Γεωργιάδου Ελένη. Θέμα: Επόπτρια Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου

Γεωργιάδου Ελένη Θέμα: Η ΝΕΑ ΑΓΩΓΗ: Η Αντιμετώπιση της Παιδικής ηλικίας απο τους εκπροσώπους του Νέου Σχολείου και ο Παράγοντας Φύλο. Επόπτρια Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2013

Στον Ανδρέα, που δεκαοχτώ μήνες τώρα μελετάμε μαζί

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ......6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ:......7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΝΕΑ ΑΓΩΓΗ......10 1.1 Ιστορική αναδρομή στην πορεία της εκπαίδευσης......10 1.2 Η πορεία προς το Νέο Σχολείο......11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ... 15 2.1 Το Σχολείο Εργασίας... 15 2.1.1 Georg Kerschensteiner...16 2.1.2 John Archibald Dewey... 17 2.1.3 Αλέξανδρος Δελμούζος... 19 2.1.4 Μίλτος Κουντουράς... 21 2.1.5 Μιχάλης Παπαμαύρος...22 2.1.6 Μυρσίνη Κλεάνθους- Παπαδημητρίου...23 2.2 Η Παιδαγωγική «από τη σκοπιά του παιδιού»......24 2.2.1 Ovide Decroly... 25 2.2.2 Maria Montessori... 27 2.3 Το Σχολείο Παραγωγής......29 2.3.1 Anton Semyonovitch Makarenko...29 2.4 Η Αντιαυταρχική Αγωγή......31 2.4.1 Alexander Sutherland Neill... 31 2.5 Η Κριτική της Προοδευτικής Εκπαίδευσης......33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΗ ΝΕΑ ΑΓΩΓΗ... 35 3.1 Η Χειρωνακτική Εργασία... 35 3.2 Η Βιωματική Εκπαίδευση... 39 3.3 Η Αυτενέργεια... 42 3.4 Η σημασία του παιχνιδιού στην ανάπτυξη του παιδιού... 47 3.5 Η επαφή με τη φύση... 53

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3.6 Το ενδιαφέρον και η προσωπική ανακάλυψη......54 3.7 Ο ρόλος του παιδαγωγού......56 3.8 Η πειθαρχία στο σχολείο: επιβράβευση και τιμωρία......60 3.9 Ομαδική εργασία και κοινωνικοποίηση......64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΣΤΗ ΝΕΑ ΑΓΩΓΗ......67 4.1 Το ζήτημα της Μικτής Εκπαίδευσης......67 4.2 Ο μαθητής και η μαθήτρια του Νέου Σχολείου: έμφυλα χαρακτηριστικά... 77 4.3 Ανδρικές και γυναικείες εργασίες στο σχολείο και στο σπίτι... 80 4.4 Το παιδικό παιχνίδι: ρόλοι και πρότυπα... 82 4.5 Η κατασκευή της ιδανικής μητέρας... 84 4.6 Το ελληνικό παράδειγμα εφαρμογής των αρχών της Νέας Αγωγής: Το Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης μέσα από τα βιώματα των μαθητριών......87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ......90 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ......94 ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ... 99

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η δομή και ο τρόπος λειτουργίας των σύγχρονων κοινωνιών, όπως όλοι γνωρίζουμε, βρίσκονται σε μια διαδικασία συνεχούς μεταβολής και επαναπροσδιορισμού, μια διαδικασία κατά την οποία οι θεσμοί, οι αξίες, οι νόρμες, οι πεποιθήσεις, οι πολιτικές, κινούνται με ταχύτατο ρυθμό, τα πάντα αλλάζουν, τα πάντα βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση. Μέσα στην ιλιγγιώδη ταχύτητα με την οποία κινούνται όλα, πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει, ή θα πρέπει να παίζει, η εκπαίδευση. Αλλά μια εκπαίδευση όχι ψυχρή και προκαθορισμένη από τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του συστήματος, μια εκπαίδευση με τη ρομαντική έννοια του όρου, μια εκπαίδευση όπως την οραματίστηκαν οι μεγάλοι φιλόσοφοι και παιδαγωγοί των περασμένων αιώνων. Σ αυτή, λοιπόν, την ιδανική παιδεία δεν χωράνε διακρίσεις, αλλά κάθε άνθρωπος που αισθάνεται την ανάγκη να παιδευτεί είναι ευπρόσδεκτος άσχετα με το φύλο, το χρώμα, την εθνικότητα, την ηλικία, την κοινωνική θέση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Κατά τη διάρκεια της φοίτησης μου στο διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Παιδαγωγική της Ισότητας των Φύλων» μου δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσω θεματικές ενότητες σχετικές με την έμφυλη εκπαίδευση, την πορεία της γυναικείας εκπαίδευσης και την ιστορία των φιλοσοφικών και παιδαγωγικών ιδεών. Η μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας και κατά κύριο λόγο το μάθημα «Θεωρητικές και Ιστορικές Προσεγγίσεις για το Φύλο στην Εκπαίδευση» μου δημιούργησε έντονο προβληματισμό σχετικά με την πορεία των φιλοσοφικών και παιδαγωγικών ιδεών του 20 ου αιώνα, μιας περιόδου που μας είναι γνωστή ως η περίοδος της Νέας Αγωγής. Η αναζήτηση κειμένων που γράφτηκαν από τους κορυφαίους παιδαγωγούς του περασμένου αιώνα και αποτέλεσαν τα θεμέλια πάνω στα οποία χτίστηκε η νέα εκπαίδευση αποδείχτηκε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και επικερδής διαδικασία που με οδηγούσε σε ολοένα και βαθύτερο ενδιαφέρον για το θέμα, σε όλο και βαθύτερη αναζήτηση των πηγών. Στην προσπάθεια μου να συγκεντρώσω το υλικό, που κάθε άλλο παρά μικρό σε έκταση ήταν, πολύτιμος σύμμαχος και βοηθός υπήρξε ο σύζυγός μου στον οποίο οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ για την αμέριστη συμπαράστασή του σε όλες τις φάσεις μελέτης και συγγραφής της εργασίας και καθ όλη τη διάρκεια των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ, επίσης, οφείλω στην κυρία Σιδηρούλα Ζιώγου για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις που μου έκανε σε όλη την πορεία μου κατά τη διάρκεια της φοίτησής μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα, για την υπομονή και την ανεκτικότητα που έδειξε στις υπερβάσεις εκ μέρους μου των χρονικών περιθωρίων για την παράδοση της εργασίας και για την απρόσκοπτη συνεργασία που είχαμε κατά τη συγγραφή της παρούσας εργασίας. Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2013 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η Συμβολή της Εργασίας- Σκοπός και Στόχοι Πολλά έχουν ειπωθεί για το κίνημα της Νέας Αγωγής και την ιδεολογία που διέπει το Νέο Σχολείο ελάχιστες, όμως, αναφορές έχουν γίνει μέχρι σήμερα στον τρόπο με τον οποίο οι εκπρόσωποι της Νέας Αγωγής διαχειρίστηκαν την έννοια της ισότητας των φύλων. Στην παρούσα εργασία, με τη μελέτη των σημαντικότερων φιλοσοφικών και παιδαγωγικών κειμένων της εποχής γίνεται προσπάθεια να αντιληφθούμε εάν οι υποστηρικτές του Νέου Προοδευτικού Σχολείου είναι, ταυτοχρόνως, υπέρμαχοι της ιδέας της ισότιμης αντιμετώπισης των μαθητών και των μαθητριών. Πιο συγκεκριμένα, η παρούσα εργασία προσδοκά να φωτίσει την προσφορά της Νέας Αγωγής και των εκπροσώπων της στην προώθηση του ζητήματος των ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση και στην εξάλειψη των έμφυλων διακρίσεων, αρχικά στην εκπαιδευτική κοινότητα και κατ επέκταση στην ευρύτερη κοινωνία. Βέβαια, ο παράγοντας φύλο δεν θα διερευνηθεί ως μια ξεχωριστή ενότητα, αλλά σε σχέση με την εκπαιδευτική διαδικασία. Πιο συγκεκριμένα, σε μια εποχή που οι γυναίκες έχουν κατακτήσει τη θέση τους στην εκπαιδευτική πυραμίδα η παρούσα εργασία πρόκειται να ανατρέξει πίσω στην ιστορία της εκπαίδευσης και μελετώντας τον 20 ο αιώνα ως τον αιώνα των μεγάλων αλλαγών, να ερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο το γυναικείο φύλο αντιμετωπίστηκε από τους παιδαγωγούς της Νέας Αγωγής και εντάχθηκε στο Νέο Σχολείο. Ταυτόχρονα, θεωρήθηκε σκόπιμο, αλλά και ενδιαφέρον να επιχειρηθεί μια ευρύτερη διερεύνηση των χαρακτηριστικών και των στόχων της Νέας Αγωγής καθώς και του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζεται γενικότερα το παιδί ως υποκείμενο, πλέον, της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Επομένως, βασικός σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να διερευνηθούν, να αποτυπωθούν και να προβληθούν τα σημαντικότερα έργα των εκπροσώπων της Νέας Αγωγής μέσα από τα οποία θα αναζητηθούν και θα εντοπιστούν αναφορές τόσο στην παιδική ηλικία όσο και στην έμφυλη διάσταση της εκπαίδευσης του 20 ου αιώνα. Για το σκοπό αυτό, επιλέχθηκε ένα αντιπροσωπευτικό τμήμα από το συνολικό έργο των παιδαγωγών οι οποίοι εκπροσώπησαν τη Νέα Αγωγή. Οι παιδαγωγοί των οποίων τα κείμενα επιλέχθηκαν ως βασικό υλικό για την παρούσα μελέτη είναι οι: Georg Kerschensteiner, John Dewey, Ovide Decroly, Maria Montessori, Anton Makarenko, Alexander Sutherland Neill και οι Έλληνες, Αλέξανδρος Δελμούζος, Μίλτος Κουντουράς, Μιχάλης Παπαμαύρος και Μυρσίνη Κλεάνθους. 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Μεθοδολογία της Έρευνας Η μέθοδος η οποία επιλέχθηκε ως καταλληλότερη είναι η ερμηνευτική- ιστορική μέθοδος με βάση την οποία καταγράφηκαν φράσεις, ιδέες, αλλά και γεγονότα που περιέχονται στα προς εξέταση κείμενα. Τα κείμενα αυτά εξετάστηκαν ως προς τα φανερά τους νοήματα και τα βήματα που ακολουθήθηκαν είναι τα εξής: 1) Αποφασίστηκε ότι θα χρησιμοποιηθούν οι συγκεκριμένες κατηγορίες: Για το παιδί και την παιδική ηλικία οι κατηγορίες με βάση τις οποίες εξετάστηκαν τα κείμενα είναι το βίωμα, η αυτενέργεια, το παιχνίδι, η φύση, το ενδιαφέρον, ο παιδαγωγός, η εργασία, η κοινωνικοποίηση και η πειθαρχία. Για το φύλο οι κατηγορίες που δημιουργήθηκαν είναι η θέση ως προς τη μικτή εκπαίδευση, το προφίλ του μαθητή/τριας, ο έμφυλος διαχωρισμός της εργασίας, το παιχνίδι και η κατασκευασμένη εικόνα της μητέρας. 2) Στη συνέχεια έγινε η επιλογή των προς εξέταση κειμένων μέσα από ένα πλήθος συγγραφικών έργων των κορυφαίων Ελλήνων και ξένων παιδαγωγών της εποχής που εξετάζεται. Τα βιβλία που τελικά επιλέχθηκαν ως κύριες πηγές της έρευνας είναι τα εξής: Dewey: «Το σχολείο που μ αρέσει»- «Εμπειρία και εκπαίδευση» Kerschensteiner: «Η έννοια της αγωγής του πολίτη» Makarenko: «Διαλεχτά παιδαγωγικά έργα»- «Παιδαγωγικό ποίημα: Ο δρόμος προς τη ζωή» Montessori: «Το μυστικό της παιδικής ηλικίας»- «Εκπαίδευση για έναν καινούργιο κόσμο»-«το όραμα μιας νέας αγωγής» Neill: «Θεωρία και πράξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης»- «Ελευθερία Όχι αναρχία»-«σάμερχιλ: Το ελεύθερο σχολείο» Decroly: «Παιδαγωγικά παιχνίδια» Δελμούζος: «Οι πρώτες προσπάθειες στο Μαράσλειο»- «Το κρυφό Σχολείο» Παπαμαύρος: «Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής» Κλεάνθους: «Παιχνίδια με τραγούδια»- «Η Νέα Αγωγή: θεωρία και μέθοδοι» Κουντουράς: «Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης»- «Κλείστε τα σχολειά: Εκπαιδευτικά Άπαντα» Όπως γίνεται κατανοητό, βέβαια, συμπληρωματικά με τα παραπάνω έργα μελετήθηκαν και τα περισσότερα από τα έργα των παιδαγωγών με σκοπό να αποκτηθεί μια ευρύτερη εικόνα γύρω από την παιδαγωγική σκέψη της εποχής. Οι πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές παρατίθενται λεπτομερέστερα στη βιβλιογραφία της εργασίας. 3) Στο τελευταίο στάδιο έγινε η αποδελτίωση και η καταγραφή των παρατηρήσεων. Η αποδελτίωση των κειμένων έγινε με κριτήριο τους δυο βασικούς άξονες της έρευνας το φύλο και την παιδική ηλικία. Στα παραπάνω έργα βρέθηκαν και καταγράφηκαν όλες οι αναφορές των συγγραφέων παιδαγωγών οι οποίες σχετίζονται με τις κατηγορίες που δημιουργήθηκαν σχετικά με την παιδική ηλικία και το φύλο. 8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Επιλογικά Μέσα από την όλη διαδικασία εκπόνησης της εργασίας γίνεται αντιληπτό το πόσο σημαντική είναι η απάντηση ερωτημάτων σχετικά με τη σημασία της βιωματικής εκπαίδευσης για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα ενός παιδιού, τη σημασία της εκπαίδευσης που βασίζεται στις ίσες ευκαιρίες και τον τρόπο που η εκπαίδευση αυτή θα δημιουργήσει μια κοινωνία χωρίς στερεότυπα και χωρίς προκαταλήψεις. Μιλάμε για μια ιδανική κοινωνία, στο βαθμό που μπορεί αυτή να υπάρξει, μια κοινωνία όπου οι πνευματική και προσωπική ανάπτυξη του παιδιού θα το καθοδηγεί ώστε να γίνει ένας ελεύθερος και δημιουργικός ενήλικος. Τα επιμέρους ζητήματα τα οποία αναπτύσσονται στην παρούσα μελέτη, όπως η έννοια της αυτενέργειας του παιδιού, ο ρόλος της οικογένειας, αλλά και του εκπαιδευτικού, η σημασία της χειρωνακτικής εργασίας στην εκπαίδευση, το ομαδικό πνεύμα, η επιβράβευση, η τιμωρία κ.α. είναι ζητήματα τα οποία, αν και τέθηκαν αρχικά από τους εκπροσώπους του Νέου Σχολείου περίπου εκατό χρόνια πριν, συνεχίζουν να είναι επίκαιρα και να απασχολούν την παιδαγωγική σκέψη του αιώνα μας. Ας μην ξεχνάμε ότι οι αξίες της Νέας Αγωγής ταυτίζονται, στην πλειοψηφία τους, με τις αρχές και τις αξίες της σύγχρονης εκπαίδευσης καθώς το παιδί συνεχίζει να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και να καθορίζει τους στόχους και την πορεία του εκπαιδευτικού συστήματος. 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΝΕΑ ΑΓΩΓΗ 1.1Ιστορική αναδρομή στην πορεία της εκπαίδευσης Κατά τον 18ο αιώνα, τον αιώνα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, περιγράφεται για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία το παιδί-μαθητής ως ένα ξεχωριστό και ιδιαίτερο άτομο του οποίου η προσωπικότητα θα πρέπει να διερευνηθεί. Σύμφωνα με τον Rousseau ο ρόλος της παιδαγωγικής και του ίδιου του παιδαγωγού είναι να εντοπίσει τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες αυτού του ατόμου- μαθητή και να προσαρμόσει σε αυτές τη διαδικασία της εκπαίδευσης. Την ίδια περίοδο αναπτύσσεται ένα ανθρωποκεντρικό πνευματικό κίνημα με κύριο στόχο την απαλλαγή του ανθρώπινου νου από το θρησκευτικό σκοταδισμό, τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις. Με όπλο τους τον ορθολογισμό, οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού διεκδίκησαν για πρώτη φορά ισότητα των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων για όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση, την οικονομική τους κατάσταση, την ηλικία και το φύλο τους. Οι αντιλήψεις αυτές θα δημιουργήσουν τις συνθήκες για να συντελεστούν οι πρώτες αλλαγές που θα οδηγήσουν τελικά, σε βάθος χρόνου, σε ένα νέο είδος εκπαίδευσης. Βέβαια, σημαντικό είναι και το γεγονός ότι την περίοδο αυτή το έδαφος για τις αλλαγές είναι πρόσφορο αφού η ευρωπαϊκή κοινωνία βγαίνει σιγά σιγά από τον σκοταδισμό του Μεσαίωνα και διακατέχεται από τις ανθρωπιστικές αντιλήψεις της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Με την είσοδο του 19 ου αιώνα οι ιδέες του Διαφωτισμού θα παγιωθούν και οι συνθήκες για τις μεγάλες αλλαγές στην εκπαίδευση θα αρχίσουν να ωριμάζουν. Έως και το τέλος, σχεδόν, του αιώνα η εκπαίδευση αποτελεί ένα πεδίο δράσης όπου πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει ο παιδαγωγός, το υποκείμενο, δηλαδή, της εκπαίδευσης. Τα στοιχεία που κυριαρχούν στην εκπαίδευση ακόμα και μέχρι τα τέλη του αιώνα είναι η συνεχής άσκηση, η αυστηρή πειθαρχία, η επανάληψη, η αποστήθιση, αλλά και η τιμωρία. Με την είσοδο του 20 ου αιώνα συντελούνται τεράστιες αλλαγές σε οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο, αλλά ταυτόχρονα και στον τομέα της εκπαίδευσης. Στην Παιδαγωγική αναφέρεται ως ο αιώνας του παιδιού καθώς την περίοδο αυτή πραγματοποιήθηκαν μελέτες που έφεραν στο προσκήνιο τις ιδιαιτερότητες της προσωπικότητας και του ψυχικού κόσμου του παιδιού. Η εκπαίδευση είναι ένα μόνο, αν και μεγίστης σημασίας, κομμάτι των τεράστιων μεταβολών που συντελέστηκαν κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα, ενός αιώνα που σημάδεψε την πορεία της ανθρωπότητας με τεράστια πρόοδο, αλλά και άνευ προηγουμένου καταστροφές. Οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι, αλλά και η περίοδος του μεσοπολέμου επέφεραν τεράστιες αλλαγές στα υπάρχοντα συστήματα σε ολόκληρο τον κόσμο. Ας μην ξεχνάμε ότι αν και ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος ξεκίνησε ως ευρωπαϊκός πόλεμος, λίγες είναι οι χώρες που δεν αναμείχθηκαν. Το ίδιο συνέβη και κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο στον οποίο ενεπλάκησαν όλα τα ανεξάρτητα κράτη. Ακόμα και στις περιπτώσεις, όμως, που οι λαοί δεν συμμετείχαν ενεργά στους πολέμους, οι συνέπειες αυτών των δυο πολέμων ήταν τόσο καθοριστικές που επηρέασαν ολόκληρη 10

