ΠΡΟΤΑΣΗ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ» ΠΑΝΤΕΙΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΡ. ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΩΤΣΙΔΗ ΑΡΧΕΣ & ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Το μάθημα «Συμβουλευτική Ψυχολογία: Σχέση θεραπευτή θεραπευόμενου» εστιάζει στον πλέον σημαντικό κοινό θεραπευτικό παράγοντα ανάμεσα σε όλες τις προσεγγίσεις ψυχοθεραπείας, στη σχέση μεταξύ θεραπευτή-θεραπευόμενου. Η θεραπευτική σχέση αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο κάθε συμβουλευτικής διαδικασίας, το οποίο μάλιστα συνδέεται στενά και με το θεραπευτικό αποτέλεσμα της επίτευξης της ψυχικής αλλαγής. Ως εκ τούτου, η αναλυτική παρουσίαση και επεξεργασία των επιμέρους συστατικών που χαρακτηρίζουν και επηρεάζουν τη σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου αποτελεί απαραίτητο εφόδιο στην εκπαίδευση συμβουλευτικής. Επιπλέον, η εκμάθηση και εξοικείωση με συγκεκριμένες δεξιότητες και τεχνικές συμβουλευτικής που προάγουν τη θεραπευτική σχέση και ευοδώνουν την οικοδόμησή της, συνιστούν βασικά εργαλεία για την άσκηση του ρόλου του συμβούλου/θεραπευτή με τρόπο αποτελεσματικό και βοηθητικό. Στο μάθημα επιδιώκονται τα αποτελέσματα αυτά μέσω: (α) της συγκριτικής παρουσίασης διαφορετικών θεραπευτικών προσεγγίσεων αναφορικά με αρχές και παραμέτρους που διέπουν τη συμβουλευτική σχέση, (β) της σύνδεσης της σχετικής θεωρίας και έρευνας με την πράξη και την εξάσκηση σε συγκεκριμένες δεξιότητες και μεθόδους συμβουλευτικής, και (γ) την ενεργητική βιωματική συμμετοχή των φοιτητών σε διαδικασίες και τεχνικές που αφορούν τη θεραπευτική σχέση, στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης στην ευρύτερη ομάδα. ΣΚΟΠΟΣ & ΣΤΟΧΟΙ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Σκοπός του μαθήματος είναι η ολοκληρωμένη γνώση και εμπέδωση των αρχών, των δεξιοτήτων και των τεχνικών συμβουλευτικής στη σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου, λαμβάνοντας υπόψη τα σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα καθώς και τη σχετική δεοντολογία στη συμβουλευτική. Συγκεκριμένα, στο τέλος του μαθήματος, οι φοιτητές αναμένεται να έχουν επιτύχει τα εξής: Σε επίπεδο γνώσεων Να έχουν εμπεδώσει τις προϋποθέσεις / μεθόδους ανάπτυξης της αποτελεσματικής συμβουλευτικής σχέσης, σύμφωνα με τις κύριες θεραπευτικές προσεγγίσεις (π.χ. ψυχαναλυτική / ψυχοδυναμική, προσωποκεντρική, γνωσιακή-συμπεριφοριστική) Να συνδέουν τη σχετική θεωρία και έρευνα που αφορά στη σχέση θεραπευτήθεραπευόμενου με συγκεκριμένες πρακτικές και τεχνικές συμβουλευτικής [1]
