ΣΤΑΔΙΑ ΤHΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

ΣΤΑΔΙΑ ΤHΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ 1.ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Γλώσσα, στη γενική της έννοια, είναι ένα σύστημα επικοινωνίας των ανθρώπων μεταξύ τους. Από την άποψη αυτή η γλώσσα περιλαμβάνει δύο στοιχεία (Davil McNeil): το σχηματικό οπτικοκινητικό (χειρονομίες, μορφασμοί, άλλες διάφορες κινήσεις) και το λεκτικό ακουστικοφωνητικό (έναρθρος λόγος). Η ανάπτυξη της ικανότητας να κατανοεί το παιδί την ομιλία είναι εξαιρετικά σημαντική για κάθε διαδικασία μάθησης. 2.ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΦΘΟΓΓΩΝ Η γλώσσα στη λειτουργική της μορφή, έχει δύο κύριες διεργασίες: Την κατανόηση (πρόσληψη και ερμηνεία) και την έκφραση. Από τις δύο αυτές διεργασίες, η κατανόηση σε όλα ανεξαιρέτως τα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης φωνολογικής, μορφολογικής, σημασιολογικής προηγείται της έκφρασης. Ο Mussen διαπίστωσε ότι το βρέφος, πριν ακόμη μπορέσει να παραγάγει την πρώτη λέξη (περί τον 11 ο μήνα), μπορεί να εκτελεί σχετικά πολύπλοκες οδηγίες. Στο επίπεδο των φθόγγων, το βρέφος, από τη γέννηση ακόμη, μπορεί να διακρίνει τους γλωσσικούς φθόγγους από άλλους. Όταν ακούει επανειλημμένως ένα φώνημα, οι υποδοχείς στο αυτί ενεργοποιούν τη διαμόρφωση ανάλογων συνδέσεων στο φλοιό του εγκεφάλου, όπου διαμορφώνεται με τον τρόπο αυτόν ένας αντιληπτικός χάρτης, Ο χάρτης αυτός αντιπροσωπεύει τις ομοιότητες μεταξύ ήχων και το διευκολύνει να ξεχωρίσει τα διάφορα φωνήματα, Η διαμόρφωση του χάρτη ολοκληρώνεται ως τους 12 μήνες και γι αυτό τα βρέφη χάνουν την ικανότητα διάκρισης ήχων που δεν είναι σημαντικοί στη μητρική τους γλώσσα. Όσο αναφορά την ακουστική ικανότητα των βρεφών σήμερα χρησιμοποιείται η μέθοδος προκλητών δυναμικών, προκειμένου να ανιχνευθούν πρώιμα σημάδια μιας ελλειμματικής ακουστικής 1

επεξεργασίας στη βρεφική ηλικία, τα οποία μπορεί να υποδηλώνουν μια προβληματική κατηγορική αντίληψη σε μεγαλύτερες ηλικίες.. Οι περισσότερες όμως από τις γλωσσικές δοκιμασίες δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν πριν από την ηλικία των δύο ετών. Ερευνητική όμως ομάδα στην Ολλανδία που έκανε χρήση προκλητών δυναμικών σε βρέφη που είχαν γενετικό κίνδυνο για εμφάνιση δυσλεξίας διαπίστωσε ισχυρή συσχέτιση ανάμεσα στον κίνδυνο εμφάνισης δυσλεξίας και τις φτωχές ικανότητες λεκτικής μνήμης στην ηλικία των πέντε ετών με διαταραχή στην πρώιμη ακουστική διάκριση και ελλειμματική ακουστική επεξεργασία στη βρεφική ηλικία. 3. ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΟΥ ΒΟΗΘΟΥΝ ΣΤΗΝ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Πρώτο στοιχείο στο υλικό περιβάλλον που διαφοροποιεί τη νοητική και γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού είναι η ποσότητα και η ποικιλία των ερεθισμάτων. Η ποικιλία εξασφαλίζεται αφενός, όταν τα ερεθίσματα απευθύνονται σε όσο το δυνατό περισσότερες αισθητηριακές διόδους (απτικά, ακουστικά, οπτικά, κινησιοαισθητικά ερεθίσματα) και αφετέρου όταν για