Η ΝΕΑ ΑΓΩΓΗ την υφήλιο. Οι κοινωνικές, οικονομικές, αλλά και πολιτικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν από γεγονότα, όπως οι πόλεμοι, αλλά και η βιομηχανική επανάσταση, ο Διαφωτισμός και η αλματώδης πρόοδος των θετικών επιστημών, οδήγησαν σε κρίση της παραδοσιακής εκπαίδευσης και στην ανάγκη αλλαγής της παιδαγωγικής σκέψης. Την περίοδο αυτή μεγάλες φυσιογνωμίες της Παιδαγωγικής αρχίζουν να προβληματίζονται, να αναθεωρούν τις αρχικές τους πεποιθήσεις και να μεταβάλλουν το πλαίσιο δράσης τους. Έχουμε γενικά μια μεταρρυθμιστική παιδαγωγική κίνηση σε διεθνές επίπεδο, μια ευρύτερη κρίση της παράδοσης, που θα οδηγήσει τελικά στον αγώνα εναντίον της αυταρχικής παραδοσιακής αγωγής και σε μια γενικότερη επιστροφή στον άνθρωπο. Μέσα από τις παραπάνω διεργασίες δημιουργούνται διάφορα παιδαγωγικά ρεύματα όπως η κίνηση της καλλιτεχνικής αγωγής, το σχολείο εργασίας, τα εξοχικά παιδαγωγεία, τα σχολεία κοινοτήτων κ.α. 1 Την πρώτη αντίδραση στην μέχρι τότε παιδαγωγική πραγματικότητα σηματοδοτεί η επανάσταση της ίδιας της νέας γενιάς, το κίνημα της νεολαίας, όπως ονομάστηκε, που ξέσπασε το 1896 και το οποίο αμύνεται, μεταξύ άλλων, εναντίον κάθε αλλοτρίωσης της ζωής, εναντίον της αστικής πατρικής εστίας και εναντίον του αυταρχικού σχολείου. Οι νέοι αυτοί αισθάνονται το σχολείο ως ίδρυμα υποδούλωσης, στόχος του οποίου είναι να μεταμορφώσει τους αυτοδύναμους νέους ανθρώπους σε μαζικό εμπόρευμα για την εξυπηρέτηση των σκοπών του κράτους. 2 1.2 Η πορεία προς το Νέο Σχολείο Το μοντέλο της Νέας Αγωγής κάνει την εμφάνισή του τον 20ο αιώνα και εντάσσεται μέσα σε ένα πλαίσιο γενικότερων αλλαγών και μετασχηματισμών στην οικονομία, τα πολιτικά συστήματα, τις κοινωνικές δομές, τις πεποιθήσεις και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Ανήκει στην ευρύτερη κατηγορία της Πειραματικής Παιδαγωγικής, σύμφωνα με την οποία οι ανθρωπιστικές επιστήμες καλούνται να ανακαλύψουν, να αναλύσουν και να εξηγήσουν την παιδική συμπεριφορά και να συνδέσουν το σχολείο με την κοινωνία και την καθημερινή ζωή του παιδιού. Η γενικότερη παιδαγωγική μεταρρυθμιστική κίνηση που γεννιέται την περίοδο αυτή αντιτίθεται έντονα στο παραδοσιακό μοντέλο εκπαίδευσης που με τον αυταρχικό και γραφειοκρατικό του χαρακτήρα εκπαιδεύει παθητικούς μελλοντικούς πολίτες χωρίς κρίση και χωρίς ικανότητα έκφρασης προτιμήσεων και ιδιαιτεροτήτων. Οι υποστηρικτές της Νέας Αγωγής ασκούν κριτική στο αυταρχικό σχολείο καθώς, όπως υποστηρίζουν οι ίδιοι, βασικός σκοπός της εκπαίδευσης θα πρέπει να είναι η ελεύθερη, ανεμπόδιστη ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Για το ζήτημα αυτό η Maria Montessori υποστηρίζει στο βιβλίο της «Το όραμα μιας Νέας Αγωγής» ότι το παραδοσιακό σχολείο με τον 1 Βλέπε σχετικά στο Ρέμπλε, Α. (2005), Ιστορία της παιδαγωγικής, (μτφ) Χατζηστεφανίδης, Θ., Χατζηστεφανίδου- Πολυζώη, Σ., Αθήνα: Παπαδήμα, σσ.430-431. 2 ό.π., σ.432 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 αυστηρό του χαρακτήρα δεν επιτρέπει στο παιδί να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να δημιουργήσει τις κοινωνικές σχέσεις που είναι απαραίτητες για την ομαλή ανάπτυξη και την ένταξή του στην κοινωνία. 3 Τις ελλείψεις αυτές έρχεται να καλύψει το νέο, ελεύθερο και ανοιχτό, με την ευρύτερη έννοια του όρου, σχολείο το οποίο καλείται να ανταποκριθεί τόσο στις μορφωτικές όσο και στις κοινωνικές ανάγκες του παιδιού. «Και το παιδί; Το γνωρίζουμε τόσο καλά; Η μία πλευρά της ψυχής του παραμένει αθέατη, σκοτεινή. Πρέπει να τη φωτίσουμε, να φθάσουμε στο άγνωστο. Εκτός από το παιδί, που απασχολεί την ψυχολογία και την εκπαίδευση, υπάρχει ακόμη το «άγνωστο» παιδί, που πρέπει ν αναζητήσουμε μ ενθουσιασμό κι αυταπάρνηση». 4 Αυτό το άγνωστο παιδί είναι το κέντρο και ο βασικός στόχος της Νέας Αγωγής. Είναι το υποκείμενο για το οποίο μάχονται οι οπαδοί της Προοδευτικής Εκπαίδευσης. Για το ίδιο ζήτημα στο βιβλίο του «Το σχολείο που μ αρέσει» ο John Dewey ασκεί κι αυτός κριτική στο παραδοσιακό σχολείο για την παθητικότητα την οποία καλλιεργεί στους μαθητές και τις μαθήτριες. Ο ίδιος θεωρεί ότι με τον παραδοσιακό τρόπο διδασκαλίας δεν προωθείται η δραστηριοποίηση και η συμμετοχή των παιδιών στις συλλογικές δραστηριότητες, αλλά οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να αποτελέσουν απλά το ακροατήριο, δηλαδή, να ακούν και να αφομοιώνουν την προκαθορισμένη ύλη χωρίς να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωσή της. Χαρακτηριστικά αναφέρει τα εξής: «Αν φέρουμε στο μυαλό μας μια κοινή σχολική αίθουσα, θ ανασυνθέσουμε τη μόνη εκπαιδευτική δραστηριότητα, που είναι πραγματοποιήσιμη σ ένα τέτοιο χώρο: απελπιστικά ομοιόμορφα θρανία, αραδιασμένα το να κοντά στο άλλο σε αυστηρά γεωμετρική τάξη, με περιορισμένα διάκενα, έτσι που να περιορίζεται η κίνηση στο ελάχιστο». Και παρακάτω: «Έχουμε μπροστά μας ένα χώρο φτιαγμένο για ακρόαση. Όλα είναι μελετημένα, για να κάθεσαι και ν ακούς. Γιατί και το να διαβάζεις ένα μάθημα από το βιβλίο, είναι κι αυτό μια άλλη μορφή ακρόασης: υποδηλώνει την εξάρτηση μιας διάνοιας από κάποιαν άλλη. Η ακρόαση σαν στάση, συγκριτικά μιλώντας, σημαίνει παθητικότητα, απορρόφηση». 5 Στο ίδιο βιβλίο, ο παιδαγωγός τονίζει, επίσης, ότι στη Νέα Αγωγή το παιδί είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος και ο βασικός στόχος της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Για το λόγο αυτό τα πάντα στο Νέο Σχολείο κινούνται γύρω από την προσωπικότητα του παιδιού. Σημειώνει σχετικά τα εξής: «Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της παλιάς εκπαίδευσης: η παθητική της στάση, η μηχανιστική μαζικοποίηση των παιδιών, η μονολιθικότητα στην ύλη και στις μεθόδους. Με δυο λόγια, στην παραδοσιακή εκπαίδευση το κέντρο του βάρους βρίσκεται έξω από το παιδί: στο δάσκαλο, στο σχολικό εγχειρίδιο, όπου αλλού θέλετε, αλλά όχι στα πρωταρχικά ένστικτα και στις δραστηριότητες του ίδιου του παιδιού. Τώρα, η αλλαγή που έρχεται στην παιδεία μας είναι μια μετατόπιση του κέντρου βάρους. Είναι μια αλλαγή, μια επανάσταση, όμοια με 3 Βλέπε σχετικά στο Montessori, M. (1978), Το όραμα μιας νέας αγωγής, Αθήνα: Γλάρος, σ.29. 4 Montessori, M. (1981), Το μυστικό της παιδικής ηλικίας, Αθήνα: Γλάρος, σ.22. 5 Dewey, J. (*), Το σχολείο που μ αρέσει: Ο δρόμος και ο αγώνας για τη μεταμόρφωση των παιδαγωγικών ιδεών, Αθήνα: Γλάρος, σ.29. 12

