3.Η ηθαλόηεηα άζθεζεο είλαη αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο θαη ηελ απφιαπζή ηνπ (ειεπζεξία άζθεζεο).όηαλ ν θνξέαο έρεη ηθαλφηεηα άζθεζεο, έρεη θαη ηελ αξλεηηθή ή ζεηηθή ειεπζεξία λα αζθήζεη ην δηθαίσκα ηνπ θαη λα επηιέμεη ηφπν, ρξφλν θαη ηξφπν γηα λα πξνβεί ζηηο αλαγθαίεο δηαδηθαζίεο. 8 ε λ ί δ α
ΓΕΝΙΚΕ ΟΡΙΟΘΕΣΗΕΙ ΑΚΗΗ Δίλαη βεβαίσο πξφδειν φηη ππάξρνπλ νξηνζεηήζεηο θαη πεξηνξηζκνί ζηελ ειεπζεξία άζθεζεο (αξρή ηεο ζρεηηθφηεηαο ηεο ειεπζεξίαο άζθεζεο) δηφηη ε άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο πξαγκαηνπνηείηαη εληφο ηνπ θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο. Η νξηνζέηεζε ζπληζηά βαζηθή έλλνηα ηεο ζεσξίαο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ 3 θαζψο αλήθεη ζηελ ίδηα ηε δνκή ηνπ, απνηεινχζα ηελ «νξνθή», ην εμσηεξηθφ ζχλνξν ηνπ δηθαηψκαηνο. Απφ άπνςε νπζίαο ε νξηνζέηεζε απνηειεί θαλφλα δηθαίνπ, ελψ απφ αμηνινγηθή άπνςε δελ ζπληζηά πεξηνξηζκφ. Η νξηνζέηεζε ζέηεη ην φξην ηεο δξάζεο ηφζν ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο φζν θαη ησλ ηδησηψλ. Βαζηθφ γλψξηζκα ησλ νξηνζεηήζεσλ είλαη ε θαζνιηθή ηζρχο απηψλ. Σν ίδην ην χληαγκα (άξζξν 5 παξ.1 θαη άξζξ.25) πξνβιέπεη σο γεληθέο νξηνζεηήζεηο: α) ηα δηθαηψκαηα ησλ άιισλ β) ην χληαγκα γ) ηα ρξεζηά ήζε δ) ηελ απαγφξεπζε θαηαρξεζηηθήο άζθεζεο θαη ε) ηελ θνηλσληθή νξηνζέηεζε. Σα αλσηέξσ ζπληζηνχλ ην ηξίπηπρν: λνκηκφηεηα, θνηλσληθφηεηα, ρξεζηφηεηα, πνπ είλαη βαζηθέο αξρέο ηεο έλλνκεο ηάμεο. Η αξρή ηεο ζπληαγκαηηθήο λνκηκφηεηαο επηηάζζεη φηη ε δξάζε φισλ, θξαηηθψλ νξγάλσλ θαη ηδησηψλ, πξέπεη λα είλαη ζχκθσλε κε ην χληαγκα θαη ηνπο ζχκθσλνπο πξνο απηφ λφκνπο. Η αξρή ηεο θνηλσληθφηεηαο επηηάζζεη ηελ θνηλσληθή νξηνζέηεζε ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ. Η θνηλσληθή νξηνζέηεζε είλαη πξαγκαηηθή αλαγθαηφηεηα, ε νπνία επηβάιιεηαη απφ ηελ ίδηα ηελ θνηλσληθή ζπλχπαξμε. Η αξρή απηή εθαξκφδεηαη γηα έλαλ έθαζην ησλ θνηλσλψλ(ηα δηθαηώκαηα ηωλ άιιωλ) αιιά θαη γηα φινπο καδί, δειαδή γηα ην θνηλσληθφ ζχλνινλ, κέζσ ηεο πξνάζπηζεο ηνπ γεληθνύ ζπκθέξνληνο. Η θνηλσληθή νξηνζέηεζε δελ απνηειεί πεξηνξηζκφ, θαζφζνλ δελ πεξηνξίδεη θάπνηα πξνυθηζηάκελε ειεπζεξία άλεπ νξίσλ. Αληηζέησο, επηβεβαηψλεη φηη ηα δηθαηψκαηα ππάξρνπλ κφλν κέζα ζηελ θνηλσλία, ε νπνία θαη ηα αλαγλσξίδεη. Σα «δηθαηψκαηα ησλ άιισλ» απνθηνχλ ηνλ ραξαθηήξα γεληθήο νξηνζέηεζεο. Ο ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο ζέηεη σο βαζηθή αξρή θαηά ηελ άζθεζε δηθαηψκαηνο, ηνλ ηαπηφρξνλν ζεβαζκφ ησλ δηθαησκάησλ ησλ άιισλ. Όζνλ αθνξά ζην γεληθφ ζπκθέξνλ, ζε αληηδηαζηνιή κε ην πξνζσπηθφ ζπκθέξνλ, γεγνλφο είλαη φηη ην ηειεπηαίν δελ επηηξέπεηαη λα 3 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ - Σεπρ. Ι - ΙΙΙ, 2008, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 155 9 ε λ ί δ α
αλαπηχζζεηαη πέξα απφ ηνπο φξνπο πνπ ζέηεη ην ίδην ην χληαγκα. Καηά ην άξζξν25 παξ.1 ηνπ πληάγκαηνο, ε αλαγλψξηζε θαη ε πξνζηαζία ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ απφ ηελ Πνιηηεία απνβιέπεη ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεο θνηλσληθήο πξνφδνπ θαη δελ απνηειεί απηνζθνπφ. Η αξρή ηεο ρξεζηφηεηαο απαηηεί ηνλ ζεβαζκφ ησλ ρξεζηψλ εζψλ, ηελ ηήξεζε ηεο θαιήο πίζηεο θαη ηελ απαγφξεπζε θαηάρξεζεο. Η αξρή απηή θαηά έλα κέξνο εκπεξηέρεηαη ζηελ αξρή ηεο ζπληαγκαηηθήο λνκηκφηεηαο θαη θαηά έλα κέξνο ζηα δηθαηψκαηα ησλ άιισλ. Γ. ΠΕΡΙΟΡΙΜΟΙ Πεξηνξηζκφο είλαη θάζε ζπξξίθλσζε ηνπ λφκηκνπ γεληθνχ πεξηερνκέλνπ ηνπ δηθαηψκαηνο, δειαδή ηεο θηήζεο ή ηεο άζθεζεο, ε νπνία πξνθαιείηαη κε αλζξψπηλε ελέξγεηα. Ο πεξηνξηζκφο, φπσο θαη ε νξηνζέηεζε δηθαηψκαηνο, απνηειεί θεληξηθή έλλνηα ηεο ζεσξίαο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ. Ο πεξηνξηζκφο δηαθξίλεηαη ζηνλ απιό πεξηνξηζκό (επηηξεπφκελε ζπξξίθλσζε ηνπ δηθαηψκαηνο) θαη ηελ πξνζβνιή (απαγνξεπκέλε ζπξξίθλσζε). Ο απιφο πεξηνξηζκφο είλαη θάζε επηηξεπφκελε απφ ην δίθαην ζπξξίθλσζε ηνπ γεληθνχ πεξηερνκέλνπ ηνπ δηθαηψκαηνο θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπ ζην πιαίζην εηδηθήο ζρέζεσο. Πεξηνξηζκνί ηνπ γεληθνχ ακπληηθνχ πεξηερνκέλνπ ηνπ δηθαηψκαηνο, πνπ δελ επηβάιινληαη απφ ηελ αηηηψδε ζπλάθεηα, απνηεινχλ επζέσο πξνζβνιέο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ, κε αλαγλσξηδφκελεο απφ ην δίθαην. Η εθαξκνγή ηνπ γεληθνχ ακπληηθνχ πεξηερνκέλνπ ηνπ δηθαηψκαηνο απνηειεί πληαγκαηηθή επηηαγή. Δμίζνπ φκσο ηζρπξή πληαγκαηηθή επηηαγή απνηειεί θαη ν πεξηνξηζκφο ηνπ, ε πξνζαξκνγή ηνπ δειαδή ζην πιαίζην ησλ ζεζκώλ, κέζα ζηνπο νπνίνπο αζθείηαη ην δηθαίσκα, ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ είλαη απαξαίηεην. Κάζε λνκηθό κόξθωκα, παξαδείγκαηνο ράξηλ, ζεζκφο, δηαπξνζσπηθή ζρέζε, δηθαίσκα, ππνρξέσζε, έρεη θπζηθφ ή λφκηκν πεξηερφκελν θαη εθηειεί ζπγθεθξηκέλε λφκηκε ή θπζηθή ιεηηνπξγία. 4 Μεηαμχ ινηπφλ, δηθαησκάησλ θαη ζεζκψλ πθίζηαληαη θπζηθέο ζρέζεηο. Λνγηθφ επαθφινπζν απηήο ηεο 4 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ - Σεπρ. Ι - ΙΙΙ, 2008, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 67 10 ε λ ί δ α
πξαγκαηηθφηεηαο είλαη ην γεγνλφο φηη ζπληαγκαηηθά επηηξεπφκελνη πεξηνξηζκνί είλαη νη αηηηψδεηο, απηνί πνπ επηβάιινληαη απφ ηελ αηηηώδε ζπλάθεηα, δειαδή ηελ θπζηθή ζρέζε δηθαηψκαηνο θαη ζεζκνχ. 