κάθε αισθητηριακή δίοδο παρέχονται ευκαιρίες για εμπειρίες με όσο το δυνατό διαφορετικά ως προς το ποιόν ερεθίσματα. Η πολυπλοκότητα και η ποικιλία των ερεθισμάτων πρέπει πάντοτε να εξετάζεται σε σχέση με το επίπεδο της γνωστικής ωριμότητας του παιδιού. Ο Piaget μας δηλώνει ότι για να υπάρξει ανάπτυξη, πρώτον πρέπει να υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στις υπάρχουσες γνωστικές δομές και στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Το άτομο, για να κατανοήσει το νέο, αναγκάζεται να τροποποιήσει τις υπάρχουσες γνωστικές δομές. Δεύτερο βασικό στοιχείο να είναι λίγο πιο πάνω οι νέες απαιτήσεις από ό,τι μπορεί να αφομοιώσει κάθε φορά. Τρίτο βασικό στοιχείο στο περιβάλλον που διαφοροποιεί την ανάπτυξη του παιδιού είναι η δυνατότητα που έχει το παιδί να επενεργεί επάνω στα πράγματα γύρω του και να τα χειρίζεται ελεύθερα (αυτενέργεια). (Παρασκευόπουλος, Ι.). Τέταρτο σοβαρό στοιχείο είναι η «ανταπόκριση» που βρίσκουν οι ενέργειες του παιδιού στην αναστροφή του με τα πράγματα 2

και η δυνατότητα του να ασκεί έλεγχο επάνω στα πράγματα. Αν το περιβάλλον είναι πολύ οργανωμένο και στατικό, το παιδί θα νιώσει ότι δεν μπορεί να επενεργήσει αποτελεσματικά επάνω στο περιβάλλον, οπότε υιοθετεί τη στάση ότι δεν μπορεί να αποτελέσει διάμεσο για την επιτυχή λύση προβλημάτων δεν μπορεί να δει τον εαυτό του ως αιτιώδη παράγοντα στα όσα συμβαίνουν γύρω του. Γι αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό ενός καλού παιδικού παιγνιδιού είναι να δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να επενεργεί επάνω στο υλικό του παιγνιδιού αποτελεσματικά και να το τροποποιεί. 4. ΣΤΑΔΙΑ ΤHΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Το 1 ο έτος της ζωής του παιδιού αποτελεί ένα είδος προπαρασκευαστικής γλωσσικής περιόδου, με προγλωσσικά κυρίως στοιχεία, ενώ το 2 ο έτος αποτελεί την πρώτη συστηματική προσπάθεια κατάκτησης και επεξεργασίας όλων των στοιχείων του φωνούμενου λόγου. Κατά την προγλωσσική φάση του 1 ου έτους της ζωής του παιδιού διακρίνουμε τα εξής προγλωσσικά στοιχεία: 1) Τις άναρθρες φωνές, 2) το βάβισμα ψελλίσματα και 3) τις ιδιόρρυθμες λέξεις. Κατά το 2 ο έτος διακρίνουμε τα εξής επιμέρους στάδια: 1) Το στάδιο των μεμονωμένων λέξεων του συγκρητικού λόγου και 2) το στάδιο των ελλειπτικών προτάσεων του τηλεγραφικού λόγου. 4.1.ΑΝΑΡΘΡΕΣ ΦΩΝΕΣ ΚΛΑΜΑ Ενώ κατά τη γέννηση το βρέφος παράγει μόνο κραυγές και αντανακλαστικούς ήχους, όπως το ρέψιμο και το φτάρνισμα, από το δεύτερο μήνα και μετά το παιδί αρχίζει να παράγει ήχους που μοιάζουν με φωνήεντα (γουργουρίσματα) τα οποία εκδηλώνονται σαν απάντηση ευχαρίστησης 3