Η ΝΕΑ ΑΓΩΓΗ κείνη που έφερε ο Κοπέρνικος, όταν μετάθεσε το κέντρο του σύμπαντος από τη γη στον ήλιο. Και δω, το παιδί γίνεται ο ήλιος, γύρω από τον οποίο περιστρέφονται τα μέσα της εκπαίδευσης, το κέντρο γύρω από το οποίο οργανώνονται». 6 Αυτόν τον «νέο τύπο» παιδιού, ο οποίος γίνεται σταδιακά το επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, η Maria Montessori τον περιγράφει ως εξής: «Ενεργό κοινωνικό στοιχείο, το παιδί αποκτά δύναμη και «χώνεται» παντού. Δεν είναι πια μόνο μέλος της οικογένειας. Δεν είναι πια «το παιδίον», που, ντυμένο με τα καλά του, ακολουθούσε φρόνιμα τον πατέρα του στον κυριακάτικο περίπατο, κρατώντας τον από το χέρι και προσέχοντας να μη λερώσει τη φορεσιά του. Σήμερα αναγνωρίζεται σαν ξεχωριστή προσωπικότητα, που κυριαρχεί στη ζωή μας». 7 Φυσικά, όπως με όλα τα πνευματικά κινήματα έτσι και εδώ, η Νέα Αγωγή δεν ξεφύτρωσε ξαφνικά από το κενό: Οι ρίζες της επισημαίνονται εύκολα, χωρίς σημαντικούς μεθοδολογικούς προβληματισμούς, στις θεωρίες παλαιότερων ανακαινιστών παιδαγωγών όπως, ας πούμε, ο Jean-Jacques Rousseau, ο Johann Heinrich Pestalozzi και ο Friedrich Frobel. Άλλωστε και οι δικές τους αρχές ανάγονται σε ευθεία γραμμή στους πνευματικούς τους προγόνους και τελικά στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. 8 Οι εκφραστές της Νέας Αγωγής πειραματίζονται με νέους τρόπους διδασκαλίας και οργάνωσης των σχολικών μονάδων στοχεύοντας στη συγκρότηση ενός παιδοκεντρικού παιδαγωγικού συστήματος το οποίο θα προσανατολίζεται αποκλειστικά στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Οι ίδιοι πιστεύουν ότι το παιδί είναι «καλό εκ φύσεως» και η κοινωνία έχει την υποχρέωση να αναπτύξει τις έμφυτες ικανότητές του. Παρακάτω παρατίθεται μια σύντομη, αλλά ιδιαίτερα κατατοπιστική περιγραφή του Νέου Σχολείου όπως αυτή διατυπώθηκε από τον Ferriere: Πρώτα ο ορισμός: «Το Νέο Σχολείο είναι οικοτροφείο, οικογενειακά οργανωμένο, βρίσκεται στην εξοχή, και έχει τις προσωπικές εμπειρίες του παιδιού για βάση της πνευματικής του εκπαίδευσης- σε συνδυασμό με χειροτεχνικές δραστηριότητες- και της ηθικής του αγωγής- σε συνδυασμό με τη μαθητική αυτοκυβέρνηση». Ύστερα, η σύντομη περιγραφή σε έξι σημεία: «1. Το Νέο Σχολείο πρέπει να βρίσκεται έξω από την πόλη. 2. Πρέπει ο μαθητής να είναι οικότροφος και να ζει μέσα σε οικογενειακό περιβάλλον. 3. Βάση της αγωγής των παιδιών είναι η προσωπική εμπειρία τους. 4. Προσφυγή στις εργασίες των χεριών. 5. Πνευματική αγωγή με βάση τις πνευματικές ικανότητες του παιδιού. 6. Σχετική αυτοδιοίκηση των μαθητών». 9 Καθώς ο παγκόσμιος χάρτης μεταβάλλεται, καθώς τα δεδομένα των κοινωνιών μεταβάλλονται, καθώς η ίδια η έννοια του πολίτη και, κατ επέκταση του μαθητή εκπαιδευόμενου, μεταβάλλεται, πώς θα ήταν δυνατόν η παιδαγωγική επιστήμη να μείνει προσκολλημένη στα προϋπάρχοντα συστήματα και στα κεκτημένα του περασμένου αιώνα. Με 6 ό.π., σ.31. 7 Montessori, M. (1981), Το μυστικό της παιδικής ηλικίας, Αθήνα: Γλάρος, σ.11. 8 Κουντουράς, Μ. (1985), Δημαράς, Α. (επιμ), Κλείστε τα σχολειά, εκπαιδευτικά άπαντα, Τόμος Α, Αθήνα: Γνώση, σσ.λη -λθ. 9 ό.π., σσ.ξ - ξγ. 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ποιόν τρόπο, όμως, θα μπορούσε μια επιστήμη καθαρά ανθρωπιστική να εξελιχτεί και να προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα εάν οι εκπρόσωποί της δεν περάσουν μέσα από το στάδιο του επαναπροσδιορισμού των βασικών αρχών, αλλά και της αυτοκριτικής με στόχο τον επαναπροσιορισμό του δικού τους ρόλου ως παιδαγωγών, ως καθοδηγητών, ως μεταλαμπαδευτών της γνώσης, της εμπειρίας, της σκέψης και του προβληματισμού. Στη νέα αυτή μορφή εκπαίδευσης η μέθοδος της αποστήθισης αρχίζει σιγά σιγά να εγκαταλείπεται μαζί με την αυθεντία του δασκάλου και τη θέση της να παίρνει η χειροτεχνική εργασία και η προώθηση της αυτενέργειας του μαθητή. Στο έργο του «Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής» ο Μιχάλης Παπαμαύρος ορίζει τα χαρακτηριστικά της Παιδαγωγικής Επιστήμης ως εξής: 1) Η Παιδαγωγική ασχολείται με την αγωγή σαν κοινωνική λειτουργία. Προσπαθεί δηλαδή να καθορίσει το είδος και το περιεχόμενο της αγωγής και μόρφωσης των παιδιών ανάλογα με τις ανάγκες και τις απαιτήσεις, που θέτει η Κοινωνία, που εξυπηρετεί η Παιδαγωγική. 2) Η Παιδαγωγική ερευνά την αγωγή και μόρφωση των Κοινωνιών των διαφόρων λαών και προπάντων των πολιτισμένων. 3) Παρακολουθεί την αγωγή και μόρφωση των παιδιών έξω από το σχολείο, μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον. 4) Εκτός από τα γερά παιδιά, που φοιτούν στα δημόσια και στα ιδιωτικά σχολεία, υπάρχουν και παιδιά ανάπηρα σωματικά και πνευματικά. Ένα από τα έργα, λοιπόν, της Παιδαγωγικής είναι να ασχολείται και με αυτά τα παιδιά σε ιδιαίτερο κλάδο της, το λεγόμενο «Θεραπευτική Παιδαγωγική». 5) Επίσης, η Παιδαγωγική πρέπει να καθορίσει τη μορφή και το περιεχόμενο της σοσιαλιστικής αγωγής. Πρέπει να καθορίσει τους σκοπούς της αγωγής, προς τους οποίους πρέπει να τείνει όλη η παιδαγωγική εργασία του δασκάλου μέσα κι έξω από το σχολείο. 6) Να ερευνήσει και να καθορίσει τα μέσα και την πορεία, που πρέπει να ακολουθήσει η παιδαγωγική εργασία του δασκάλου για να μπορέσει να πραγματοποιήσει τους σκοπούς της αγωγής και μόρφωσης. 7) Να παρακολουθήσει και να ερευνήσει την εξέλιξη της παιδαγωγικής σκέψης στη θεωρία και στην πράξη. 10 Είναι ίσως ταιριαστό αυτή η ανασκόπηση της κίνησης για τη Νέα Αγωγή να κλείσει με ένα σημείωμα της Ensor, που εκφράζει συνοπτικά το πνεύμα των νέων τάσεων και τη διαφορά του με τις παλαιότερες: «Ο κανόνας της Νέας Αγωγής είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες, ούτε γενικές μέθοδοι. Κάθε δάσκαλος πρέπει να βρίσκει τη δική του μοναδική μέθοδο αγωγής, και όταν τη βρει πρέπει να είναι έτοιμος να τη μεταβάλλει και να την προσαρμόσει σε κάθε παιδί. Κάθε παιδί είναι ξεχωριστό πρόβλημα, διαφορετικό από όλα τα άλλα παιδιά». 11 10 Παπαμαύρος, Μ. (1961), Σύστημα νέας παιδαγωγικής, Αθήνα, σσ.55-57. 11 Κουντουράς, Μ. (1985), Δημαράς, Α. (επιμ), Κλείστε τα σχολειά, εκπαιδευτικά άπαντα, Τόμος Α, Αθήνα: Γνώση, σ.ξζ. 14