5 εκεηψλεηαη εδψ ε παξαηήξεζε φηη ην χληαγκα αλαγλσξίδεη θαη ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, αιιά θαη δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, θαζψο θαη ζχλνια δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ, δειαδή ζεζκνχο. Η εθαξκνγή ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζηνλ ρψξν ησλ ζεζκψλ βαζίδεηαη ζηε ζέζε φηη ε πξαγκαηηθφηεηα πνπ πεξηβάιιεη ηνλ άλζξσπν θαη θαη επέθηαζε θαη ε λνκηθή πξαγκαηηθφηεηα είλαη νξγαλσκέλν ζχλνιν, ηνπ νπνίνπ ηα κέξε ζπλδένληαη κε δεζκνχο αηηηψδνπο ζπλάθεηαο. Καηά ην χληαγκα (άξζξν 25 παξ.1 εδάθην δ ), νη θάζε είδνπο πεξηνξηζκνί, πνπ κπνξνχλ λα επηβιεζνχλ ζηα πληαγκαηηθά δηθαηψκαηα, πξέπεη λα πξνβιέπνληαη απεπζείαο απφ απηφ, είηε απφ ην λφκν, εθφζνλ ππάξρεη επηθχιαμε ππέξ απηνχ. Δ. Η ΑΡΦΗ ΣΗ ΒΑΙΚΗ ΙΦΤΟ ΣΩΝ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Η αξρή ηεο βαζηθήο ηζρχνο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ απνηειεί ην ζεκέιην, ζην νπνίν ζηεξίδεηαη ε εθαξκνγή ησλ δηθαησκάησλ απηψλ. χκθσλα κε ηελ αξρή απηή, θαηαξρήλ φια ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα εθαξκφδνληαη ζε όιεο ηηο έλλνκεο ζρέζεηο θαη σο πξνο όιν ην πεξηερφκελν ηνπο. Η θαζηέξσζε ηεο αξρήο ηεο βαζηθήο ηζρχνο είλαη απνηέιεζκα ηεο αλαγσγήο ηνπ πληάγκαηνο ζε θαζνιηθφ ξπζκηζηή ηεο έλλνκεο ηάμεο. Η αξρή ηεο βαζηθήο ηζρχνο αθνξά θαηαξρήλ φια ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα,ησλ νπνίσλ ν ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο επηηάζζεη ηελ εθαξκνγή θαη ζηηο ζρέζεηο δεκνζίνπ θαη ηδησηηθνχ δηθαίνπ. Η αξρή απηή θαζηζηά πεξηηηφ ην εξψηεκα, πνηα δηθαηψκαηα «ηξηηελεξγνχλ». Πεξαηηέξσ, ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα εθαξκφδνληαη ζε φιε ηελ έλλνκε ηάμε. Η θαζνιηθφηεηα ηεο εθαξκνγήο ηνπο ζεκαίλεη φηη εθαξκφδνληαη ζε δχν επίπεδα, ην γεληθφ θαη ην εηδηθφ. 5 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ - Σεπρ. Ι - ΙΙΙ, 2008, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 69. 11 ε λ ί δ α
Η ηξίηε δηάζηαζε ηεο αξρήο ηεο βαζηθήο ηζρχνο αλαθέξεηαη ζηελ έθηαζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπο. Όια ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα εθαξκφδνληαη, θαηαξρήλ, ζηνπο ζεζκνχο θαη ηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο σο πξνο όιε ηελ έθηαζε ηνπ ακπληηθνχ πεξηερνκέλνπ ηνπο, φπσο εθαξκφδνληαη θαη ζηηο ζρέζεηο θξάηνπο-πνιίηε. Δμαίξεζε απνηειεί ε πεξίπησζε ηεο χπαξμεο αηηησδψλ πεξηνξηζκψλ. ηελ πεξίπησζε απηή, ε αξρή ηεο βαζηθήο ηζρχνο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ, σο πξνο φιν ην πεξηερφκελν, ζπλδέεηαη κε ηελ αξρή ηνπ αηηηψδνπο ησλ πεξηνξηζκψλ. Ε. ΤΓΚΡΟΤΗ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ 1. Αντιθέςεισ και εφαρμογή των ςυνταγματικών δικαιωμάτων Η εθαξκνγή ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ απνζθνπεί ζηελ επίιπζε δηαθνξψλ δεκνζίνπ θαη ηδησηηθνχ δηθαίνπ, κέζσ ηεο πινπνίεζεο ηνπ θαλνληζηηθνχ ηνπο πεξηερνκέλνπ. Σν εχξνο εθαξκνγήο ηνπο εθηείλεηαη ζην ζχλνιν ηεο έλλνκεο ηάμεο. Απηή ηαχηε ε αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά ξπζκίδεηαη κέζσ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ. 6 Αλάκεζα ζην θξάηνο θαη ζηνπο πνιίηεο, αιιά θαη κεηαμχ ηδησηψλ πξνθαινχληαη αληηζέζεηο, νη νπνίεο αίξνληαη κε «εξγαιείν» ηελ εθαξκνγή ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ. Απφ ηελ εθαξκνγή ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζηηο δηαπξνζωπηθέο ζρέζεηο (δειαδή ζηηο ζρέζεηο, ζηηο νπνίεο θαη ηα δχν κέξε είλαη θνξείο ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ) θαη θπξίσο απφ ηελ εθαξκνγή ηνπ ακπληηθνχ πεξηερνκέλνπ φισλ ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ, πξνθχπηεη σο γεγνλφο φηη ην χληαγκα πξνζηαηεχεη ηελ άκπλα θαη απνδνθηκάδεη ηελ επίζεζε. Δπηγξακκαηηθά, κπνξεί λα εηπσζεί φηη ε πεκπηνπζία, λνκηθή θαη πνιηηηθή, ηεο απφιπηεο ακπληηθήο ελέξγεηαο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ είλαη ε πξνζηαζία ηνπ ακπλφκελνπ απφ ηνλ επηηηζέκελν. 7 εθαξκνγή ησλ ακπληηθψλ δηθαησκάησλ ζηηο δηαπξνζσπηθέο αληηζέζεηο νδεγεί επνκέλσο ζηελ πνιχηηκε, απφ λνκηθή άπνςε, δηάθξηζε ηνπ ακπλφκελνπ απφ ηνλ επηηηζέκελν. Δπηηηζέκελνο είλαη εθείλνο, ν νπνίνο πεξηνξίδεη ηα δηθαηψκαηα ηνπ άιινπ, ρσξίο λα επηβάιιεηαη ν πεξηνξηζκφο απηφο απφ ηελ χπαξμε αηηηψδνπο ζπλάθεηαο. Η 6 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ - Σεπρ. Ι - ΙΙΙ, 2008, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 209 7 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ 12 ε λ ί δ α
Δίλαη ρξήζηκε, απφ λνκηθήο πιεπξάο, ε δηάθξηζε ησλ δηαπξνζσπηθψλ αληηζέζεσλ: i) απφ κεζνδνινγηθή άπνςε, ii) σο πξνο ηε κνξθή εκθάληζεο ηνπο, iii) σο πξνο ην πεξηερφκελν ηνπο. ηελ παξνχζα εξγαζία, δελ αλαιχεηαη πεξαηηέξσ ην ζέκα ηεο δηάθξηζεο ησλ δηαπξνζσπηθψλ αληηζέζεσλ. 2. υγκρουςη δικαιωμάτων υπό νομική έννοια ύγκποςζη δικαιυμάηυν ππφ λνκηθή έλλνηα είλαη ε ηαπηφρξνλε αλαγλώξηζε ( απφ ην δίθαην) αλάινγεο εμνπζίαο θαη ε λόκηκε άζθεζε ησλ δηθαησκάησλ πεξηζζνηέξσλ θνξέσλ θαηά ηξφπν ψζηε ε λφκηκε άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ ελφο λα πεξηνξίδεη ηελ επίζεο λφκηκε άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ άιινπ. 8 Υαξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηεο λνκηθήο ζχγθξνπζεο είλαη φηη πθίζηαηαη ζπληαγκαηηθή αλαγλψξηζε ησλ δηθαησκάησλ θαη φηη απηά αζθνχληαη λφκηκα. Η ηδηνκνξθία ηεο, αιιά θαη ε αληίζεζή ηεο κε ηελ έλλνηα ηεο έλλνκεο ηάμεο, έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ελψ ε άζθεζε φισλ ησλ δηθαησκάησλ απφ φινπο ηνπο θνξείο είλαη λφκηκε, παξά ηαχηα ζίγεηαη θάπνην ζεκειηψδεο δηθαίσκα. Τπάξρεη επνκέλσο δήηεκα, θαηά πφζνλ κπνξεί λα αλαγλσξίδεηαη ζην άξηην νηθνδφκεκα ηεο έλλνκεο ηάμεο ε χπαξμε «ζχγθξνπζεο δηθαησκάησλ» κε ηελ έλλνηα ηεο ζχγθξνπζεο θαλφλσλ δηθαίνπ. Δίλαη νξζή ηνπνζέηεζε λα κελ γίλεηαη δεθηή θαη λα κελ αλαγλσξίδεηαη κηα ηέηνηα ζχγθξνπζε δηθαησκάησλ. ηελ πεξίπησζε απηή, ν φξνο απηφο πξέπεη λα απνδίδεη ηελ έλλνηα ηεο «πξαγκαηηθήο ζχγθξνπζεο», δειαδή ηεο επζείαο πξνζβνιήο ησλ δηθαησκάησλ ησλ άιισλ, ρσξίο αλαγλψξηζε απφ ην δίθαην αλάινγεο εμνπζίαο. 3. Πραγματική ςύγκρουςη δικαιωμάτων Ππαγμαηική ζύγκποςζη δικαιυμάηυν είλαη ε απνδνθηκαδόκελε απφ ην δίθαην παξαβίαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ άιινπ. ηελ πεξίπησζε απηή ν έλαο απφ ηνπο θνξείο, απηφο πνπ επηηίζεηαη, ελεξγνπνηείηαη πέξα απφ ην επηηξεπφκελν δηθαηηθφ πιαίζην, δειαδή ελεξγεί ρσξίο δηθαίσκα. Η άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηφο ηνπ δελ είλαη λφκηκε. Οη πνηθηιφκνξθεο αληηζέζεηο πνπ αλαθχπηνπλ αλάκεζα ζηνπο θνξείο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ, νθείινληαη ζηηο πξαγκαηηθέο ζπγθξνχζεηο αλάκεζα ζηα άηνκα, νη νπνίεο αίξνληαη κέζσ ηνπ δηθαίνπ. 8 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ - Σεπρ. Ι - ΙΙΙ, 2008, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 219 13 ε λ ί δ α