Να υπάρξει εξοικείωση με τη βασική έννοια της ενσυναίσθησης και με μια σειρά από σχετικές τεχνικές και μεθόδους συμβουλευτικής για την οικοδόμηση της συμβουλευτικής σχέσης Να γνωρίζουν τους παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν την εγκαθίδρυση ή μη της συμβουλευτικής σχέσης τόσο από την πλευρά του συμβούλου όσο και από την πλευρά του συμβουλευόμενου (π.χ. εμπειρίες, φύλο, πεποιθήσεις, βασικά χαρακτηριστικά) Σε επίπεδο στάσεων Να αποκτήσουν καλύτερη ευαισθησία και γνώση σε θέματα που αφορούν στον εαυτό σε επίπεδο προσωπικό αλλά και σε επίπεδο λειτουργίας στην ομάδα (π.χ. επιθυμίες/προσδοκίες, στόχους, δυνατά & αδύνατα σημεία, στάσεις, νοητικά σχήματα, προκαταλήψεις, αντιστάσεις, τρόπους αλληλεπίδρασης, κ.ά.) Να ενδυναμώσουν τα θετικά στοιχεία, τις δυνατότητες και τους προσωπικούς πόρους στο πλαίσιο της άσκησης του συμβουλευτικού ρόλου Να μάθουν να αναγνωρίζουν, να εκφράζουν και να διαχειρίζονται καλύτερα σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές Να εξασκηθούν σε θέματα δεοντολογίας και ηθικής στο πλαίσιο της συμβουλευτικής σχέσης Σε επίπεδο δεξιοτήτων Να αποκτήσουν ένα εύρος δεξιοτήτων συμβουλευτικής στη σχέση θεραπευτήθεραπευόμενου, τις οποίες θα μπορούν να εφαρμόζουν με άνεση στην πράξη Να αναπτύξουν δεξιότητες συμβουλευτικής οι οποίες προάγουν το σεβασμό και την αποδοχή του συμβουλευόμενου (π.χ. πολιτισμική ενσυναίσθηση) Να υπάρξει εξοικείωση με μια σειρά από τεχνικές και μεθόδους συμβουλευτικής για την αντιμετώπιση των αντιστάσεων, της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης κατά τη συμβουλευτική διαδικασία. Να αναπτυχθούν δεξιότητες συμβουλευτικής, οι οποίες έχουν αποδειχθεί ότι συμβάλλουν στην απόκτηση ενόρασης και στη συναισθηματική έκφραση του συμβουλευόμενου (π.χ. παράφραση, αντανάκλαση συναισθημάτων, συνομιλία με τον εαυτό, κ.ά.) Να αναπτυχθούν δεξιότητες και τεχνικές παροχής προκλήσεων, ανατροφοδότησης και αλλαγής αναφορικά με τον τρόπο σκέψης και δράσης του συμβουλευόμενου (π.χ. αναγνώριση/αμφισβήτηση δυσλειτουργικών γνωσιών/αυτόματων σκέψεων, ημερολόγιο καταγραφής σκέψεων, μέθοδος 5Σ, διευκόλυνση επίλυσης προβλημάτων) Να μπορούν να επιλέγουν την κατάλληλη μέθοδο / τεχνική στο πλαίσιο της συμβουλευτικής σχέσης, ανάλογα με τους στόχους και τις ανάγκες που προκύπτουν σε διαφορετικές φάσεις της συμβουλευτικής διαδικασίας (π.χ. έναρξη, πρώτη συνάντηση, λήξη, κτλ.) [2]
ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ανά διδακτική εβδομάδα 1) Γνωριμία συμμετεχόντων. Βασικές έννοιες και αρχές συμβουλευτικής σχέσης. Συνθήκες, προϋποθέσεις και ευρύτερο πλαίσιο στη σχέση θεραπευτήθεραπευόμενου. Σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα για τον ρόλο της συμβουλευτικής σχέσης στη διαδικασία και το αποτέλεσμα της συμβουλευτικής. Στόχοι, μέθοδοι και τρόποι αξιολόγησης μαθήματος. 