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ 2.1 Το Σχολείο Εργασίας Ηέννοια που δίνεται στο Σχολείο Εργασίας ποικίλει και διαμορφώνεται ανάλογα με τις αντιλήψεις των διάφορων παιδαγωγών που τη χρησιμοποίησαν. Για παράδειγμα ο Γερμανός παιδαγωγός Hugo Gaudig (1860-1923) με τον όρο «εργασία» εννοεί κυρίως την πνευματική αυτενέργεια του μαθητή. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι στο σχολείο εργασίας ο μαθητής οφείλει να παραμένει αυτενεργός σε όλες τις φάσεις της εργασίας, εργαζόμενος για την επίτευξη του στόχου του που είναι το να γνωρίζει πότε, γιατί και πώς κάνει κάτι ώστε να είναι σε θέση να επιλέξει μόνος του το δρόμο για την επίλυση ενός παιδαγωγικού προβλήματος. Την ίδια στιγμή ο δάσκαλος οφείλει να κατευθύνει το μαθητή στη μεθοδική σκέψη, επιτρέποντας του, όμως, να εργαστεί ελεύθερα αναπτύσσοντας την ιδιότητα της αυτοκριτικής. 12 Αντίθετα με τον Gaudig, ο Γερμανός παιδαγωγός Georg Kerschensteiner τονίζει στο παιδαγωγικό του έργο τη σημασία της χειρωνακτικής εργασίας, δηλαδή τη σημασία που έχει για τη μόρφωση του ανθρώπου το να αποκτήσει κάτι με ανεξάρτητη προσωπική εργασία. Για τον ίδιο, η αυτενέργεια και η αυτονομία μπορούν να αναπτυχθούν μόνο μέσα από την ενασχόληση με κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο, καλά εποπτεύσιμο και ελέγξιμο από το παιδί. Στόχος της αγωγής, κατά τον Kerschensteiner, είναι, όπως θα δούμε και παρακάτω, η ανάπτυξη τόσο της ελεύθερης και αυτόνομης προσωπικότητας όσο και της ηθικής, ελεύθερης και ζωντανής κοινότητας για την οποία ο καθένας εργάζεται αυτόνομα και με συναίσθημα ευθύνης. 13 Στην Αμερική το Σχολείο Εργασίας εκπροσωπείται από τον Αμερικανό παιδαγωγό John Dewey ο οποίος υπογραμμίζει τη σημασία της χειρωνακτικής εργασίας για τη μάθηση (learning by doing) και επιδιώκει τη μεγαλύτερη δυνατή αυτοτέλεια και αυτενέργεια για το μαθητή και τη μαθήτρια αυτού του νέου είδους σχολείου με στόχο τη δημιουργία μιας δημοκρατικής κοινωνίας. 14 Στην Ελλάδα το Σχολείο Εργασίας βρήκε υποστηριχτές ανάμεσα στα μεγαλύτερα ονόματα της εκπαιδευτικής κοινότητας. Ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Μίλτος Κουντουράς, η Μυρσίνη Κλεάνθους, αλλά και ο Μιχάλης Παπαμαύρος υπήρξαν εκπρόσωποι αυτού του ρεύματος το οποίο αντιμετωπίστηκε αρχικά με καχυποψία και συντηρητισμό στον ελληνικό χώρο ξεσηκώνοντας κύματα αντιδράσεων, ενώ με το πέρασμα του χρόνου άρχισε να γίνεται περισσότερο αποδεκτό κυρίως από τις πιο προοδευτικές προσωπικότητες της εποχής. 12 Βλέπε σχετικά στο Ρέμπλε, Α. (2005), Ιστορία της παιδαγωγικής, (μτφ) Χατζηστεφανίδης, Θ., Χατζηστεφανίδου- Πολυζώη, Σ., Αθήνα: Παπαδήμα, σσ.469-471. 13 ό.π., σσ.459-468. 14 ό.π., σ.459. 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2.1.1 Georg Kerschensteiner Μέσα από τη σημαντική του δραστηριότητα στο χώρο των σχολικών μεταρρυθμίσεων σχετικά με την εργασία, ο Kerschensteiner προώθησε το να οδηγηθεί ο μαθητής στην προσωπική αυτοτέλεια αφού, σύμφωνα με τον ίδιο, η αυτενέργεια και η αυτονομία μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσα από την ενασχόληση με κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο, δηλαδή, μέσα από τη χειρωνακτική ή χειροτεχνική εργασία. Στόχος της αγωγής είναι τόσο η δημιουργία μιας αυτόνομης προσωπικότητας όσο και η δημιουργία μιας ηθικής, ζωντανής και ελεύθερης κοινότητας στην οποία ο καθένας εργάζεται αυτόνομα και με συναίσθημα ευθύνης. 15 Για τον Γερμανό παιδαγωγό το παιδί είναι ένα ον το οποίο ανήκει σε μια κοινότητα απέναντι στην οποία δημιουργούνται ορισμένα δικαιώματα, αλλά και κάποιες υποχρεώσεις. Ο ίδιος, στο βιβλίο του «Η Έννοια του Σχολείου Εργασίας» αναφέρει τους εξής τρεις σκοπούς της αγωγής: 1) ο της επαγγελματικής μορφώσεως, ή τουλάχιστον της προπαρασκευής προς ταύτην, 2) ο της ηθικοποιήσεως της επαγγελματικής μορφώσεως, και 3) ο της ηθικοποιήσεως της κοινωνίας, εις την οποίαν θα εξασκείται το επάγγελμα. 16 Σκοπό της εργασίας του Kerschensteiner αποτέλεσε η ηθική εξύψωση του ατόμου και της κοινωνίας, γεγονός που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από την ηθικοποίηση του επαγγέλματος και τον προσανατολισμό του μαθητή στην επαγγελματική εργασία. Ας μην ξεχνάμε ότι σε μια ιδανική κοινωνία με την εργασία του το άτομο στοχεύει πάνω απ όλα στην προσφορά προς το κοινωνικό σύνολο. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι το σχολείο πρέπει να καλλιεργεί όχι μόνο το πνεύμα του παιδιού, αλλά και το συναίσθημα, τη βούλησή του. Θα πρέπει, δηλαδή, όπως υποστήριξε και ο Dewey, να δημιουργούμε στο παιδί βιώματα, εμπειρίες που θα το βοηθήσουν να κατακτήσει τη γνώση και να αναπτύξει μια ισχυρή και αυτόνομη προσωπικότητα. Ταυτόχρονα, βασική έννοια στην παιδαγωγική του Kerschensteiner αποτελεί η έννοια του πολίτη. Υποστηρίζει, συγκεκριμένα, ότι κάθε πολίτης, εφόσον έχει το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι, είναι συνυπεύθυνος για την πρόοδο και την ευημερία του κοινωνικού συνόλου στο οποίο ανήκει. Άρα, κυριότερη επιδίωξη του σχολείου θα πρέπει να αποτελεί η αγωγή του πολίτη. Μέσα στο σχολείο εργασίας ο μαθητής διδάσκεται τη σημασία της εργασίας, αρχικά της σχολικής και κατ 15 Ρέμπλε, Α. (2005), Ιστορία της παιδαγωγικής, (μτφ) Χατζηστεφανίδης, Θ., Χατζηστεφανίδου- Πολυζώη, Σ., Αθήνα: Παπαδήμα, σ.465. 16 Kerschensteiner, G., Η έννοια του Σχολείου Εργασίας ή Το σχολείον του μέλλοντος, (μτφ) Γεωργακάκι Δ. Μ., Αθήνα: Ιωάννης Δ. Κολλάρος και ΣΙΑ, σσ.42-43. 16