4. Διαπροςωπική ενέργεια και ςύγκρουςη δικαιωμάτων Η λνκηθή ζθέςε, ε νπνία είλαη επεξεαζκέλε απφ ηελ αηνκηθηζηηθή λνκηθή ζεσξία θαη παξάδνζε, ζεσξεί ιίαλ πξνβιεκαηηθή ηελ εθαξκνγή ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, δειαδή ζηηο ζρέζεηο ζηηο νπνίεο θαη ηα δπν ή πεξηζζφηεξα κέξε είλαη θνξείο ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ. Απηφ ζπκβαίλεη δηφηη ε παξαδνζηαθή λνκηθή ζθέςε εθαξκφδεη ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα απνθιεηζηηθά ζηηο ζρέζεηο δεκνζίνπ δηθαίνπ, ζηηο ζρέζεηο δειαδή ζηηο νπνίεο κφλν ην έλα κέξνο είλαη θνξέαο δηθαησκάησλ (ην άηνκν), ελψ ην άιιν κέξνο είλαη ην θξάηνο. Θεσξεί ινηπφλ ε ζρνιή απηή φηη ε εθαξκνγή ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο πξνθαιεί θαη ζέηεη ην πξφβιεκα ηεο ζχγθξνπζεο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ. Όπσο φκσο αλαθέξζεθε ζηελ παξ.α.1.α. ηεο παξνχζαο εξγαζίαο ε κεηάβαζε απφ ηνλ αηνκηθηζκφ ζηνλ θνηλσληθφ αλζξσπηζκφ ζπλεπάγεηαη εθ ησλ πξαγκάησλ κεηαβνιή ηεο έλλνκεο ηάμεο θαη θαη αθνινπζία, κεηαβνιή ηεο λνκηθήο ππφζηαζεο ηεο έλλνηαο θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ δηθαηψκαηνο. Γελ πξνθαιεί ε εθαξκνγή ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο ην δήηεκα ηεο ζχγθξνπζεο ηνπο,αιιά ε δνκή θαη ε ιεηηνπξγία ηεο αηνκηθηζηηθήο έλλνκεο ηάμεο. 5. Η πλαςτότητα τησ νομικήσ ςύγκρουςησ δικαιωμάτων Η αληίιεςε γηα ηελ ζχγθξνπζε ησλ δηθαησκάησλ, πεγάδεη απφ ηελ αηνκηθηζηηθή αληαγσληζηηθή δηαδηθαζία, ζηελ νπνία είλαη επηηξεπηή ε παξαβίαζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ άιισλ. ηε ζχγρξνλε έλλνκε ηάμε δεζπφδεη ε αξρή ηνπ απαξαβίαζηνπ ηεο αλζξψπηλεο αμίαο (αλζξσπηζηηθή αξρή). Σα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα πνπ ηελ εμεηδηθεχνπλ, δελ είλαη απεξηφξηζηα, αιιά είλαη νξηνζεηεκέλα, ε νξηνζέηεζε είλαη ζχκθπηε κε ην δηθαίσκα θαη ην πεξηερφκελν ηνπ, ελψ θαη νπδέλα ηξφπν απνηειεί πεξηνξηζκφ. ηελ έλλνκε ηάμε ηνπ θνηλσληθνχ αλζξσπηζκνχ, αλαγλσξίδεηαη κφλν ε εμνπζία ηνπ αλζξψπνπ ζην άηνκφ ηνπ, φρη φκσο ε εμνπζία ηνπ αλζξψπνπ ζε άιια άηνκα. Δπίζεο ε εμνπζία πάλσ ζε πξάγκαηα, δελ επηηξέπεηαη λα νδεγεί ζηελ θπξηαξρία πάλσ ζε άιινπο αλζξψπνπο. Δληφο απηνχ ηνπ άξηηνπ λνκηθνχ νηθνδνκήκαηνο, δελ λνείηαη ζχγθξνπζε δηθαησκάησλ αζθνπκέλσλ θαηά λφκηκν ηξφπν. Απηφ πνπ ζπκβαίλεη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη φηη ν έλαο θνξέαο ζα έρεη ζίμεη ην δηθαίσκα ηνπ άιινπ. Δπνκέλσο, δελ πξφθεηηαη γηα ζχγθξνπζε δηθαησκάησλ, αιιά γηα πξνζβνιή, παξαβίαζε δηθαηψκαηνο. Σν δίθαην, απνζηνιή ηνπ νπνίνπ είλαη ε άξζε ησλ ζπγθξνχζεσλ, δελ είλαη δπλαηφλ λα αμηνινγεί θαη λα δέρεηαη φηη θαη ηα δχν αιιεινζπγθξνπφκελα δηθαηψκαηα, αζθνχληαη λφκηκα απφ ηνπο αλαγλσξηζκέλνπο θνξείο. Η ζχγρξνλε έλλνκε ηάμε a priori έρεη δνκήζεη εμαξρήο ηα δηθαηψκαηα, φρη σο αιιεινζπγθξνπφκελα, αιιά σο αζθνχκελα θαηά αξκνληθφ ηξφπν. Οη δηαθνξέο θαη 14 ε λ ί δ α
αληηζέζεηο, πνπ πξνθαινχληαη αλάκεζα ζηνπο θνξείο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ, νθείινληαη ζηηο πξαγκαηηθέο ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ αηφκσλ. Δθφζνλ ππάξρεη πξάγκαηη ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηνπο θνξείο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ, απηφ ζεκαίλεη φηη θάπνηνο απφ ηνπο θνξείο, θαηά ηελ άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηφο ηνπ, ππεξέβε ην φξην, δειαδή ελήξγεζε ρσξίο δηθαίσκα, κε ζεβφκελνο ηηο ππνρξεψζεηο, πνπ ηνπ επηβάιιεη ην δίθαην. Η παξάβαζε ησλ ππνρξεψζεσλ ηνπ ελφο θνξέα, νδεγεί ζηελ παξαβίαζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ άιινπ θνξέα. 9 Σ. ΤΡΡΟΗ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Σα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα ζπξξένπλ ζηηο πεξηπηψζεηο, θαηά ηηο νπνίεο κία θαη ε απηή αλζξψπηλε ελέξγεηα εκπίπηεη ζην πεξηερφκελν θαη επνκέλσο πξνζηαηεχεηαη απφ πεξηζζφηεξεο δηαηάμεηο ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ. 10 Η ζπγθεθξηκέλε αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά ζπληζηά ηελ ίδηα ρξνληθή ζηηγκή άζθεζε πεξηζζφηεξσλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ, πεξηζζφηεξσλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ. 11 πληξέρεη επνκέλσο ε ηαπηφρξνλε εθαξκνγή ησλ αληίζηνηρσλ ζπληαγκαηηθψλ δηαηάμεσλ ζηελ ίδηα πεξίπησζε. 12 15 ε λ ί δ α Απηφ πνπ παξαηεξείηαη δειαδή, είλαη πνιιαπιή ζπληαγκαηηθή πξνζηαζία ηνπ ηδίνπ θνξέα. Τπάξρνπλ πεξηπηψζεηο θαηά ηηο νπνίεο ε ζπξξνή ησλ δηθαησκάησλ είλαη θαηλνκεληθή. Σνχην ζπκβαίλεη δηφηη ην χληαγκα θαηνρπξψλεη γεληθά, «κεηξηθά» ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, απφ ηα νπνία πξνέξρνληαη άιια, λεφηεξα θαη εηδηθφηεξα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, ιφγσ ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο. Η ηαπηφρξνλε χπαξμε γεληθψλ θαη εηδηθψλ δηαηάμεσλ είλαη θαηαξρήλ νξζή θαη αλαγθαία γηα ηελ έξεπλα ησλ πεξηζηάζεσλ. Η ζρέζε γεληθνχ θαη εηδηθνχ είλαη αιιεινζπκπιεξνχκελε θαη αιιειναπνθιεηφκελε. Ό,ηη δελ ξπζκίδεη ε εηδηθή δηάηαμε ην ξπζκίδεη ε γεληθή. Αιιά νηηδήπνηε ξπζκίδεηαη απφ ηελ εηδηθή δελ δχλαηαη λα απνηειεί ξπζκηζηηθφ πεξηερφκελν ηεο 9 Παξάδεηγκα ζχγθξνπζεο δηθαησκάησλ είλαη ε παξεκπφδηζε ηεο εξγαζίαο (ζε φζνπο επηιέγνπλ λα κελ απεξγήζνπλ) εθ κέξνπο ησλ απεξγνχλησλ. Σν δηθαίσκα ζηελ απεξγία θαίλεηαη λα ζπγθξνχεηαη κε ην δηθαίσκα ζηελ εξγαζία. ηελ πξαγκαηηθφηεηα,θάπνηνο ππεξβαίλεη ην επηηξεπφκελν φξην άζθεζεο ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ. 10 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, Σφκνο 'Γ - Σεπρ. Ι - ΙΙΙ, 2008, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 225 11 Σζάηζνο (Σζάηζνο Γεκήηξηνο, 1988) Γεκήηξηνο, πληαγκαηηθφ Γίθαην Θεκειηψδε Γηθαηψκαηα Γεληθφ κέξνο 1988,Αζήλα-Κνκνηηλή,ζει.289 12 Π.ρ. ε ζπγθέληξσζε ζηελ νπνία εμαγγέιιεηαη ε ίδξπζε πνιηηηθνχ θφκκαηνο εκπίπηεη ζην άξζξν 5 παξ.1 (ειεχζεξε αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο, ζπκκεηνρή ζηελ πνιηηηθή δσή), ζην άξζξν 11(δηθαίσκα ηνπ ζπλέξρεζζαη), ζην άξζξν 14 παξ. 1( ειεπζεξία έθθξαζεο θαη δηάδνζεο ησλ ζηνραζκψλ),ζην άξζξν 29 παξ.1 (ειεπζεξία ίδξπζεο πνιηηηθψλ θνκκάησλ).