προς το πρόσωπο που το φροντίζει (Μίλερ Λίζα, 1995). Κατά τους δύο πρώτους μήνες της ζωής, μπορεί να παράγει μόνο αυτόματες άναρθρες κραυγές και εκρηκτικούς ήχους που οφείλονται κυρίως στην κατάσταση του σώματος (πείνα, πόνος, αλλαγή θερμοκρασίας κ.τ.λ.). Κυριότερη μορφή φωνούμενου ήχου που παράγει στην περίοδο αυτή είναι το κλάμα. Το κλάμα αρχίζει από τη γέννηση ως ενέργεια καθαρώς αντακακλαστικού τύπου. (Παρασκευόπουλος.Ι).Η μόνη λοιπόν συμβολή του κλάματος στην απόκτηση του φωνούμενου λόγου πιθανώς να έχει σχέση με τον επιτονισμό, την ελεγχόμενη δηλαδή αλλαγή του τονικού χρωματισμού του λόγου. Επίσης, μετά τον τέταρτο μήνα τα βρέφη χρησιμοποιούν ποικίλους τρόπους κλάματος για να δηλώσουν δυσφορία ή απλά να τραβήξουν την προσοχή μας. (Μίλερ Λίζα, 1995) 4.2. ΨΕΛΛΙΣΜΑΤΑ - ΒΑΒΙΣΜΑ Από τον 3 ο μήνα το βρέφος αρχίζει να παράγει ήχους που φωνολογικά προσεγγίζουν τον ανθρώπινο λόγο, τα ψελλίσματα. Οι εκφραστικές αυτές εκδηλώσεις δεν αποσκοπούν στη μεταβίβαση κάποιου μηνύματος, δεν έχουν εννοιολογικό περιεχόμενο (το βρέφος ψελλίζει περισσότερο όταν είναι μόνο του). Είναι ένα είδος φωνητικού παιγνιδιού, ένα είδος ασκήσεων των φωνητικών οργάνων που παρουσιάζεται ως εγγενής αντίδραση. Γενικώς, μπορεί να λεχθεί ότι η πορεία της φωνολογικής ανάπτυξης παρουσιάζει μια κανονικότητα που είναι ίδια περίπου σε όλες τις γλώσσες. Φαίνεται λοιπόν ότι ο ψελλισμός εμφανίζεται ως μια εγγενής αντίδραση, η οποία για τους πρώτους 2-3 μήνες παραμένει ανεπηρέαστη από τις εξωτερικές επιδράσεις. (Παρασκευόπουλος, Ι). Από τον πέμπτο μήνα και μετά αρχίζει να παράγει ακολουθίες ήχων που μοιάζουν με σύμφωνα και φωνήεντα και οδηγούν στο βάβισμα.(στην αρχή η αναλογία είναι 5 φωνηέντα προς 1 σύμφωνο). Η σχέση ανάμεσα στο βάβισμα και τον λόγο δεν έχει σαφώς καθοριστεί, καθώς παλιότερα πίστευαν (η άποψη δεν ευσταθεί πλέον) ότι παράγει 150 φωνήματα όλων των γλωσσών, αργότερα όμως με την ανθρώπινη εμπειρία, μίμηση, κοινωνική ενίσχυση, συνεχίζουν να παράγονται μόνο οι φθόγγοι της μητρικής γλώσσας. 4

4.3.ΙΔΙΟΡΡΥΘΜΕΣ ΛΕΞΕΙΣ Σε κάποια προχωρημένη φάση της περιόδου του βαβίσματος (6 ο ως 8 ο μήνα) το βρέφος αρχίζει να χρησιμοποιεί ορισμένα φθογγολογικά σύνολα, κατά τρόπο συνεπή και συστηματικό, για να υποδηλώσει συγκεκριμένες ενέργειες, αντικείμενα ή καταστάσεις. (Παρασκευόπουλος, Ι) Επίσης το παιδί πλέον είναι ικανό να εστιάζει με προσοχή σε αντικείμενα, μέλη της οικογένειας ή και εικόνες, όταν του τις ονομάζουμε, να παρακολουθεί τις χειρονομίες και τις μιμικές κινήσεις του προσώπου με τις οποίες οι ενήλικες του συνοδεύουν τις λέξεις.(μίλερλίζα,1995) Τα εκφωνήματα αυτά είναι ιδιόρρυθμες λέξεις, ένα είδος «προσωπικού» λεξιλογίου, που μόνο τα πρόσωπα που βρίσκονται σε συνεχή επαφή με το παιδί (η μητέρα) μπορούν να τις κατανοούν. Στο 10 ο περίπου μήνα το βρέφος διαθέτει κατά μέσο όρο 12 τέτοιες ιδιόρρυθμες εκφωνήσεις. Μερικές από τις εκφωνήσεις αυτές φαίνεται να προέρχονται από μιμητικές προσεγγίσεις λέξεων των ενηλίκων, ενώ άλλες είναι ονοματοποιημένοι σχηματισμοί παρμένοι από ήχους ζώων και του περιβάλλοντος. Το στάδιο των ιδιόρρυθμων λέξεων αποτελεί τον κρίκο ανάμεσα στα ψελλίσματα και στην πρώτη πραγματική φωνούμενη λέξη, γιατί στη φάση αυτή το βρέφος φαίνεται ότι αρχίζει να συνειδητοποιεί το γεγονός ότι οι ακολουθίες γλωσσικών φθόγγων έχουν ένα σταθερό εννοιολογικό περιεχόμενο, με αποτέλεσμα να αρχίζει να κατασκευάζει από τα ψελλίσματά του ή από άλλους ήχους, τις δικές του πλέον «λέξεις». Στο τέλος του σταδίου(στο τέλος του 10ου μήνα) το βρέφος εισέρχεται στην τελευταία φάση της προγλωσσικής ανάπτυξης, στη φάση της φωνητικής ανάπτυξης και της κατανόησης του λόγου του ενήλικου. Ο Gesell διαπίστωσε ότι το βρέφος πριν παραγάγει την πρώτη λέξη, μπορεί να εκτελεί διάφορες σχετικά πολύπλοκες εντολές, όπως πάρε την μπάλα, βάλε την μπάλα στο καλάθι, κ.τ.λ. 5