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ επέκταση της επαγγελματικής, και συνειδητοποιεί τη σημασία της ατομικής του εργασίας για το κοινωνικό σύνολο. Δημιουργείται, έτσι, στο παιδί ένα αίσθημα ευθύνης που το οδηγεί στο να νοιάζεται για το καλό της κοινωνίας, αλλά χωρίς αυτό να το εμποδίσει να αναπτύξει ελεύθερα την προσωπικότητά του. 17 Τέλος, σε σχέση με το ρόλο του εκπαιδευτικού ο Kerschensteiner αναφέρει ότι ο δάσκαλος θα πρέπει να τηρεί τις βασικές παιδαγωγικές και διδακτικές αρχές της ολοκλήρωσης, της αυθεντίας, της ελευθερίας στην αξιολόγηση, της αυτενέργειας, της ατομικότητας και της κοινωνικότητας. Πάνω απ όλα, όμως, ο δάσκαλος θα πρέπει να έχει κατανόηση και αγάπη για το παιδί. 2.1.2 John Archibald Dewey Σύμφωνα με τον Dewey, το σχολείο αποτελεί μια μικρογραφία της κοινωνίας και για τον λόγο αυτό στόχος του εκπαιδευτικού προγράμματος θα πρέπει να είναι το να εισάγει τους μαθητές και τις μαθήτριες στη ζωή. Έτσι, το σχολείο θα πρέπει να ταυτιστεί με την καθημερινότητα των παιδιών, με όσα δηλαδή, βιώνουν στη ζωή τους καθώς επιτελούν τις καθημερινές τους ενασχολήσεις. Με τον τρόπο αυτό το σχολείο θα καταφέρει να γίνει ένας τόπος συνεργασίας, επικοινωνίας, συναναστροφής, ομαδικής εργασίας και ενεργής συμμετοχής όπου θα επιδιώκεται η ελεύθερη επικοινωνία και η ανταλλαγή απόψεων. Μόνο έτσι το σύγχρονο σχολείο θα καταφέρει να βγει από την απομόνωση και να ενταχθεί στην κοινωνική ζωή βοηθώντας, ταυτόχρονα, το παιδί να λύσει τα προβλήματα που ανακύπτουν στις καθημερινές του σχέσεις με το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον. 18 Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται ο διττός σκοπός της εκπαίδευσης που είναι από τη μια η προσωπική ανάπτυξη και η ευτυχία του παιδιού και από την άλλη η πρόοδος και η ευδαιμονία της κοινωνίας. Ο Dewey δημιούργησε ένα σχολείο το οποίο δεν αποτελούσε μικρογραφία του συνόλου της κοινωνίας, αλλά τη μικρογραφία ενός καπιταλισμού χωρίς συγκρούσεις. Το πρόγραμμα του σχολείου επικεντρωνόταν στην κοινωνική ενότητα, στη συνεργατική ζωή και στη μεθοδική και προοδευτική ανάπτυξη της τεχνολογίας. Τα παιδιά ζούσαν σε ένα χώρο συνεργασίας ο οποίος ήταν πολύ διαφορετικός από την κοινωνική 17 Τσιριμπά, Α. Α., Κωνσταντόπουλου, Ε. (1964), Ιστορία της παιδαγωγικής, Αθήνα, σσ.143-144. 18 Δανάσσης- Αφεντάκης, Κ. (2000), Η εξέλιξη της παιδαγωγικής και διδακτικής σκέψης, Τόμος Β, Αθήνα, σσ.102-103. 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 πραγματικότητα, σε ένα προστατευμένο περιβάλλον όπου για μεγάλο χρονικό διάστημα οικοδομούσαν κοινούς τόπους δράσης και εμπιστοσύνης και δεν έρχονταν σε επαφή με ανθρώπους οι οποίοι κατείχαν θέσεις εξουσίας ή με ανθρώπους που αντιπροσώπευαν θεμελιακά διαφορετικές κουλτούρες. 19 Βασικό παράγοντα της θεωρίας του Dewey αποτελεί, όπως και για πολλούς ακόμα παιδαγωγούς της γενιάς του, η έννοια του ενδιαφέροντος. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι το σχολείο πρέπει να στηρίζεται στη φυσική περιέργεια του παιδιού και η μάθηση να απορρέει από δραστηριότητες που το ενδιαφέρουν. Κατά τη διαδικασία της διδασκαλίας το παιδί δεν θα πρέπει να πιέζεται από τον διδάσκοντα, αλλά ο δάσκαλος είναι αυτός που θα πρέπει να ανακαλύψει τις δραστηριότητες και τις θεματικές που ενδέχεται να ενδιαφέρουν τους μαθητές και τις μαθήτριες και βάσει αυτών των ενδιαφερόντων να καθορίσει το πρόγραμμα διδασκαλίας που θα ακολουθηθεί. 20 Για το ζήτημα του ενδιαφέροντος, αλλά και για άλλες διαφοροποιήσεις της παραδοσιακής και της νέας αγωγής ο Dewey αναφέρει στο βιβλίο του «Το σχολείο και η κοινωνία» τα εξής: «Την πειθαρχία έχουν για σημαία τους, όσοι διαλαλούν την ομορφιά του σχολικού προγράμματος, το ενδιαφέρον, έχουν οι αντίπαλοί τους. Οι πρώτοι στηρίζονται προπάντων στη λογική, οι δεύτεροι στην ψυχολογία του παιδιού. Οι πρώτοι επιμένουν, πως είναι απόλυτη ανάγκη ο δάσκαλος να είναι τέλεια καταρτισμένος και να κατέχη την αυστηρή επιστημονική μέθοδο, οι άλλοι απαιτούν από το δάσκαλο να αγαπά το παιδί και να ξέρη την ψυχολογία του παιδιού και τα φυσικά του ένστιχτα. Το σύνθημα της πρώτης σχολής είναι: «Καθοδήγηση και έλεγχος του παιδιού», της δεύτερης «ελευθερία και πρωτοβουλία». Οι πρώτοι εκθειάζουν την τάξη, το νόμο, οι δεύτεροι λατρεύουν την αυθορμησία. Οι πρώτοι - συντηρητικοί βάζουν τα δυνατά τους να διατηρήσουν τα αγαθά, που ύστερα από τόσους κόπους και ιδρώτα μας άφησαν κληρονομιά οι περασμένες γενεές, οι δεύτεροι νεωτεριστές αγαπούν την αλλαγή, το νέο, την πρόοδο. Οι πρώτοι κατηγορούν τους αντίπαλους των, πως κλονίζουν το σεβασμό και την αντίληψη του καθήκοντος και ευνοούν το χάος και την αναρχία, αυτοί πάλι τους απαντούν, πως εκείνοι ευνοούν την αδράνεια και τη ρουτίνα και πως ο τυραννικός δεσποτισμός καταστρέφει κάθε ατομικότητα». 21 19 Γρόλλιος, Γ. (2011), Προοδευτική εκπαίδευση και αναλυτικό πρόγραμμα, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σσ.93-94. 20 Houssaye, J. (επιμ). (2000), Δεκαπέντε παιδαγωγοί: σταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης, (μτφ) Καρακατσάνη, Δ., Αθήνα: Μεταίχμιο, σσ.165-166. 21 Dewey, J. (1982), Το σχολείο και η κοινωνία, Αθήνα: Γλάρος, σσ.126-127. 18

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ 2.1.3 Αλέξανδρος Δελμούζος Ο πρωτοπόρος Έλληνας παιδαγωγός είχε πάντα ως στόχο του το ποιοτικό σχολείο, ένα σχολείο που προσαρμόζεται στις ανάγκες και τις απαιτήσεις των μαθητών και των μαθητριών. Το όραμά του ήταν ξεκάθαρο και σαφές: «Ένα σχολείο όπου το κέντρο είναι ο δάσκαλος, όπου αυτός ενεργεί και το παιδί μένει άνεργο ή τ οδηγούν αδιάκοπα σα μωρό από το χέρι, δεν μπορεί να πετύχει το σκοπό του. Θα τον πετύχει, αν κέντρο στη ζωή και στη διδασκαλία γίνει το παιδί και όχι ο δάσκαλος. Αν αυτό ενεργεί, ρωτά, δοκιμάζει και προβληματίζεται, αν ζει τη δική του παιδική ζωή. Ένα σχολείο όπου το παιδί θ αναπτύσσεται ζώντας, δουλεύοντας, ένα σχολείο ζωής και εργασίας. Έτσι μεγαλώνει και ζει στην προσχολική του ζωή, έτσι θα μπορέσει να ζήσει αυθύπαρκτα και δημιουργικά και όταν θα βγει από το σχολείο.» 22 Ο ίδιος προσπαθούσε με κάθε τρόπο να εκπαιδεύσει τα παιδιά να κινούνται, να ρωτούν, να εκφράζονται προφορικά και γραπτά, και όλα αυτά, ελεύθερα όπως και στην εξωσχολική ζωή τους. Στο βιβλίο του «Το κρυφό σχολειό» αναφέρει σχετικά με το ζήτημα της ελευθερίας των μαθητριών του: «Η ελευθερία που είχε δοθή στις μαθήτριές μας μόνο με την πνευματική, την ηθική και τη σωματική ακόμα υπεροχή του δασκάλου μπορούσε να συγκρατηθή στα όρια που έπρεπε. Ανώτερος βέβαια ρυθμιστής της ελευθερίας είναι η συναίσθηση της ατομικής ευθύνης και του καθήκοντος, μα χρειαζόταν καιρός πολύς ώσπου να φτάσουν τα παιδιά σ αυτή τη συναίσθηση. Ως τότε θα τα ρύθμιζε όλα η αυθεντία του δασκάλου, που στην αρχή θα πρόβαλε ολοφάνερη και κάποτε καταπιεστική, σιγά σιγά όμως θ αποτραβιόταν και θα χανόταν πίσω από την απρόσωπη κατηγορική προσταγή, που θα την ύψωνε απάνω της η ίδια η μαθητική κοινότητα». 23 Ζητά, λοιπόν, να δοθεί ελευθερία στις μαθήτριες, αλλά αυτό να γίνει σταδιακά, ώστε να μπορούν να αποκτήσουν την υπευθυνότητα και την εμπειρία για να διαχειριστούν την ελευθερία τους σωστά. 22 Παπανούτσος, Ε. Π. (1978), Α. Δελμούζος: Η ζωή του επιλογή από το έργο του, σ.222. 22 Δελμούζος, Α. (1950), Το Κρυφό Σχολειό, Αθήνα, σσ.58-59. 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Όμως, η αντίληψη του Δελμούζου για την αγωγή και το ρόλο της δεν περιορίζεται στους τοίχους μιας σχολικής αίθουσας. Απαιτείται πλούσια και ελεύθερη σχολική ζωή, που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, περιπάτους, εκδρομές, παιχνίδι, γιορτές, κοινωνικές εκδηλώσεις, όλα αυτά βέβαια, με πρωταγωνιστές τα ίδια τα παιδιά. Υποστηρίζει ότι το σχολείο οφείλει να ενεργοποιήσει στο παιδί δυνάμεις και ικανότητες, να ανοίξει τις πόρτες του στην κοινωνία και στη ζωή. Ζητά ένα σχολείο που θα είναι ανοικτό στην νεοελληνική πραγματικότητα, η οποία περιλαμβάνει το φυσικό περιβάλλον, τον πολιτισμό, την κοινωνία και το παιδί. Με αυτά, σύμφωνα με τον Έλληνα παιδαγωγό, πρέπει να εμπλουτιστούν η διδασκαλία, τα διδακτικά βιβλία και εν γένει η σχολική ζωή. 20