γεληθήο. Πξφθεηηαη γηα ηνλ γλσζηφ θαλφλα «lex specialis derogat legi generali», ν νπνίνο έρεη επξχ πεδίν εθαξκνγήο ζηελ αλαδήηεζε ηεο θαηηζρχνπζαο δηάηαμεο. ηηο πεξηπηψζεηο απηέο, ινηπφλ, ε εθαξκνζηέα δηάηαμε είλαη ζπγθεθξηκέλε θαη δελ ζπληξέρνπλ ζπλσζηίδνληαη ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, δειαδή ε ζπξξνή είλαη θαηλνκεληθή. ηηο πεξηπηψζεηο πξαγκαηηθήο ζπξξνήο δηθαησκάησλ, ηίζεηαη ην δήηεκα ηεο επηινγήο, ηεο «πξνηίκεζεο» θαη εθαξκνγήο κηαο απφ ηηο πεξηζζφηεξεο δηαηάμεηο. Δίλαη ελδερφκελν ε εθαξκνγή ηεο κηαο ή ηεο άιιεο δηάηαμεο λα νδεγεί ζε δηαθνξνπνηήζεηο σο πξνο ηελ ζπληαγκαηηθή πξνζηαζία. Οξζή είλαη ελ πξνθεηκέλσ φρη ε επηινγή αιιά ε ζχλζεζε πεξηζζφηεξσλ ζπληαγκαηηθψλ δηαηάμεσλ ζε εληαία ξχζκηζε, κε ζηφρν ηελ κεγαιχηεξε, θαηά ην δπλαηφλ, ζπληαγκαηηθή πξνζηαζία. Ζ. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΠΙΛΤΗ ΔΙΑΥΟΡΩΝ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΣΩΝ Γηα ηελ άξζε ησλ αληηζέζεσλ εθαξκφδνληαη δπν κέζνδνη: ε κέζνδνο ηεο αλαινγηθφηεηαο θαη ε κέζνδνο ηεο ζεζκηθήο εθαξκνγήο (πξνζαξκνγήο). 1. ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣΗΣΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΣΙΚΗ ΕΝΑΡΜΟΝΙΗ ηε γεξκαληθή λνκηθή επηζηήκε θαη ππφ ηελ επίδξαζε ηεο λνκνινγίαο ηνπ Γεξκαληθνχ Οκνζπνλδηαθνχ πληαγκαηηθνχ Γηθαζηεξίνπ (ΓΟΓ), έρνπλ δηακνξθσζεί δχν κέζνδνη επίιπζεο δηαθνξψλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ, ζηηο ζρέζεηο θξάηνπο-πνιηηψλ. Η κέζνδνο πνπ βαζίδεηαη ζηελ αξρή ηεο αλαινγηθόηεηαο θαη εθαξκφδεηαη γηα ηνλ πεξηνξηζκφ δηθαησκάησλ κε «επηθχιαμε λφκνπ» θαη ε κέζνδνο ηεο πξαθηηθήο ελαξκόληζεο, γηα ηνλ πεξηνξηζκφ δηθαησκάησλ ρσξίο επηθχιαμε λφκνπ. α. Η Αρχή τησ αναλογικότητασ. Η ςτάθμιςη ςυμφερόντων. Η αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο επηηάζζεη ηελ χπαξμε εχινγεο αλαινγίαο αλάκεζα ζηνλ επηδησθφκελν απφ ηνλ θνηλφ λνκνζέηε ζθνπφ θαη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ δηθαηψκαηνο σο κέζνπ γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζθνπνχ. Πεξαηηέξσ, ε αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο πξνζδηνξίδεη θαη ηε ζρέζε αλάκεζα ζηνλ ζθνπφ ηνπ λνκνζέηε(θνηλφ δίθαην) θαη ην κέζν πνπ ρξεζηκνπνηεί γηα ηελ επίηεπμε ηνπ θαη ην νπνίν πεξηνξίδεη ζπληαγκαηηθφ δηθαίσκα. Αλαπηχρζεθε αξρηθά ζην γεξκαληθφ θαη γαιιηθφ αζηπλνκηθφ δίθαην θαη ζηε ζπλέρεηα επεθηάζεθε ζε νιφθιεξν ην δηνηθεηηθφ δίθαην. Δθαξκφδεηαη απφ ην ΓΟΓ, θαηά ηελ θξίζε ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λνκνζεηηθψλ πεξηνξηζκψλ ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ, ελψ αλαγλσξίδεηαη επίζεο θαη ζηελ Απζηξία απφ ηελ ζεσξία θαη ηε λνκνινγία ηνπ πληαγκαηηθνχ Γηθαζηεξίνπ. Δπηπξνζζέησο, 16 ε λ ί δ α
ε αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο θαηνρπξψλεηαη ξεηά θαη ζην άξζξν 36 3 ηνπ λένπ νκνζπνλδηαθνχ ζπληάγκαηνο ηεο Διβεηίαο. 13 Σελ αξρή εθαξκφδεη ην Γηθαζηήξην ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ (ΓΔΚ), ην νπνίν δέρεηαη κε ηε λνκνινγία ηνπ, φηη νη πξάμεηο ησλ θνηλνηηθψλ Οξγάλσλ πξέπεη λα ηεινχλ ζε ζρέζε αλάινγε κε ηνλ ζθνπφ θαη λα κελ ππεξβαίλνπλ ην κέηξν ην απαξαίηεην γηα ηελ επίηεπμή ηνπ. Σν Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (ΔΓΓΑ) εθαξκφδεη ηελ αξρή, ελψ πξνβιέπεηαη θαη ζε άξζξα ηεο Δπξσπατθήο χκβαζεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (ΔΓΑ). πληαγκαηηθή ηζρχ έρεη ε αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο θαη ζηελ Διιάδα. Με ηελ ζπληαγκαηηθή αλαζεψξεζε ηνπ 2001, θαηνρπξψλεηαη ξεηά ζην άξζξν 25 1 εδάθηνλ δ ηνπ πληάγκαηνο, ζχκθσλα κε ην νπνίν «νη θάζε είδνπο πεξηνξηζκνί πνπ κπνξνχλ θαηά ην χληαγκα λα επηβιεζνχλ ζηα δηθαηψκαηα απηά πξέπεη λα πξνβιέπνληαη είηε απεπζείαο απφ ην χληαγκα είηε απφ ην λφκν, εθφζνλ ππάξρεη επηθχιαμε ππέξ απηνχ θαη λα ζέβνληαη ηελ αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο». Η αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο πεξηείρεην ήδε ζηε λνκνινγία ηνπ ηδ, θαη εκθαλίδεηαη ξεηά κεηά ην 1984. Καηά ηε λνκνινγία, ε αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο ζπλάγεηαη απφ απηήλ ηαχηε ηελ έλλνηα ηνπ θξάηνπο δηθαίνπ. Μεγάιε βαξχηεηα έρεη ε αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο ζε ζρέζε κε ηελ πξνζσπηθή ειεπζεξία (άξζξν 5 παξ.3 ) θαη ηε θπιάθηζε, σο κέηξν πεξηνξηζκνχ ηεο ειεπζεξίαο απηήο. Δλδεηθηηθά, αλαθέξεηαη ν Νφκνο 1867/1989 14 γηα ηελ πξνζσπηθή θξάηεζε θαηά ηελ εθαξκνγή ησλ δηαηάμεσλ ηνπ Κψδηθα Δηζπξάμεσο Γεκνζίσλ Δζφδσλ, ν νπνίνο θαζνξίδεη ζην άξζξν 3 παξ.5 φηη: «ην αξκφδην δηθαζηήξην απνθαζίδεη ηελ πξνζσπηθή θξάηεζε, αλ θξίλεη φηη ην κέηξν απηφ είλαη, ηδίσο ελ φςεη ηνπ χςνπο ηνπ ρξένπο, αλαγθαίν θαη πξόζθνξν γηα ηελ εμφθιεζε ηνπ ρξένπο, θαζψο θαη φηη ε ιήςε ηνπ κέηξνπ απηνχ είλαη ην κφλν κέζν, θαη απνθιεηζκφ θάζε άιινπ πξνβιεπφκελνπ απφ ηεο θείκελεο δηαηάμεηο αλαγθαζηηθνχ κέηξνπ είζπξαμεο δεκφζησλ εζφδσλ, ηθαλνπνίεζε ηεο ζρεηηθήο απαίηεζεο.» 