2) Η σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου στην ψυχαναλυτική / ψυχοδυναμική προσέγγιση. Διαχείριση μεταβίβασης-αντιμεταβίβασης, διαχείριση αμυνών και αντιστάσεων. Ασκήσεις ανάδυσης επιθυμιών και προσωπικών περιορισμών 3) Η σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου στην προσωποκεντρική προσέγγιση. Δεξιότητες ανάπτυξης ασφάλειας και εργασιακής συμμαχίας. Βασικές δεξιότητες συμβουλευτικής (διαπροσωπικής επικοινωνίας & δεξιότητες του νου) 4) Η δεξιότητα της ενσυναίσθησης και η έννοια / οι προϋποθέσεις της ενεργητικής ακρόασης στη συμβουλευτική σχέση. Δεξιότητες επίδειξης προσοχής και εισαγωγή στις κύριες τεχνικές ενεργητικής ακρόασης. Ασκήσεις προσωπικού αναστοχασμού. 5) Δεξιότητες λεκτικής και μη-λεκτικής επικοινωνίας. Ασκήσεις αναγνώρισης, έκφρασης και διαχείρισης συναισθημάτων και σωματικών αντιδράσεων. 6) Σεβασμός του «άλλου» και εμπόδια στην αποδοχή του «άλλου». Δεξιότητες κατανόησης του εσωτερικού πλαισίου αναφοράς και δεξιότητες αυτό-αποκάλυψης 7) Δεξιότητες ενεργητικής ακρόασης. Ασκήσεις εφαρμογής των δεξιοτήτωνενεργητικής ακρόασης (παράφραση, αντανάκλαση συναισθημάτων, διατύπωση ερωτήσεων, ελάχιστη ενθάρρυνση, αναπλαισίωση, κ.ά) 8) Η σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου στη γνωσιακή-συμπεριφοριστική προσέγγιση. Δεξιότητες βελτίωσης των αντιλήψεων, των κανόνων και της «συνομιλίας με τον εαυτό». Τεχνική τήρησης ημερολογίου. Μέθοδοι καταγραφής και τροποποίησης σκέψεων και πεποιθήσεων. Ασκήσεις αναγνώρισης προσωπικών αντιλήψεων, στάσεων και αξιών 9) Δεξιότητες δράσης: Τεχνικές διευκόλυνσης επίλυσης προβλημάτων και τεχνικές αλλαγής προβληματικής συμπεριφοράς στο πλαίσιο της συμβουλευτικής σχέσης 10) Δεξιότητες και τεχνικές συμβουλευτικής σχέσης στη φάση της έναρξης και στη φάση της λήξης της συμβουλευτικής διαδικασίας 11) Θέματα δεοντολογίας και ηθικά διλήμματα στη συμβουλευτική διαδικασία. Η συμβουλευτική σχέση στη διαπολιτισμική συμβουλευτική 12) Κλείσιμο Συμπεράσματα. Πρόσθετα θέματα που πιθανά να έχουν προκύψει από την ίδια την ομάδα των φοιτητών (π.χ. διαχείριση ρήξεων στη θεραπευτική συμμαχία, συμβουλευτική σχέση με παιδιά και εφήβους, συμβουλευτική σχέση και οικογένεια, κ.ά.) [3]
ΜΕΘΟΔΟΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗΣ Το μάθημα βασίζεται στο συνδυασμό θεωρίας και πρακτικής εξάσκησης, μέσω της βιωματικής και ενεργητικής μάθησης. Συγκεκριμένα, οι μέθοδοι που θα εφαρμοστούν είναι οι εξής: Παρουσίαση διαφανειών και βίντεο Παιχνίδια ρόλων και συμμετοχή σε ομάδες Ασκήσεις αυτό-αναφοράς, ερωτηματολόγια προσωπικής ανάπτυξης Ασκήσεις σεναρίου και άλλες βιωματικές ασκήσεις προσωπικού αναστοχασμού και αυτό-διερεύνησης Ασκήσεις για το σπίτι Μελέτες περίπτωσης ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Η αξιολόγηση του μαθήματος θα πραγματοποιηθεί με την τήρηση ατομικού ημερολογίου, με τη μορφή προσωπικού portfolio/ντοσιέ το οποίο θα περιλαμβάνει τα εξής: (α) σκέψεις (και νοητικές εικόνες), συνοδά συναισθήματα και σωματικές αντιδράσεις, καθώς και τη συμπεριφορά (δράση, αντιδράσεις, τρόποι αλληλεπίδρασης) του φοιτητή σε κάθε μάθημα σε σχέση με την εμπειρία που αποκτήθηκε κάθε φορά σε αυτό, και β) κείμενο 400-600 λέξεων σχετικά με συγκεκριμένο επιστημονικό