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ 2.1.4 Μίλτος Κουντουράς Ο Κουντουράς υπήρξε υπέρμαχος της επικράτησης της δημοτικής γλώσσας στο σχολείο φτάνοντας, μάλιστα, στο σημείο να ταυτίζει το Δημοτικισμό με το Νέο Σχολείο. Αναφέρει σχετικά τα εξής: «Δημοτικισμός και Νέο Σχολειό ή Σχολειό Εργασίας είναι στην πηγή τους σχεδόν το ίδιο πράγμα, και το δεύτερο προϋποθέτει τη λύση κ επικράτηση πέρα ως πέρα του πρώτου, σαν φυσική ανάγκη και μαθηματική συνέπεια, όπως λόχου χάρη το πρώτο περπάτημα του παιδιού προϋποθέτει την απαλλαγή του από τα λογής λογής φασκιώματα. Και από την άποψη αυτή, την παιδαγωγική και μεθοδική, θεωρώ τόσο σπουδαίο το δημοτικισμό, ώστε νομίζω πως είναι αδύνατο ν ασχοληθούμε σοβαρά με το Νέο Σχολειό και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, αν δεν ετοιμάσουμε πρωτύτερα δασκάλους που να πιστέψουν απόλυτα στη δημοτικιστική ιδεολογία και να τραβήξουν χωρίς δισταγμούς και ανεμπόδιστα στην ολοκληρωτική εφαρμογή των αρχών τούτων». 24 «Και κηρύττει την ελευθερία σαν βάση και προϋπόθεση κάθε αγωγικής κίνησης. Ο καλύτερος δάσκαλος και ο καλύτερος μαθητής για τον Κουντουρά είναι ο πιο ελεύθερος δάσκαλος και ο πιο ελεύθερος μαθητής. Είχε αυτός ο παιδαγωγός εμπιστοσύνη στη δημιουργικότητα του παιδιού. Γι αυτό και έσπευδε να το ελευθερώσει και να το λυτρώσει από τα δεσμά και τις παγίδες του στείρου λογιοτατισμού. Να το ελευθερώσει μέσω της ελευθερίας, όπως θα έλεγε ο Σίλλερ, και να το λυτρώσει μέσω του λόγου. Γι αυτό και είχε καταστήσει το μαθητή δημιουργό και το δάσκαλο συν-δημιουργό ή εμψυχωτή». 25 Βασική επιδίωξη της αγωγής του Μίλτου Κουντουρά είναι να διαπλάσει ολοκληρωμένους ανθρώπους με όμορφη, ακέρια και περήφανη ψυχή, που να ανταποκρίνονται προς το ελληνικό ήθος. Οι αρχές οι οποίες ακολουθούσε στο Διδασκαλείο, όπως περιγράφονται από τον ίδιο τον Κουντουρά, είναι οι εξής: «α) Η διδασκαλία γινόταν όπως και στη φυσική μας ζωή. Το παιδί θα μεγάλωνε, όπως μεγάλωνε και ο πρωτόγονος, για να φτάσει στη σημερινή πολιτισμένη κατάσταση. β) Το παιδί άκουγε όλα και ήταν ελεύθερο να τα δοκιμάσει. Θα τραβιόταν από ορισμένα πράγματα και θα αφομοίωνε ορισμένα. γ) Η διδασκαλία θα γινόταν ατομικά. Κάθε παιδί δηλαδή θα δημιουργούσε μόνο του. Η ομάδα και η τάξη θα ήταν κριτής της εργασίας του. δ) Ο δάσκαλος θα ήταν ο οδηγός. Ο δάσκαλος και η ομαδική 24 Κουντουράς, Μ. (1985), Δημαράς, Α. (επιμ), Κλείστε τα σχολειά, εκπαιδευτικά άπαντα, Τόμος Α, Αθήνα: Γνώση, σσ.86-87. 25 Αγγελίδου, Δ. (1991), στο Παιδεία και γλώσσα Κουντουράς Μίλτος: εκατό χρόνια από τη γέννησή του, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, σ.152. 21

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 διδασκαλία θα ήταν το κεντρί για την παραπέρα δράση του ατόμου. Ο δάσκαλος και το βιβλίο θα προλάβαιαν τον πολυχρόνιο κόπο που οδήγησε τον πρωτόγονο πολιτισμό. Αλλ αυτά μόνο σα νύξεις, σά συμπεράσματα και σαν δόγματα (απολύτως αναγνωρισμένα). Κατά τα λοιπά το παιδί θα μάθαινε μόνο του να ερευνά και να δημιουργεί». 26 Σε όλα αυτά «βάση και προϋπόθεση είναι η Ελευθερία», τονίζει ο ίδιος στις προγραμματικές αρχές στην «Παιδεία». Η έννοια αυτή, όσο κι αν ξεκινά από το αρχαίο ελληνικό ιδεώδες της ατομικής ελευθερίας, που αποτελεί και νεοελληνικό αίτημα και έκφραση του δημοτικισμού, είναι, φυσικά, και βασικό παιδαγωγικό αίτημα. Ωστόσο, κανένας ίσως μεγάλος παιδαγωγός δεν την καταξίωσε, όσο ο Κουντουράς. Έτσι, μέσα στο κλίμα του δημοκρατικού δημοτικισμού, που κυριαρχεί στο σχολείο του, κατρακυλά με τα γάργαρα νερά της Ρωμιοσύνης ο διάλογος της αντίρρησης και της διαλεκτικής. Είναι ο διάλογος που ρίχνει τα τείχη του σχολείου που το χώριζαν από τη ζωή και φέρνει την αγωγή σε επαφή με τους προβληματισμούς της ζωής. 27 2.1.5 Μιχάλης Παπαμαύρος Ο Παπαμαύρος υπήρξε ένας ακόμη εκπρόσωπος του Σχολείου Εργασίας στην Ελλάδα, ο οποίος άσκησε έντονη κριτική στο παραδοσιακό σχολείο αναφέροντας στο συγγραφικό του έργο ότι ιστορικά, από την αρχαία Ελλάδα ακόμη, η εκπαίδευση αποτελούσε προνόμιο των λίγων και εκλεκτών που είχαν στα χέρια τους την εξουσία. Ο ίδιος θεωρεί, λοιπόν, ότι η Παιδαγωγική επιστήμη χρησιμοποιείται με σκοπό να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης. Ταυτόχρονα, σχολιάζει με έντονα αρνητική διάθεση το γεγονός ότι το παραδοσιακό ερβαρτιανό σχολείο καλλιεργεί τον ατομικισμό και το εγωκεντρισμό και δεν δίνει έμφαση, όπως πιστεύει ότι θα έπρεπε, στην ομαδικότητα και το συνεργατικό πνεύμα. Στο βιβλίο του «Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής» αναφέρει σχετικά: «Σε όλα τα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε ακόμα πως το ερβαρτιανό παιδαγωγικό σύστημα είναι καθαρά ατομιστικό. Παιδαγωγεί άτομα έξω από την Κοινωνία. Εμπνέει μάλιστα στον κάθε μαθητή το αίσθημα της απομόνωσης από τους συμμαθητές του, μέχρι του σημείου, που να γεννιέται μέσα του ο εγωισμός και η φιλαυτία. Έτσι συμβαίνει πολλές φορές στο ερβαρτιανό σχολείο, ένα μαθητής να κατέχει μια γνώση, που θα ήταν καλό να την ήξεραν και οι άλλοι μαθητές. Ο μαθητής όμως αυτός την κρατεί για τον εαυτό του, για να την πει 26 ό.π., σ.68. 27 Πανταζής, Π. Δ. (1991), στο Παιδεία και γλώσσα Κουντουράς Μίλτος: εκατό χρόνια από τη γέννησή του, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, σσ.28-29. 22

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ αυτός στο δάσκαλο και να πάρει τον καλό βαθμό. Λείπει το ομαδικό πνεύμα από το ερβαρτιανό σχολείο. Και ο βαθύτερος λόγος της κατάστασης αυτής είναι πως η ερβαρτιανή σχολή παίρνει την ομάδα όχι σαν το φυσικό κοινωνικό περιβάλλον, που μόνο μέσα σ αυτό μπορεί το άτομο να μορφωθεί, όχι σαν μια αυτοτελή κοινωνική μονάδα, παρά την παίρνει σαν ένα απλό άθροισμα ατόμων». 28 Για το ρόλο του δασκάλου ο παιδαγωγός αναφέρει ότι τα κύρια χαρακτηριστικά ενός καλού παιδαγωγού είναι το να αισθάνεται αγάπη και εκτίμηση προς το επάγγελμά του και, ταυτόχρονα, να αγαπά και να σέβεται το παιδί. 29 2.1.6 Μυρσίνη Κλεάνθους- Παπαδημητρίου Στο έργο της η παιδαγωγός, συχνά, ταυτίζει τα ιδανικά της Μέσης εκπαίδευσης με την ελληνική παράδοση και το εθνικό φρόνημα. Ταυτόχρονα, ασκεί κριτική στην παραδοσιακή εκπαίδευση καθώς θεωρεί ότι σκοπός της είναι να εφοδιάσει τους μαθητές και τις μαθήτριες με ένα πλήθος από χρήσιμες και άχρηστες πληροφορίες, χωρίς να αναγνωρίζει την ανάγκη τους για κοινωνική δράση και χωρίς να καλλιεργεί μέσα τους 28 Παπαμαύρος, Μ. (1961), Σύστημα νέας παιδαγωγικής, Αθήνα, σσ.40-41. 29 ό.π., σ.548 και σ.555. 23

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 κοινωνική συνείδηση. Επικρίνει, έτσι, το παραδοσιακό σχολείο ότι δεν έχει συνείδηση του κοινωνικού ρόλου που καλείται να επιτελέσει. 30 Αντίθετα, όπως υποστηρίζει η ίδια, σε ένα προοδευτικό σχολείο όλοι ανεξαιρέτως οι μαθητές και οι μαθήτριες συμμετέχουν στην αυτοδιοίκηση του σχολείου. Σκοπός της ύπαρξης αυτοδιοίκησης σε ένα σχολείο είναι να κατανοήσουν τα παιδιά, έστω και σε μικρή κλίμακα, τη δημοκρατική οργάνωση της κοινωνίας. 31 Άλλωστε η ίδια θεωρεί ότι η βάση μιας υγιούς κοινωνίας είναι η κοινή συμμετοχή όλων των μελών της, αλλά με κατανομή εργασίας και διαφορισμό εργασίας. 32 Για τη σχέση δασκάλου-μαθητή θεωρεί ότι θα πρέπει να υπάρχει αφοσίωση και ενδιαφέρον και από τις δυο πλευρές, όχι όμως φιλία. Δέχεται το πρότυπο του δασκάλου που προβάλλουν οι υποστηρικτές της Νέας Αγωγή, αλλά μόνο μέχρι το σημείο που διατηρούνται οι ισορροπίες και δεν διαταράσσεται η τάξη. 33 2.2 Η Παιδαγωγική «από τη σκοπιά του παιδιού» Η Νέα Αγωγή διαπνέεται, όπως αναφέραμε και παραπάνω, από την ιδέα της στροφής προς το παιδί. Η παιδαγωγική από τη σκοπιά του παιδιού (vom Kinde aus) διακηρύσσει τον ιερό σεβασμό προς το παιδί και πρόθεσή της είναι να καλλιεργήσει στο παιδί τον τρόπο να ζει δημιουργικά και να εξελίσσεται ελεύθερα. Ο παιδαγωγός και σε αυτή την περίπτωση καλείται να επεμβαίνει όσο το δυνατόν λιγότερο στην πνευματική ανάπτυξη του παιδιού παραμερίζοντας, όμως, τους παράγοντες που παρενοχλούν την ανάπτυξη αυτή. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι αυτού του ρεύματος είναι ο Berthold Otto (1859-1933), ο Ovide Decroly (1871-1932), η Maria Montessori (1870-1952) και η Σουηδή Ellen Key (1849-1926), η οποία ασκεί δριμύτατη κριτική στο παραδοσιακό σχολείο το οποίο θεωρεί ότι καταστρέφει την προσωπικότητα του μαθητή. 30 Βλέπε σχετικά στο Κλεάνθους- Παπαδημητρίου, Μ. (1952), Η Νέα Αγωγή: θεωρία και μέθοδοι, τόμος Β, Η μέθοδος βιωμάτων στη μέση παιδεία, Αθήνα: Καραμαλέγκου, σ.42. 31 ό.π., σ.164. 32 ό.π., σ.277. 33 ό.π., σ.293. 24