15 Οκνίσο, ζε πξφζθαηε (2014) δηθαζηηθή ππφζεζε, πνπ αθνξνχζε ηελ πξάμε ηεο κε θαηαβνιήο ρξεψλ πξνο ην Γεκφζην θαη εμαθνινχζεζε, ηε ζρεηηθή ζχιιεςε πξνζψπνπ θαη ηελ εθδίθαζε κε ηε δηαδηθαζία ηνπ απηνθψξνπ αδηθήκαηνο, ην δηθαζηήξην έθξηλε φηη δηάηαμε ηνπ Νφκνπ3943/2011, κε ηνλ νπνίν ξπζκίδνληαη θνξνινγηθήο θχζεσο ζέκαηα, παξαβίαζε ηελ αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο. χκθσλα κε ηε δηθαζηηθή θξίζε, ν θνηλφο 13 Ράφκορ Αθ., πληαγκαηηθφ δίθαην, Θεκειηψδε δηθαηψκαηα, 2002, Αζήλα - Κνκνηελή, ζει. 204 205. 14 Νφκνο 1867/1989,ΦΔΚ Α 227 ηεο 9/10/1989 15 Δαγηόγλος Δ. Π., πληαγκαηηθφ δίθαην, Αηνκηθά δηθαηψκαηα Α', 2005, Αζήλα - Κνκνηελή, ζει.217 17 ε λ ί δ α
λνκνζέηεο επέθηεηλε ηελ έλλνηα ηνπ απηνθψξνπ γηα ην αδίθεκα ηεο κε θαηαβνιήο ρξεψλ, θαηά δπζαλάινγα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα κεηά ηελ ηέιεζε ηνπ αδηθήκαηνο, ραξαθηεξίδνληαο απηφ ζηελ νπζία δηαξθέο, επηζείνληαο ζε βάξνο ησλ νθεηιεηψλ ηνπ Γεκνζίνπ ηελ απεηιή ηεο άκεζεο ζχιιεςεο θαη ηελ ππαγσγή ηνπο ζηελ απηφθσξε δηαδηθαζία. θνπφο ηνπ λνκνζέηε ήηαλ λα εληζρπζεί ε εηζπξαθηηθή ηθαλφηεηα ηνπ Γεκνζίνπ. Σν Γηθαζηήξην έιεγμε ηνλ «δεισκέλν ζθνπφ ηνπ λφκνπ» θαη έθξηλε, επηθαινχκελν ην άξζξν 25 παξ. 1, φηη ε εμππεξέηεζε ησλ εηζπξαθηηθψλ αλαγθψλ ηνπ Γεκνζίνπ δελ δηθαηνινγεί ηνλ πεξηνξηζκό ζηελ πξνζσπηθή αζθάιεηα θαη ζηελ παξνρή ηεο θπζηθήο δηθαζηηθήο πξνζηαζίαο. Αληίζεηα, έθξηλε φηη ν ζθνπφο δχλαηαη λα επηηεπρζεί κε άιια κέηξα,δηνηθεηηθνχ ραξαθηήξα θαη φρη κε ηνλ πεξηνξηζκφ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ. 16 Σα ειιεληθά δηθαζηήξηα ειέγρνπλ, φπσο αλαθέξζεθε, ηνλ «δεισκέλν ζθνπφ ηνπ λφκνπ», εάλ δειαδή ν ζθνπφο ηνπ λνκνζέηε, φπσο δειψλεηαη θαηά ηξφπν επίζεκν (αηηηνινγηθή έθζεζε, πξαθηηθά) είλαη ζχκθσλνο πξνο ην χληαγκα. Γελ ειέγρεηαη δηθαζηηθά ε αιήζεηα ηνπ δεισκέλνπ ζθνπνχ. χκθσλα κε ηελ αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο, ηα αηνκηθά δηθαηψκαηα πξέπεη λα πεξηνξίδνληαη απφ ην λφκν, εθφζνλ θαη θαζφζνλ είλαη απνιχησο αλαγθαίν γηα ηελ επίηεπμε ηνπ επηδησθφκελνπ δεκνζίνπ ζθνπνχ. Πεξηνξηζκνί, νη νπνίνη ππεξβαίλνπλ, ην απνιχησο απηφ αλαγθαίν κέηξν, παξαβηάδνπλ ηελ αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο θαη είλαη πξνδήισο απζαίξεηνη. Δηδηθφηεξα, ε αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο πεξηιακβάλεη ηξία ελλνηνινγηθά ζηνηρεία πνπ είλαη θαη ζηάδηα ηεο, ηα αθφινπζα: α) H πξνζθνξφηεηα θαηαιιειφηεηα β) Η αλαγθαηφηεηα θαη γ) Η αλαινγηθφηεηα stricto sensu (ελ ηε ζηελή ελλνία ηνπ φξνπ)- ηάζκηζε ζπκθεξφλησλ. Με βάζε ηα ζηάδηα απηά ηεο κεζφδνπ, πξνθχπηεη φηη ν πεξηνξηζκφο ηνπ δηθαηψκαηνο ζα πξέπεη λα είλαη θαηάιιεινο - κε άιια ιφγηα πξόζθνξνο - γηα ηελ επίηεπμε ηνπ επηδησθφκελνπ ζθνπνχ. χκθσλα κε ην δεχηεξν ζηάδην, ν πεξηνξηζκφο επηβάιιεηαη λα είλαη αλαγθαίνο γηα λα επηθέξεη ην απνηέιεζκα. Γε ζα πξέπεη λα είλαη επαρζέζηεξνο ζε έληαζε, έθηαζε ή δηάξθεηα απφ ην αλαγθαίν γηα ηελ επέιεπζε ηνπ απνηειέζκαηνο κέηξν. Γελ ζα πξέπεη λα πθίζηαληαη άιια, εμίζνπ απνηειεζκαηηθά, αιιά ιηγφηεξα πεξηνξηζηηθά κέηξα. Δπί παξαδείγκαηη, δελ ζπκκνξθψλεηαη πξνο ηελ αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο, ε δηάιπζε παξάλνκεο ζπλάζξνηζεο απφ ηελ αζηπλνκία κε ρξήζε ππξνβφισλ φπισλ, ελψ είλαη πξνθαλέο φηη 16 Σξηκ. Πιεκ.Καηεξίλεο,απνθ.196/2014 Σξαπ.Ννκ.Πιεξ.ΝΟΜΟ 18 ε λ ί δ α
αξθνχλ επηφηεξα κέζα. 17 Σν ηξίην ζηάδην απνηειεί ε αλαινγηθφηεηα stricto sensu ή αιιηψο ζηάζκηζε ζπκθεξόληωλ, ε νπνία αξρηθά εζεσξείην σο απηνηειήο κέζνδνο θαη ζηελ νπνία ζηξάθεθε ην ΓΟΓ, πνπ είρε λα αληηκεησπίζεη απφ ηηο πιένλ δχζθνιεο πεξηπηψζεηο εθαξκνγήο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ, ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ηδησηψλ. Η κέζνδνο ηεο ζηάζκηζεο ζπκθεξφλησλ εθπνξεχεηαη απφ ηελ αληίιεςε πνπ επηθξαηεί ζηε Γεξκαλία γηα ην αμηνινγηθφ ζχζηεκα θαη ηελ αμηνινγηθή θχζε ηεο γεξκαληθήο έλλνκεο ηάμεο. Η κέζνδνο εθθηλεί απφ ηελ παξαδνρή φηη ηα δηθαηψκαηα αζθνχληαη λφκηκα θαη απφ ηα δπν κέξε πνπ έρνπλ δηαθνξέο. Καηά πεξίπησζε ζηαζκίδνληαη ηα ζπκθέξνληα πνπ ζπγθξνχνληαη θαη σο απνηέιεζκα ηεο ζηάζκηζεο πξνθχπηεη φηη νη «αλψηεξεο αμίεο ππεξηεξνχλ», ελψ νη «θαηψηεξεο αμίεο ππνρσξνχλ». Η κέζνδνο ηεο ζηάζκηζεο ησλ ζπκθεξφλησλ έρεη γίλεη αληηθείκελν ζνβαξήο θξηηηθήο, φπσο εμεγείηαη επζχο ακέζσο: Η έλλνηα ηεο ζηάζκηζεο πξνθχπηεη απφ ην ξήκα «ζηαζκίδσ» πνπ ζεκαίλεη «δπγίδσ». 18 πλεπψο, ε ιέμε «ζηάζκηζε» είλαη ζπλψλπκε ηεο ιέμεο «δχγηζκα» θαη ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη ηελ «κέηξεζε ηνπ βάξνπο» σο δηαδηθαζία θαη σο απνηέιεζκα. χκθσλα κε ηνλ θαζεγεηή πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ Α.