άρθρο που θα έχει επιλέξει ο/η φοιτητής/-τρια και το οποίο θα αφορά σε θέματα συμβουλευτικής σχέσης. Στο κείμενο αυτό, ο/η φοιτητής/-τρια καλείται να παρουσιάσει με συνοπτικό και κριτικό τρόπο τα κύρια σημεία και την πρακτική αξιοποίηση που προκύπτει από την εν λόγω έρευνα, σε σχέση και με την εμπειρία που θα έχει αποκομίσει από το μάθημα. Σκοπός του ατομικού ημερολογίου είναι η συστηματική αποτύπωση της συμμετοχής των φοιτητών σε κάθε διάλεξη, καθώς και η προσωπική ενεργή συμμετοχή στη διαδικασία της σύνδεσης μεταξύ θεωρίας, έρευνας και πράξης. Το ατομικό ημερολόγιο θα αντιστοιχεί στο 100% της συνολικής βαθμολογίας, σε συνδυασμό με την ενεργό συμμετοχή στην ομάδα κατά τη διάρκεια των διαλέξεων. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ (ελληνική) Beck J.S.(2013). Εσαγωγή στη γνωστική θεραπεία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Γιωτσίδη, Β. (2013). Η αντίσταση στην ψυχοθεραπεία. Θεωρία, έρευνα και κλινικό έργο. Αθήνα: Τόπος Ivey, A.E., Gluckstern, N.B., & Ivey, M.B. (1993). Συμβουλευτική Μέθοδος Πρακτικής Προσέγγισης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Καραμανωλάκη, Χ., Μιχόπουλος, Γ., & Χαραλαμπάκη, Κ. (Επιμ.) (2015). Η θεραπευτική σχέση. Ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις από την ψυχαναλυτική, τη γνωσιακή και τη συστημική οπτική. Αθήνα: Καστανιώτη [4]
Κλεφτάρας, Γ. (2009). Πολιτισμική και Πολυπολιτισμική Συμβουλευτική. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Κουνενού, Κ. (2010). Συμβουλευτική και Θεραπεία Οικογένειας. Αθήνα: Παπαζήση. Μαλικιώση Λοΐζου, Μ., (2011). Η Συμβουλευτική Ψυχολογία στην Εκπαίδευση. Αθήνα: Πεδίο. Μαλικιώση-Λοϊζου, Μ. (1994). Συμβουλευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Mc Leod (2005). Εισαγωγή στη Συμβουλευτική. Αθήνα: Μεταίχμιο. Nelson-Jones, R. (2014). Practical counselling and helping skills (6th Ed.). Sage Publications. Nelson-Jones, R. (2009). Βασικές δεξιότητες συμβουλευτικής. Αθήνα: Πεδίο. Σταλίκας, Α. (2005). Θεραπευτικές παρεμβάσεις. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Σταλίκας, Α. & Μερτίκα, Α. (2004). Η θεραπευτική συμμαχία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Στάλικας, Α. & Χαμόδρακα, Μ. (2004). Η ενσυναίσθηση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. ΔΙΕΘΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ 1. Journal of Counselling Psychology 2. European Journal of Counselling Psychology 3. The Counselling Psychologist 4. Journal of Counselling and Development 5. Counselling Psychology Quarterly 6. International Journal of Psychology and Counselling 7. The European Journal of Counselling Psychology 8. International Journal for the Advancement of Counselling 9. Journal of Psychologists and Counsellors in Schools 10. Canadian Journal of Counselling 11. Journal of Critical Psychology, Counselling and Psychotherapy [5]