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ 2.2.1 Ovide Decroly Για τον Decroly το παιδί δεν είναι tabula rasa αλλά έχει έναν έμφυτο δυναμισμό τον οποίο έχει κληρονομήσει και ο οποίος του επιτρέπει να αναπτυχθεί υπό την επίδραση του περιβάλλοντος. Γενικά, η κληρονομικότητα παρέχει στο παιδί τις βάσεις πάνω στις οποίες πρόκειται να χτίσει την προσωπικότητά του ταυτόχρονα, όμως, το περιβάλλον και ιδιαίτερα η οικογένεια παίζει καθοριστικό ρόλο καθώς επιδρά, θετικά ή αρνητικά, στην ανάπτυξη του παιδιού. Η παιδαγωγική μέθοδος του Βέλγου παιδαγωγού επικεντρώνεται στα ενδιαφέροντα του παιδιού αφού «όλα κατευθύνονται προς το παιδί, όλα ακτινοβολούν μέσα από το παιδί». Βασικά στοιχεία της παιδαγωγικής του αποτελούν, επίσης, η επαφή με τη φύση όπου τα παιδιά μπορούν να ανακαλύψουν μια ανεξάντλητη πηγή θεμάτων για σκέψη και διερεύνηση, η τάξη- εργαστήριο μέσα στην οποία οι μαθητές επιδίδονται σε εργασίες και πειράματα, η ομαδική εργασία η οποία μετατρέπει το παιδί σε κοινωνικό ον και το παιχνίδι μέσα από το οποίο αναπτύσσεται ελεύθερα και χωρίς καταναγκασμούς η προσωπικότητα του παιδιού. Το Ermitage, το σχολείο του Decroly, είναι ένα σχολείο διαφορετικό από τα παραδοσιακά, στο οποίο τα παιδιά μαθαίνουν να παρατηρούν, να σκέφτονται, να ενεργούν και να λειτουργούν ομαδικά μέσα στα πλαίσια της σχολικής κοινότητας, αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας. «Αντίθετα προς τα κατά παράδοση σχολεία, απ όπου απομακρύνεται συστηματικά ό,τι θα μπορούσε θέλγοντας ν αποσπάσει το παιδί από τα σχολικά του καθήκοντα, το Ermitage οργανώνει αυτόν το θελκτικό περισπασμό, φέρνοντας μέσα του και παρορμώντας να φέρουν κάθετι που μπορεί να τα ελκύσει και να τα ενθαρρύνει να παρατηρούν αυτό το κάθετι και να το κάνουν βάση της εργασίας τους». 34 Στο σχολείο αυτό οι μαθητές και οι μαθήτριες δημιουργούν τις δικές τους εικόνες για τη ζωή, ζώντας σε ένα περιβάλλον μικτής φοίτησης και αναπτύσσοντας σχέσεις τόσο μεταξύ των δυο φύλων όσο και μεταξύ μαθητών και παιδαγωγών. Με τον τρόπο αυτό το σχολείο λειτουργεί σαν μια ζωντανή κοινωνία σε μικρογραφία. «Το σχολείο μας είναι μιχτό. Φοιτούνε σ αυτό αγόρια και κορίτσια από 4 ίσαμε 18 χρονών και ανατρέφονται μαζί. Οι σχέσεις ανάμεσα στους παιδαγωγούς και στους μαθητές μοιάζουν με τις 34 Jusson, M., Gallien G., Fonteyne, L., Claret, A., Degand, J. (1961), Το σχολείο με τη ζωή για τη ζωή: Το παιδαγωγικό σύστημα Decroly, αρχές, πρόγραμμα, μέθοδος, Αθήνα: Δίπτυχο, σ.99. 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 σχέσεις που επικρατούνε φυσικά στην οικογένεια. Δεν περιορίζονται από καμία κατά παραγγελία τυπική σχέση». 35 Ο ρόλος του δασκάλου, όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω, είναι τελείως διαφορετικός από εκείνον που έχει στο παραδοσιακό σχολείο αφού στο σχολείο του Decroly οι μαθητές και οι μαθήτριες δρουν και επεξεργάζονται τη γνώση χωρίς να δέχονται παθητικά και άκριτα όσα τους διδάσκουν. Στην πράξη, ο δάσκαλος είναι αυτός που βοηθά το παιδί να παρατηρεί, να επεξεργάζεται, να πειραματίζεται, να κατασκευάζει και, τέλος, να κατακτά τη γνώση. Σκοπός της αγωγής, σύμφωνα με τον Decroly, είναι να κάνει το παιδί ένα τίμιο άτομο, έναν καλό πολίτη, μια κοινωνική αξία, μια οικονομική χρησιμότητα, ένα ον ικανό να αναπτύξει στο έπακρο την προσωπικότητά του σεβόμενο και την προσωπικότητα των άλλων. 36 35 ό.π., σ.109. 36 Houssaye, J. (επιμ). (2000), Δεκαπέντε παιδαγωγοί: σταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης, (μτφ) Καρακατσάνη, Δ., Αθήνα: Μεταίχμιο, σσ.171-186. 26

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ 2.2.2 Maria Montessori Η διάσημη Ιταλίδα παιδαγωγός ζητά να δοθεί στο παιδί η απαραίτητη ελευθερία για να αυτοαναπτυχθεί και να αυτοδιδαχθεί. Το κατάλληλο μέρος για να εκπαιδευτεί σωστά και ελεύθερα ένα παιδί δεν είναι άλλο από την ύπαιθρο καθώς εκεί του δίνονται απεριόριστες ευκαιρίες για να εκφραστεί και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. 37 Για τη Montessori προϋπόθεση για την ατομική ανεξαρτησία αποτελεί η εσωτερική ανάπτυξη του παιδιού η οποία μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Το παιδί είναι στην ουσία ένας εξερευνητής ο οποίος κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του ασκεί, αλλά και δέχεται έντονη επίδραση από τον κόσμο γύρω του, αποκτά εμπειρίες και αναπτύσσει την προσωπικότητα και τον χαρακτήρα του. Στην πραγματικότητα, αυτό που υποστηρίζει η συγκεκριμένη μέθοδος είναι ότι όσο περισσότερα κάνει ένα παιδί τόσο περισσότερα μαθαίνει και τόσο περισσότερες εμπειρίες αποκτά. Οι εμπειρίες αυτές που αποκτά μέσα από τις διάφορες δραστηριότητές του είναι που θα το οδηγήσουν, τελικά, στην κατάκτηση της γνώσης. 37 Κλεάνθους- Παπαδημητρίου, Μ. (1952), Η Νέα Αγωγή: θεωρία και μέθοδοι, τόμος Γ, Αθήνα: Καραμαλέγκου, σ.322. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Στην παιδαγωγική σκέψη της Ιταλίδας παιδαγωγού κυρίαρχο ρόλο παίζει, επίσης, η επαφή του παιδιού με τα αντικείμενα που αποτελούν το εκπαιδευτικό υλικό. Η Montessori υποστηρίζει την αρχή της αυτενέργειας και ασκεί την παιδαγωγική της μέθοδο με στόχο της την αυτονομία, την τόνωση της αυτοπεποίθησης και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Ο εκπαιδευτικός έρχεται και εδώ σε δεύτερη μοίρα και ο ρόλος του είναι περισσότερο συμβουλευτικός. 38 Καθήκον του παιδαγωγού είναι να αφήνει στο παιδί το χώρο για να αναπτυχθεί χωρίς να το εξουσιάζει και χωρίς να ασκεί πάνω του έλεγχο, αλλά έτοιμος να συνεργαστεί μαζί του και να το βοηθήσει στην πορεία του προς την ανακάλυψη της γνώσης. Η παιδαγωγός ξεκινά από την αρχή πως, το μικρό παιδί έχει την τάση και την ανάγκη να κινηθεί και να ενεργήσει σωματικά και πνευματικά. Αναθέτει λοιπόν στα νήπια ορισμένες πνευματικές και σωματικές εργασίες και έτσι κατορθώνει να πετυχαίνει μια εκπληκτική αυθόρμητη ενεργητικότητα των νηπίων. Μαζί τα νήπια αποκτούν πρωτοβουλία και εφευρετικότητα μεγάλου βαθμού σ όλες τις μορφές της εργασίας. Τις εργασίες αυτές εκλέγει το ίδιο το νήπιο. Και όποιος παρακολουθεί τα νήπια αυτά στις εργασίες τους, θαμάζει, εκτός από την πρωτοβουλία τους, και την επιμονή και αντοχή, που αναπτύσσουν. 39 Ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μεθόδου Montessori είναι τα εξής: 1) η ανομοιογενής κατάταξη των παιδιών στην τάξη, 2) η συνεχής ενεργός συμμετοχή με πολυποίκιλες δραστηριότητες, 3) η ελεύθερη επιλογή και ο ανεξάρτητος καθορισμός του ρυθμού της εργασίας από το κάθε παιδί, 4) τα αυτοδιορθούμενα υλικά και 5) η διαβαθμισμένη σειρά των υλικών. 40 Με την παιδαγωγική της, η Montessori, ασκεί κριτική στην παλιά αγωγή την οποία κατηγορεί ότι εκπαιδεύει αυθαίρετα το παιδί ενώ απαιτεί απ αυτό πλήρη υποταγή και υπακοή. Η ίδια προτείνει ένα νέο μοντέλο εκπαίδευσης μέσω του οποίου η αγωγή θα έχει ως στόχο να τελειοποιήσει το άτομο και να το οδηγήσει στην εκπλήρωση όσων η φύση και η βιολογία έχει προκαθορίσει γι αυτό. Για το λόγο αυτό διαπιστώνει: «Αν θέλουμε να πετύχουμε την ψυχική ανόρθωση του ανθρώπου, πρέπει να ξεκινήσουμε από το παιδί. Πρέπει να το μελετήσουμε όχι σαν εξαρτώμενο πλάσμα, αλλά σαν ανεξάρτητο άτομο που πρέπει να αντιμετωπιστεί με όρους της δικής του αυτόνομης ατομικότητας». 41 2.3 Το Σχολείο Παραγωγής 38 Βλέπε σχετικά στο Ρέμπλε, Α. (2005), Ιστορία της παιδαγωγικής, (μτφ) Χατζηστεφανίδης, Θ., Χατζηστεφανίδου- Πολυζώη, Σ., Αθήνα: Παπαδήμα, σσ.448-457. 39 Παπαμαύρος, Μ. (1961), Σύστημα νέας παιδαγωγικής, Αθήνα, σ.383. 40 Για λεπτομέρειες σχετικά με το κάθε ένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά της μεθόδου Montessori βλέπε στο Κουτσουβάνου, Ε. (1992), Η μέθοδος Montessori και η προσχολική εκπαίδευση: σύγχρονες προοπτικές, σσ.61-66. 41 Montessori, M. (1986), Παιδαγωγικό μανιφέστο: παιδεία και ειρήνη, (μτφ) Λώμη, Μ., Αθήνα: Γλάρος, σσ.20-21. 28