Γ. Γεκεηξφπνπιν, «ε ζηάζκηζε είλαη δηαδηθαζία κέηξεζεο θπζηθήο ηδηφηεηαο ηνπ βάξνπο θαη ππφ ηελ έλλνηα απηή απνηειεί θπζηθή δηαδηθαζία, ε νπνία ιεηηνπξγεί ζην πιαίζην θάπνηνπ ζηαζκηζηηθνχ ζπζηήκαηνο πξνζδηνξηζκνχ ηνπ βάξνπο θαη πξνυπνζέηεη ηνλ δπγφ, ηα ζηαζκηζκέλα κέξε θαη ηα ζηαζκά». 19 Καηά ηε κέζνδν ηεο ζηάζκηζεο ηνπνζεηνχληαη δχν κεγέζε ζην δπγφ ηεο δηθαηνζχλεο πξνθεηκέλνπ λα εμαθξηβσζεί πνην είλαη λνκηθά βαξχηεξν θαη σο εθ ηνχηνπ λφκηκν, ελ αληηζέζεη πξνο ην λνκηθά ειαθξχηεξν θαη σο εθ ηνχηνπ παξάλνκν. Η αζάθεηα ηεο κεζνδνινγίαο έγθεηηαη θαη ζην γεγνλφο φηη νπνηνδήπνηε ζπκθέξνλ κπνξεί επρεξψο λα παξνπζηαζζεί σο «πςειή θαη επγελήο αμία» ή «αλσηέξαο αμίαο», αληηπαξαβαιιφκελν κε άιιν ζπκθέξνλ, πξνθαιψληαο αβεβαηόηεηα δηθαίνπ. Η ζηάζκηζε ζπκθεξφλησλ απφ δνγκαηηθή άπνςε πξνυπνζέηεη αληζφηεηα αγαζψλ θαη ησλ δηαηάμεσλ, νη νπνίεο ηα πξνζηαηεχνπλ. Απηφ φκσο έξρεηαη ζε αληίθαζε κε ηελ ηππηθή ηζνδπλακία ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηαηάμεσλ, άξα απαγφξεπζε επηινγήο πξνηίκεζεο ηεο κηαο ζε βάξνο ηεο άιιεο. 17 Δαγηόγλος Δ. Π., πληαγκαηηθφ δίθαην, Αηνκηθά δηθαηψκαηα Α', 2005, Αζήλα - Κνκνηελή, ζει. 212 18 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαο, Δθαξκνγέο Γεκνζίνπ Γηθαίνπ, Πξνβιήκαηα ηεο ζηάζκηζεο σο λνκηθήο κεζφδνπ, 2007, Αζήλα - Κνκνηελή, ζει. 71 19 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, Δθαξκνγέο Γεκνζίνπ Γηθαίνπ, Πξνβιήκαηα ηεο ζηάζκηζεο σο λνκηθήο κεζφδνπ, 2007, Αζήλα - Κνκνηελή, ζει. 71 19 ε λ ί δ α
Η κέζνδνο πνπ βαζίδεηαη ζηε αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηελ εθαξκνγή ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ ζηηο ζρέζεηο δεκνζίνπ δηθαίνπ θαη δελ θαηεπζχλζεθε θαη πξνο ηελ εθαξκνγή ηνπο θαη ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο. Η εθαξκνγή ηεο κεζφδνπ δπζρεξαίλεηαη, κεηαμχ άιισλ, δηφηη ζπλδέεηαη κε ππνθεηκεληθά ζηνηρεία θαη θξίζεηο. Πεξηνξίδεηαη θπξίσο ζηηο πεξηπηψζεηο, πνπ κεζνιαβεί επηθχιαμε λφκνπ, ελψ δελ έρεη πεδίν εθαξκνγήο ζε πνιιέο άιιεο πεξηπηψζεηο. Σειηθά, επεηδή ε κέζνδνο θαηαιήγεη ζηε «ζηάζκηζε» ζε θάζε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, δελ πξνζθέξεη ζαθή γεληθά θξηηήξηα γηα ηελ άξζε ησλ ζπγθξνχζεσλ. β. Η πρακτική εναρμόνιςη Η πξαθηηθή ελαξκόληζε πξνηάζεθε σο ε κέζνδνο πνπ θαζηζηά ζπγθεθξηκέλν ην θαλνληζηηθφ πεξηερφκελν ησλ ζπληαγκαηηθψλ θαλφλσλ. Πξνβάιιεηαη θπξίσο σο κέζνδνο γηα ηελ άξζε ησλ αληηζέζεσλ ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ δελ πξνβιέπεηαη επηθύιαμε ζπληαγκαηηθφ θείκελν ππέξ ηνπ λόκνπ. Έρεη γίλεη απνδεθηφ απφ ηε λνκηθή ζεσξία φηη ππάξρνπλ πεξηπηψζεηο, ζηηο νπνίεο είλαη απαξαίηεην λα πεξηνξηζζεί ζπληαγκαηηθφ δηθαίσκα, παξά ην γεγνλφο φηη ν ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο δελ πξνβιέπεη επηθχιαμε ππέξ ηνπ λφκνπ. Δπνκέλσο, δελ πεξηνξίδνληαη κφλν ηα δηθαηψκαηα, πνπ ζπλνδεχνληαη κε επηθχιαμε λφκνπ, αιιά θαη ηα αλεπηθύιαθηα. Η δηθαηνιφγεζε ηνπ πεξηνξηζκνχ ησλ αλεπηθχιαθησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ βαζίδεηαη ζηελ χπαξμε άιιεο ζπληαγκαηηθήο δηάηαμεο θαηά ζπζηεκαηηθή εξκελεία ηνπ πληάγκαηνο, δειαδή εξκελεία ηνπ σο ζπζηήκαηνο δηαηάμεσλ, νη νπνίεο πξέπεη λα ζπλαξκφδνληαη. Η γεξκαληθή ζεσξία επηθξνηεί ηελ απνδνρή κε ξεηψλ πεξηνξηζκψλ ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ, θαζψο ηνπο ζεσξεί ελδνζπληαγκαηηθνχο ή ζχκθπηνπο πεξηνξηζκνχο, πνπ πεγάδνπλ απφ ηε ζπζηεκαηηθή απηνχ ηνπ ηδίνπ ηνπ πληάγκαηνο. Δπηδίσμε ηεο κεζφδνπ απηήο είλαη ε εμαζθάιηζε ηεο εθαξκνγήο φισλ ησλ δηαηάμεσλ (π.ρ. θαη ησλ δχν ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ), ψζηε λα πξνθχςεη δίθαηε εμηζνξξόπεζε ζην πιαίζην πάληνηε ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξίπησζεο Η ζεσξία ηεο πξαθηηθήο ελαξκφληζεο ππνδεηθλχεη φηη νη πεξηνξηζκνί ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ πξνθχπηνπλ απφ ηε ζπζηεκαηηθή εξκελεία ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηαηάμεσλ. Η ρξεζηκφηεηά ηεο δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ αλεπηθχιαθησλ, αιιά θαη ησλ δηθαησκάησλ κε επηθχιαμε λφκνπ. ζην 2. ΘΕΜΙΚΗ ΕΥΑΡΜΟΓΗ Όπσο αλαθέξζεθε ζην θεθ. Γ (Πεξηνξηζκνί), ε εθαξκνγή ηνπ γεληθνχ ακπληηθνχ 20 ε λ ί δ α
πεξηερνκέλνπ ηνπ δηθαηψκαηνο απνηειεί πληαγκαηηθή επηηαγή, φπσο επηηαγή απνηειεί θαη ν πεξηνξηζκφο ηνπ, ε πξνζαξκνγή ηνπ δειαδή ζην πιαίζην ησλ ζεζκώλ, κέζα ζηνπο νπνίνπο αζθείηαη ην δηθαίσκα, ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ είλαη απαξαίηεην. Αλαθεθαιαηψλνληαο εδψ έλλνηεο θαη νξηζκνχο πνπ εθηέζεθαλ πξνεγνπκέλσο, θαηαγξάθνληαη θαησηέξσ ηα ζεκέιηα ηεο εθαξκνγήο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ: 1) Η ηξηκεξήο δηάθξηζε ηνπ πεξηερνκέλνπ θάζε ζπληαγκαηηθνχ δηθαηψκαηνο ζε ακπληηθφ, πξνζηαηεπηηθφ θαη δηαζθαιηζηηθφ. 2) Η αξρή ηεο θαζνιηθήο εθαξκνγήο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα εθαξκφδνληαη ζηε ζπλνιηθή έλλνκε ηάμε. 3) Η αξρή ηεο βαζηθήο ηζρχνο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ, θαηά ηελ νπνία όλα ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα εθαξκφδνληαη ζε όλερ ηηο έλλνκεο ζρέζεηο θαη θαηαξρήλ σο πξνο όλο ην πεξηερφκελφ ηνπο. 4) Η αξρή ηεο εθαξκνγήο ηνπ ακπληηθνχ (θαη φρη θαη πξνζηαηεπηηθνχ θαη δηαζθαιηζηηθνχ) πεξηερνκέλνπ ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο. 5) Η δηάθξηζε ησλ δηαθφξσλ επηβαξχλζεσλ πνπ πθίζηαληαη ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα ζε απιέο επηδξάζεηο, απινχο πεξηνξηζκνχο θαη πξνζβνιέο. 6) Η δηάθξηζε πεξηνξηζκνχ θαη νξηνζέηεζεο. 7) Η αξρή ηεο ηαπηφρξνλεο πξνζηαζίαο δηθαησκάησλ θαη ζεζκψλ. 8) Η δηάθξηζε ησλ δχν επηπέδσλ εθαξκνγήο (γεληθή θαη ζεζκηθή εθαξκνγή). 9) Η αξρή ηνπ αηηηψδνπο ησλ πεξηνξηζκψλ θαηά ηελ νπνία επηηξέπνληαη νη αηηηψδεηο θαη απαγνξεχνληαη νη αλαηηηψδεηο πεξηνξηζκνί. 10) Η αξρή θαηά ηελ νπνία ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα, εθαξκνδφκελα ζηε γεληθή ζρέζε, δελ ππφθεηληαη ζε πεξηνξηζκνχο παξά κφλν ζε νξηνζεηήζεηο. 11) Η αξρή nulla restrictio sine lege constitutonale certa. 12) Η αληηπαξάζεζε ππνθεηκεληθνχ (δηθαίσκα) πξνο αληηθεηκεληθφ (ζεζκφ, έλλνκε ζρέζε). Μοπθέρ νομικήρ ανηιπαπάθεζηρ. Η πξαγκαηηθή αληίζεζε κεηαμχ επηηηζέκελνπ θαη ακπλφκελνπ, πξνθεηκέλνπ λα αξζεί, παίξλεη ηελ κνξθή ηεο λνκηθήο αληηπαξάζεζεο. Η πξαγκαηηθή αληίζεζε κεηαηξέπεηαη ζε λνκηθή αληηπαξάζεζε, ε νπνία πξέπεη λα είλαη ηθαλή λα θαηαιήμεη ζε νξζέο ιχζεηο. Η απιή ιακβάλεη ππφςε ηεο κφλν ην ππνθεηκεληθφ ζηνηρείν. 21 ε λ ί δ α
Αληίζεηα ε ζχλζεηε ιακβάλεη ππφςε θαη ηα δχν ζηνηρεία, θαη ην ππνθεηκεληθφ θαη ην αληηθεηκεληθφ. (α) Τπνθεηκεληθή αληηπαξάζεζε (ππνθεηκεληθό /ππνθεηκεληθό): Καηά ηελ θιαζηθή λνκηθνπνιηηηθή ζθέςε είλαη αληηπαξάζεζε αηφκνπ πξνο άηνκν, πνπ ιακβάλεη ηελ λνκηθή κνξθή ηεο αληηπαξάζεζεο δηθαηψκαηνο πξνο δηθαίσκα, (β) Θεζκηθή αληηπαξάζεζε (ππνθεηκεληθό /αληηθεηκεληθό): Σν χληαγκα αλαγλσξίδεη θαη δηθαηψκαηα θαη ζεζκνχο θαη ιφγσ απηνχ ηνπ γεγνλφηνο, ε ζεζκηθή εθαξκνγή απνηειεί επηηαγή ηνπ πληάγκαηνο. ηελ θνηλσληθή έλλνκε ηάμε ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα αζθνχληαη εληφο ζεζκηθνχ πεξηβάιινληνο. Απφ ηελ δηαπίζησζε ηνπ ζεζκηθνχ πεξηβάιινληνο, ν ζπζρεηηζκφο δηθαηψκαηνο θαη ζεζκνχ, νδεγεί ζηελ αληηπαξάζεζή ηνπο, ζηελ αληηπαξάζεζε ππνθεηκεληθνχ θαη αληηθεηκεληθνχ ζηνηρείνπ γηα ηελ άξζε ησλ δεκηνπξγνχκελσλ αληηζέζεσλ. Σν πιενλέθηεκα είλαη φηη ε δηαπίζησζε ηνπ ζεζκηθνχ πεξηβάιινληνο νδεγεί αλαγθαία ζηελ αληηθεηκεληθή αληίζεζε, ζηε ζεζκηθή αληηπαξάζεζε. Γελ είλαη ε αληίζεζε ππνθεηκεληθνχ πξνο ππνθεηκεληθφ, ε αληίζεζε δηθαησκάησλ, αιιά ε αληίζεζε δηθαηώκαηνο θαη ζεζκνύ κέζα ζηνλ νπνίν αζθείηαη. Σν αληηθεηκεληθφ ζηνηρείν (ν ζεζκφο) απνηειεί ην πιαίζην, κέζα ζην νπνίν εθδειψλνληαη θαη εθαξκφδνληαη ηα ππνθεηκεληθά (δηθαηψκαηα). Η ζεζκηθή εθαξκνγή ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ βαζίδεηαη ζηελ αληηπαξάζεζε ησλ πεξηερνκέλσλ δηθαηψκαηνο θαη δηαπξνζσπηθήο ζρέζεο (ζεζκνχ). 20 Η ζεζκηθή εθαξκνγή είλαη εληαία κέζνδνο εθαξκνγήο ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ γηα ηελ άξζε αληηζέζεσλ, αλεμάξηεηα αλ πξφθεηηαη γηα αληηζέζεηο κεηαμχ θξάηνπο-πνιίηε ή πνιηηψλ κεηαμχ ηνπο, αλεμάξηεηα αλ πξφθεηηαη γηα αληίζεζε πνιίηε-λνκνζέηε, δηνίθεζεο ή δηθαζηηθήο εμνπζίαο. Η ζεζκηθή εθαξκνγή βαζίδεηαη ζηελ αηηηψδε ζπλάθεηα (θπζηθή ζρέζε) πνπ αληηθεηκεληθά ππάξρεη αλάκεζα ζηα πξάγκαηα. ηε ζεζκηθή εθαξκνγή ε αηηηψδεο ζπλάθεηα, ε νπνία εξεπλάηαη, είλαη εθείλε πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζην πεξηνξηδφκελν δηθαίσκα θαη ζηνλ ζεζκφ, κέζα ζηνλ νπνίν αζθείηαη Απηή ε ζπζηεκαηηθή εξκελεία αθνξά φια ηα ζπληαγκαηηθά δηθαηψκαηα, φρη κφλν ηα αλεπηθχιαθηα, αιιά θαη φζα ζπλνδεχνληαη απφ επηθχιαμε λφκνπ. Οη πεξηνξηζκνί ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηθαησκάησλ πξνθχπηνπλ πάληνηε απφ ην χληαγκα, είηε ξεηνί είηε κε ξεηνί, εκπεξηέρνληαη ζην ζπληαγκαηηθφ θείκελν. Μέζσ ηεο ζεζκηθήο εθαξκνγήο ην ζπληαγκαηηθφ δηθαίσκα πθίζηαηαη ζεζκηθή πξνζαξκνγή, πξνζαξκνδφκελν ζην ζεζκφ ζηνλ νπνίν εθαξκφδεηαη. Η πξνζαξκνγή απηή δελ εμαξηάηαη ζε θακηά πεξίπησζε απφ ππνθεηκεληθά, αιιά κφλνλ απφ αληηθεηκεληθά ζηνηρεία, θαζφζνλ 20 Βι. Γηνηθ Δθ Υαλ 115/2012. Τπνρξεσηηθφ ην κάζεκα ησλ ζξεζθεπηηθψλ γηα ηνπο νξζφδνμνπο. 22 ε λ ί δ α