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ Μια περισσότερο μαρξιστική πλευρά του Σχολείου Εργασίας αποτελεί το Σχολείο Παραγωγής σημαντικότερος εκφραστής του οποίου υπήρξε ο Ουκρανός παιδαγωγός Anton Makarenko. Σε αυτή τη μορφή σχολείου με τον όρο εργασία εννοείται η βιομηχανική μορφή εργασίας και όχι η απλή χειροτεχνική εργασία που κυριαρχεί στο Σχολείο Εργασίας. Στόχος του Σχολείου Παραγωγής, το οποίο αναπτύχθηκε στη Ρωσία, είναι η ανάπτυξη ενός συστήματος ομαδικής αγωγής μέσα στο οποίο ο μαθητής θα εκπαιδεύεται στην αυτοπειθαρχία, στην παραγωγική εργασία και τελικά στη διαμόρφωση ενός υπεύθυνου πολίτη της σοβιετικής κοινωνίας. 2.3.1 Anton Semyonovitch Makarenko «Ο Makarenko θεωρούσε πως όταν ο νέος άνθρωπος αποκτά συνείδηση των δεσμών του με τους άλλους ανθρώπους, όταν θεωρεί καθήκον του την εργασία και τον αγώνα για τη συλλογική πρόοδο και ευημερία, τότε η ανατροφή του στην παιδική κοινότητα έχει πετύχει τους σκοπούς της. Οι παιδαγωγικές απόψεις του συνοψίζονται σε αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε Μέθοδο της παράλληλης παιδαγωγικής δράσης. Στόχος της εν λόγω δράσης είναι η πολύπλευρη ανάπτυξη του παιδιού ως μελλοντικού πολίτη μιας χειραφετημένης, σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στην παιδαγωγική διαδικασία το παιδί δεν αντιμετωπίζεται, πλέον, ως ξεχωριστό αντικείμενο αγωγής αλλά, σύμφωνα με την παραπάνω μέθοδο, συμμετέχει σ ένα πλέγμα κατάλληλα διαμορφωμένων σχέσεων και δραστηριοτήτων, δια των οποίων και διαπαιδαγωγείται». 42 Για τον Ουκρανό παιδαγωγό ο κομμουνιστής άνθρωπος δεν υπάρχει, πρέπει, όμως, να δημιουργηθεί. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζεται ένας συνεχής αγώνας ώστε ο αλλοτριωμένος άνθρωπος να γίνει ένα αντικειμενικό ον. Οι νέοι, από τα σχολικά, ακόμη, χρόνια πρέπει να προετοιμαστούν για τον αγώνα αυτό και γι αυτό στους Σταθμούς του ο Makarenko αποφεύγει την άνεση και επιβάλλει τη σωματική αγωγή και τη στρατιωτική προετοιμασία. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργείται η αγωνιστικότητα των μαθητών του και ταυτόχρονα οι μαθητές προετοιμάζονται για την μελλοντική ένταξή τους στη σοσιαλιστική κοινωνία. 42 Δαφερμάκης, Μ., Παυλίδης, Π. (*), Η διαμόρφωση της προσωπικότητας ως ζήτημα της παιδείας και του πολιτισμού, μια αναφορά στο έργο των Λ. Βυγκότσκι και Α. Μακαρένκο, Δικ. Τμ. Κοινωνιολογίας Παν. Αιγαίου και Λ. Τμ. Εκπαίδευσης ΑΠΘ, σσ.173-174. 29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Κύρια επιδίωξη της παιδαγωγικής του αποτέλεσε η ιδέα της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας, μιας κοινωνίας στην οποία δεν έχουν θέση οι τάξεις και όπου το μόνο αποδεκτό μοντέλο είναι αυτό του Νέου Ανθρώπου. Ο Νέος Άνθρωπος δημιουργείται μέσα από τη δράση και είναι ένας άνθρωπος δυναμικός και με νέα συνείδηση που τον χαρακτηρίζει η περηφάνια, το αίσθημα του καθήκοντος, ο δυναμισμός, η συντροφικότητα και η ομαδικότητα. Είναι ο άνθρωπος ο οποίος συνεχώς δουλεύει, όχι όμως μόνο για να κατασκευάσει υλικά αγαθά, αλλά για να κατασκευάσει τον ίδιο του τον εαυτό. Για το μαρξισμό, η εργασία δεν έχει μόνο οικονομική και παραγωγική αξία, αλλά είναι ανθρωπογενετική αφού συμβάλει στην καλλιέργεια του ατόμου. 43 Η διαφορά εδώ είναι ότι με τον όρο εργασία νοείται μόνο η βιομηχανική εργασία, ενώ οι χειροτεχνικές εργασίες θεωρούνται μικροαστικές. Αυτή η μορφή εργασίας οδηγεί το παιδί σε ένα σύστημα ομαδικής αγωγής στόχος του οποίου είναι «η δημιουργία μιας σοσιαλιστικής προσωπικότητας που θέτει τον εαυτό της στην υπηρεσία της σοβιετικής κοινωνίας, με μέσα τη συνειδητή αυτοπειθαρχία και την ενεργητική ένταξη σε μια παραγωγική εργασιακή και συμβιωτική κοινότητα». 44 Ο ανθρωπισμός στην παιδαγωγική του Makarenko εκφράστηκε με τον σεβασμό στην προσωπικότητα του παιδιού, αλλά, ταυτόχρονα, βασίστηκε στην έννοια της κολλεκτίβας, αφού «μια αγωγή που έχει ως βάση τον ανθρωπισμό, μπορεί να αναπτυχθεί μόνο μέσα στην ομάδα και δια μέσου της ομάδας». 45 Για να λειτουργήσει, όμως, αυτή η σύνδεση ατόμου- κολλεκτίβαςκοινωνίας χρειάζεται να υπάρξει από το άτομο συνειδητή αποδοχή της πειθαρχίας και κατάφαση στην εργασία. Το ζήτημα της πειθαρχίας και της αυτοπειθαρχίας αποτελεί πολύ σημαντική παράμετρο στην παιδαγωγική 43 Houssaye, J. (επιμ). (2000), Δεκαπέντε παιδαγωγοί: σταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης, (μτφ) Καρακατσάνη, Δ., Αθήνα: Μεταίχμιο, σσ.211-227. 44 Ρέμπλε, Α. (2005), Ιστορία της παιδαγωγικής, (μτφ) Χατζηστεφανίδης, Θ., Χατζηστεφανίδου- Πολυζώη, Σ., Αθήνα: Παπαδήμα, σ.474. 45 Δανάσσης- Αφεντάκης, Κ. (2000), Η εξέλιξη της παιδαγωγικής και διδακτικής σκέψης, Αθήνα, σ.212. 30

ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ σκέψη του Makarenko, ο οποίος θεωρεί ότι η εργασία αποτελεί για τους μαθητές και τις μαθήτριες χρέος και όχι ευχάριστη ενασχόληση. Ταυτόχρονα, σημαντικό ρόλο στην αγωγή παίζει η οικογένεια και, μάλιστα, θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση της ορθής διαπαιδαγώγησης η σύνδεση σχολείου και οικογένειας. Τέλος, ενώ οι σωματικές τιμωρίες αποκλείονται, η ποινή και η αμοιβή επιβάλλονται από την ίδια τη μαθητική κοινότητα του σχολείου έχοντας ως στόχο τον προβληματισμό, τη νουθεσία, αλλά και την ενθάρρυνση των μαθητών. 46 2.4 Η Αντιαυταρχική Αγωγή 2.4.1 Alexander Sutherland Neill Ως εμπνευστής της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης, ο Neill, οραματίζεται και δημιουργεί ένα ελεύθερο και εκσυγχρονισμένο σχολείο που σκοπό έχει να βοηθήσει τα παιδιά να αναπτύξουν ελεύθερες και ισχυρές προσωπικότητες. Στο σχολείο αυτό εισάγεται, ίσως για πρώτη φορά, η μέθοδος της αυτοδιοίκησης και υιοθετούνται αρχές όπως η ισότητα και η αμοιβαιότητα ανάμεσα στα μέλη που απαρτίζουν τη σχολική κοινότητα. Τα μαθήματα στο Summerhill είναι προαιρετικά ως προς την παρακολούθησή τους όπως, επίσης, και το πρόγραμμα διδασκαλίας. Κυρίαρχο κριτήριο επιλογής των μαθητών είναι τα ενδιαφέροντά τους. Η μέθοδος και ο χρόνος μάθησης των συγκεκριμένων μαθημάτων δεν προβληματίζει το αντιαυταρχικό σχολείο, οι μαθητές επιλέγουν συνειδητά και δεν εξαναγκάζονται στην μάθηση ξερών και ανούσιων γνώσεων. Χτισμένο σε ένα εξοχικό, στο κέντρο ενός μεγάλου πάρκου, το σχολείο βρήκε γρήγορα το οριστικό του πρόσωπο και απέκτησε τη φήμη του 46 ό.π., σ.214. 31

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 σχολείου όπου κυριαρχούσε το «κάντε ό,τι θέλετε». Τα μαθήματα ήταν προαιρετικά, τα παιδιά μπορούσαν να παίζουν όλη τη μέρα ή να κάνουν χειρωνακτικές δραστηριότητες. Το Σάββατο το βράδυ συγκαλούσαν τη γενική συνέλευση, όπου τα παιδιά συζητούσαν τα προβλήματά τους και διαμόρφωναν τους δικούς τους νόμους. Ο Neill άσκησε έντονη κριτική στο παραδοσιακό σχολείο το οποίο κατηγόρησε ότι κάνει τα παιδιά να χάνουν την ταυτότητά τους και να μαζικοποιούνται. Αντίθετα, οι μαθητές του Summerhill χαρακτηρίζονται από αυτενέργεια, ενεργητικότητα, κινητικότητα και προσωπική πρωτοβουλία. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού έχει και εδώ συμπληρωματικό χαρακτήρα καθώς δάσκαλος και μαθητής συνεργάζονται σε ένα πνεύμα αμοιβαιότητας και ισότητας λειτουργώντας πάντα στα πλαίσια ομαδικών δραστηριοτήτων. 47 Ασκεί, επίσης, κριτική στους περισσότερους παιδαγωγούς της εποχής του και ιδιαίτερα στη Maria Montessori την οποία κατηγορεί ότι δεν αφήνει χώρο στην παιδική φαντασία και ότι χρησιμοποιεί περισσότερο από ότι θα έπρεπε το ηθικολογικό στοιχείο. 48 Για τον Neill το παιδί πρέπει να ανακαλύπτει τη γνώση μόνο του και να μπορεί να κάνει ότι θέλει αρκεί να μην παραβιάζει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των άλλων. Είναι, επίσης, ένθερμος υποστηρικτής της έννοιας του ενδιαφέροντος που είναι και η βασική έννοια της Νέας Αγωγής. Για τον ίδιο, το ενδιαφέρον είναι η ζωτική δύναμη ολόκληρης της προσωπικότητας. Μέσω του ενδιαφέροντος το παιδί θα οδηγηθεί προς το καλό, προς τη γνώση. Το πρώτο και σπουδαιότερο ενδιαφέρον του παιδιού είναι το παιχνίδι και, ιδιαίτερα το παιχνίδι της φαντασίας. Έτσι, το έργο του διδάσκοντα είναι απλό, αφού δεν έχει να κάνει τίποτα παραπάνω από το να ανακαλύψει ποια είναι τα πραγματικά ενδιαφέροντα του παιδιού και να το βοηθήσει να τα εξαντλήσει. 49 2.5 Η Κριτική της Προοδευτικής Εκπαίδευσης 47 Δανάσσης- Αφεντάκης, Κ. (2000), Η εξέλιξη της παιδαγωγικής και διδακτικής σκέψης, Τόμος Β, Αθήνα, σσ.245-255. 48 Houssaye, J. (επιμ). (2000), Δεκαπέντε παιδαγωγοί: σταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης, (μτφ) Καρακατσάνη, Δ., Αθήνα: Μεταίχμιο, σ.295. 49 ό.π., σσ.299-301. 32