ππαγνξεχεηαη απφ ηελ αηηηψδε ζπλάθεηα. Η κέζνδνο ηεο ζεζκηθήο εθαξκνγήο αλαπηχζζεηαη ζε ηξία ζηάδηα. α) Πεξηνξηδόκελν δηθαίωκα: ην πξψην ζηάδην εληνπίδεηαη, πνίν είλαη ην πεξηνξηδφκελν δηθαίσκα. Πξέπεη λα δηαθξηβσζεί, αλ ζηε ζπγθεθξηκέλε ππφζεζε ππάξρεη πξάγκαηη πεξηνξηδφκελν δηθαίσκα, αλ ππάξρεη ή φρη πεξηνξηζκφο δηθαηψκαηνο, δηφηη είλαη δπλαηφ λα κελ ππάξρεη πεξηνξηζκφο θαη ε εκθαληδφκελε επηβάξπλζε ηνπ δηθαηψκαηνο λα είλαη απιή επίδξαζε, 21 απιή ξχζκηζε, νξηνζέηεζε, ςεπδνπεξηνξηζκφο, ελλνηνινγηθφο πξνζδηνξηζκφο. Απαξαίηεηνο είλαη ν εληνπηζκφο ηνπ δηθαηψκαηνο πνπ πιήηηεηαη, δειαδή πεξηνξίδεηαη. ην ζηάδην απηφ δελ εξεπλάηαη ε δηθαηνιφγεζε ηνπ πεξηνξηζκνχ, αλ δειαδή είλαη απιφο πεξηνξηζκφο ή πξνζβνιή. Αδηάθνξν είλαη επίζεο αλ ν πεξηνξηζκφο πξνέξρεηαη απφ ηελ θξαηηθή ή ηε δεκφζηα εμνπζία, αλ πξνέξρεηαη απφ ηνλ λνκνζέηε ή ηε δηνίθεζε, αλ πξαγκαηνπνηείηαη κε πιηθή ελέξγεηα ή κε ξχζκηζε. Δθφζνλ δηαθξηβσζεί ην πεξηνξηδφκελν δηθαίσκα, εκθαλίδεηαη ε δηάθξηζε ακπλφκελνπ θαη επηηηζέκελνπ. β) Γεληθή/εηδηθή ζρέζε: Σν δεχηεξν ζηάδην αθνινπζεί, εθφζνλ δηαπηζησζεί φηη ππάξρεη πεξηνξηζκφο δηθαηψκαηνο. Δδψ εξεπλάηαη ην ζεζκηθφ πεξηβάιινλ, ην επίπεδν ηεο εθαξκνγήο ηνπ ζπληαγκαηηθνχ δηθαηψκαηνο θαη, ζπγθεθξηκέλα, αλ πξφθεηηαη γηα γεληθή ζρέζε ή εηδηθή ζρέζε. Γεληθή ζρέζε: Η δηαπίζησζε φηη πξφθεηηαη γηα γεληθή ζρέζε νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ν κε ηελ επξεία έλλνηα πεξηνξηζκφο -πνπ ήδε εληνπίζζεθε- δελ είλαη απιφο πεξηνξηζκφο αιιά πξνζβνιή, δηφηη πεξηνξηζκνί ζηελ γεληθή ζρέζε πξνζθξνχνπλ ζηελ ειεχζεξε δεκνθξαηηθή ηάμε. Π.ρ. ζπληζηά πξνζβνιή ηεο ειεπζεξίαο ηεο θίλεζεο (άξζξν 5 παξ. 4 ηνπ πληάγκαηνο) ε ζέζπηζε απφ ηελ θπβέξλεζε άδεηαο γηα ηελ κεηάβαζε ησλ πνιηηψλ ζε άιιε πεξηθέξεηα ηεο ειιεληθήο επηθξάηεηαο (άδεηα γηα εζσηεξηθέο κεηαθηλήζεηο). 22 Ο ζπγθεθξηκέλνο πεξηνξηζκφο αλαθέξεηαη ζην ζχλνιν ησλ πνιηηψλ θαη έρεη κφληκν θαη φρη έθηαθην θαη πξνζσξηλφ ραξαθηήξα. Πξαγκαηνπνηείηαη, δειαδή, ζην πιαίζην ηεο γεληθήο θπξηαξρηθήο ζρέζεο θαη γη απηφ ην ιφγν αληίθεηηαη ζηελ ειεχζεξε θαη δεκνθξαηηθή έλλνκε ηάμε θαη ζπληζηά πξνζβνιή. Δηδηθή ζρέζε: Αλ δηαπηζησζεί φηη ην δηθαίσκα αζθείηαη ζην πιαίζην θάπνηνπ 21 Δημηηπόποςλορ Γ. Α, Δθαξκνγέο πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ ΙΙ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, 2007, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 1 7 ππφζεζε ζσκαηείνπ ζαηαληζηψλ 22 Δημηηπόποςλορ Γ. Ανδπέαρ, Δθαξκνγέο πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ ΙΙ, πληαγκαηηθά Γηθαηψκαηα, 2007, Αζήλα - Θεζζαινλίθε, ζει. 109-111. 23 ε λ ί δ α
ζπληαγκαηηθά αλαγλσξηδφκελνπ ζεζκνχ, δηαθξηβψλεηαη θαη ε θαηαξρήλ δπλαηφηεηα πεξηνξηζκνχ. Δθφζνλ πξφθεηηαη γηα εηδηθή ζρέζε, είλαη δπλαηή ε επηβνιή πεξηνξηζκνχ, πξέπεη φκσο λα εξεπλεζεί παξαπέξα ε λνκηκφηεηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πεξηνξηζκνχ θαη ηεο έθηαζήο ηνπ. γ) Θεζκηθή πξνζαξκνγή: Σν ηξίην ζηάδην, ην ζηάδην ηεο ζεζκηθήο πξνζαξκνγήο, αθνινπζεί κφλνλ φηαλ πξφθεηηαη γηα εηδηθή ζρέζε, γηα ζεζκφ. Έρνπλ ήδε εληνπηζζεί ζπγθεθξηκέλν δηθαίσκα θαη ζπγθεθξηκέλνο ζεζκφο κέζα ζηνλ νπνίν, εθαξκνδφκελν ην δηθαίσκα, πεξηνξίδεηαη θαη πξέπεη λα εξεπλεζεί ε λνκηκφηεηα ηνπ πεξηνξηζκνχ. Ρεηνί πεξηνξηζκνί: Καηά πξψηνλ εμεηάδεηαη αλ γηα ην πεξηνξηδφκελν δηθαίσκα πξνβιέπνληαη ζην χληαγκα ξεηνί πεξηνξηζκνί (νη ξεηνί πεξηνξηζκνί πξέπεη λα πξνβιέπνληαη απεπζείαο ζην ίδην ην ζπληαγκαηηθφ θείκελν θαη φρη κφλν απφ ην λφκν). Αλ ν ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο πξνβιέπεη ξεηνχο πεξηνξηζκνχο, εθαξκφδνληαη φπσο πξνβιέπνληαη, δειαδή εμεηάδεηαη, αλ ν ζπγθεθξηκέλνο πεξηνξηζκφο εκπίπηεη ζην ξπζκηζηηθφ πεδίν ηνπ πξνβιεπφκελνπ απφ ην χληαγκα πεξηνξηζκνχ. Αλ εκπίπηεη θαη είλαη ζχκθσλνο πξνο ηηο ζπληαγκαηηθέο ξπζκίζεηο, πξφθεηηαη γηα ζεκηηφ πεξηνξηζκφ. 23 Αλ θαη πάιη εκπίπηεη ζην ξπζκηζηηθφ πεξηερφκελν, αιιά δελ ζπκθσλεί κε απηφ, πξφθεηηαη γηα πξνζβνιή ηνπ ζεκειηψδνπο δηθαηψκαηνο. Αλ ν εμεηαδφκελνο πεξηνξηζκφο δελ εκπίπηεη ζην ξπζκηζηηθφ πεδίν ηεο δηάηαμεο, εμεηάδεηαη ε πεξίπησζε ζπλδξνκήο κε ξεηνχ πεξηνξηζκνχ. Αλ ν πεξηνξηζκφο πξνβιέπεηαη θαη απφ ηνλ λφκν, εξεπλάηαη ε ζπκθσλία ηνπ κε ηηο ζπληαγκαηηθέο επηηαγέο. Με ξεηνί πεξηνξηζκνί: Αλ ην χληαγκα δελ πεξηέρεη ξεηνχο πεξηνξηζκνχο (αλεπηθχιαθηα δηθαηψκαηα) ή ν ζπγθεθξηκέλνο πεξηνξηζκφο δελ ππάγεηαη ζην ξπζκηζηηθφ πεξηερφκελν ησλ πξνβιεπνκέλσλ, εξεπλάηαη ε χπαξμε κε ξεηψλ πεξηνξηζκψλ, πνπ πξνθχπηνπλ απφ άιιεο δηαηάμεηο ηνπ πληάγκαηνο. Σν πεξηνξηδφκελν δηθαίσκα θαη ε ζπληαγκαηηθή δηάηαμε πνπ ην πξνβιέπεη, ζπλεθαξκφδεηαη κε ηνλ ζεζκφ θαη ηε ζπληαγκαηηθή δηάηαμε πνπ ην αλαγλσξίδεη. Δθφζνλ δελ δηαθξηβψλεηαη αηηηψδεο ζπλάθεηα, πξφθεηηαη γηα πξνζβνιή ηνπ δηθαηψκαηνο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ε απφθαζε ηνπ ηδ, 24 ζηελ νπνία ην Γηθαζηήξην έθξηλε φηη: ζςνιζηά πποζβολή ηυν ζςνηαγμαηικών δικαιυμάηυν ηυν ςποτηθίυν ηηρ γενικήρ καηηγοπίαρ ζε θέζειρ ηηρ ηπιηοβάθμιαρ εκπαίδεςζηρ, η παπέκκλιζη από ηο γενικό ζύζηημα ειζαγυγήρ και η ζύζηαζη θέζευν μόνο για ςποτηθίοςρ πος έσοςν ηην ιδιόηηηα μέλοςρ πολύηεκνηρ οικογένειαρ, καθώρ αςηέρ οι θέζειρ οςζιαζηικά αθαιπούνηαι από ηοςρ ππώηοςρ. 23 Βι.146/2013ηΔ (ΟΛΟΜ) Ο πεξηνξηζκφο,ππφ ηε κνξθή πνζνζηψζεσο 15% ζε βάξνο ησλ γπλαηθψλ, θαηά ηελ πξφζιεςε εηδηθνχ έλζηνινπ πξνζσπηθνχ, πνπ νξίδεηαη ζην άξζξν 27 ηνπ Ν.3013/2002 είλαη αληίζεηνο κε ην χληαγκα. 24 ηδ 987-988/2014(Οινκ.). 24 ε λ ί δ α