4.4.ΜΕΜΟΜΩΜΕΝΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΣΥΓΚΡΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Η πρώτη εμφάνιση της φωνούμενης γλώσσας ως μέσου επικοινωνίας στο παιδί γίνεται περί το τέλος του 1 ου έτους, γύρω στον 11 ο μήνα, οπότε εμφανίζεται και η πρώτη φωνούμενη λέξη με σαφές εννοιολογικό περιεχόμενο. Συνήθως οι πρώτες αυτές λέξεις είναι επαναλαμβανόμενες συλλαβές, όπως «μπαμπά», «μαμά», ή μονοσύλλαβες λέξεις, όπως «μαμ», «ντα», κ.τ.ό. Μετά την εμφάνιση της πρώτης λέξης, το λεξιλόγιο του παιδιού επεκτείνεται και εμπλουτίζεται ταχύτατα. Το πρώτο λεξιλόγιο του παιδιού αναφέρεται σε «πράγματα» επάνω στα οποία το παιδί επενεργεί, σε κινητά αντικείμενα, και στις ενέργειες του ίδιου του παιδιού. Τα δεδομένα αυτά βρίσκονται σε αντιστοιχία προς τη νοητική ανάπτυξη του παιδιού, η οποία στην περίοδο αυτή είναι αισθητηριακή κινητική (Piaget) και πραξιακή (Bruner), και η γνώση του παιδιού στην περίοδο αυτή βασίζεται στις πράξεις. Το παιδί δηλαδή κατά τη φάση αυτή αποκτά τα σύμβολα (λέξεις) για τις πνευματικές εικόνες που έχει ήδη αποκτήσει μέσω της πράξης. Στην πρώτη φάση της χρήσης λέξεων με σαφές εννοιολογικό περιεχόμενο, το παιδί χρησιμοποιεί τις λέξεις αυτές μία μία, μεμονωμένες. Αργότερα, το 18 ο μήνα, αρχίζει να χρησιμοποιεί περισσότερες από μία λέξεις μαζί. Ο μονολεκτικός λόγος του παιδιού στην ηλικία αυτή θεωρείται ότι σημαίνει περισσότερα από ό,τι η μεμονωμένη λέξη και μάλιστα ότι αντιστοιχεί με ολόκληρη πρόταση. Το είδος αυτό του μονολεκτικού λόγου έχει αποκληθεί συγκρητικός λόγος. Το βρέφος αναγνωρίζει και κατανοεί τα ονόματα κοινών αντικειμένων. Μέχρι την ηλικία των 12 μηνών το παιδί κατανοεί γύρω στις 50 λέξεις. Μερικοί ψυχογλωσσολόγοι δέχονται ότι κάθε τέτοια μονολεκτική έκφρασή του είναι μια ελλειπτική πρόταση κατά το πρότυπο της σύνταξης των ενηλίκων, η οποία έχει «βαθιά δομή» και ότι εκφράζει γραμματικές σχέσεις που αντιστοιχούν σε ολόκληρες προτάσεις.(noam Chomsky). 6

4.5.ΕΛΛΕΙΠΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΗΛΕΓΡΑΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κατά το δεύτερο εξάμηνο του 2 ου έτους (18 ος μήνας και ύστερα) αρχίζει το βρέφος να συνδυάζει περισσότερες από μία λέξεις και να σχηματίζει απλές προτάσεις με δύο και τρεις συνήθως λέξεις ή, και σπανιότερα, με περισσότερες λέξεις. Κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι αποτελούνται κυρίως από ουσιαστικά, ρήματα και σπανιότερα επίθετα, δηλώνοντας ενέργειες και καταστάσεις. Είναι δηλαδή μία τηλεγραφική μορφή λόγου, στην οποία παραλείπονται οι λέξεις και τα μορφήματα που φαίνεται να μην είναι απαραίτητα για την κατανόηση του μηνύματος και παρατηρείται τόσο στον αυθόρμητο όσο και στο μιμητικό λόγο του. Και στις δύο αυτές μορφές παρατηρείται η τάση να διατηρηθούν μόνο οι κύριες, οικείες, εμφατικές και όλως απαραίτητες για την κατανόηση του μηνύματος λέξεις. ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΟΙ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΒΡΕΦΟΥΣ Έχει διαπιστωθεί ότι ο ανθρώπινος λόγος σε όλες τις μορφές του, αποτελεί κύριο διευκολυντικό παράγοντα για τη γλωσσική ανάπτυξη. Οι κυριότερες γλωσσικές δραστηριότητες των γονέων, οι οποίες επιταχύνουν τη γλωσσική ανάπτυξη είναι η ομιλία, η ανάγνωση ιστοριών, η αφήγηση ιστοριών, η περιγραφή προσωπικών εμπειριών, τα λεκτικά παιγνίδια, οι προφορικές εξηγήσεις και ερμηνείες που δίνονται σε απορίες και ερωτήσεις του παιδιού κ.λ.π. Οι γλωσσικές αυτές εμπειρίες, του παρέχουν το γλωσσικό υλικό από το οποίο θα διαμορφώσει το δικό του λεξιλόγιο, θα εκμάθει την ποικιλία των φωνητικών φθόγγων της μητρικής του γλώσσας και θα εξαγάγει τους διαφόρους γραμματικούς κανόνες και τις σημασιολογικές σχέσεις. Οι γονείς παρεμβαίνουν και επιδρούν στη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού κατά δύο κυρίως τρόπους: α) Συμπληρώνουν και επεκτείνουν τις ελλειμματικές προτάσεις, τον μονολεκτικό και τον τηλεγραφικό λόγο του και 2) Παρακινούν το παιδί να μιλήσει. 7

Η μίμηση όμως του ελλειμματικού λόγου του παιδιού αποτελεί κορυφαίο τους σφάλμα, γιατί στερεί το παιδί από την ευκαιρία να γνωρίσει το σωστό γλωσσικό πρότυπο. (Τζόνσον Β.- Βέρνερ Ρ. 1983). Επίσης έρευνες με ιδρυματικά παιδιά κατέδειξε ότι το στείρο χωρίς αισθητηριακά ερεθίσματα περιβάλλον, προκαλεί σημαντικές καθυστερήσεις στην κινητική, γλωσσική και γνωστική ανάπτυξή του. Επίσης ο συντηρητικός εμπλουτισμός του περιβάλλοντος του βρέφους, φαίνεται να έχει καλύτερα αποτελέσματα από τον υπερβολικό που μπορεί να το ενοχλήσει. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.Brown, R A first language: The early stages 1973 Harvant University Press στο Παρασκευόπουλος, Ιωάννης : Εξελικτική Ψυχολογία 2.Davil McNeil στη μελέτη The development of langyage στο σύγγραμμα P.H.Mussen Carmichael s Manual of Child Development : Willey στο Παρασκευόπουλος, Ιωάννης : Εξελικτική Ψυχολογία-Η Ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση. 3.Kuhl, P. ( 1995).Speech persepsion, memory and cognition: Implications automatic speech recognition systems. Paper presented at the annyal meeting of the American Speech Association. Washington DC στο Κάκουρος, Ε, Μανιαδάκη, Κ (2006),Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων: εκδ. Τυπωθήτω 4.Παρασκευόπουλος,Ιωάννης: Εξελικτική Ψυχολογία-Η Ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση. Αθήνα 5.Τζόνσον Β.- Βέρνερ Ρ. (1983) Οδηγός ανάπτυξης για προβληματικά παιδιά : Καστανιώτης Noam Chomsky197,Syntactic structures:mouton στο Παρασκευόπουλος,Ιωάννης: Εξελικτική Ψυχολογία 6.Gesell Infant Behavior :Mc Graw-Hill στο Παρασκευόπουλος,Ιωάννης: Εξελικτική Ψυχολογία 7.www.encephalos.gr/full/45-3-02g.htm Προκλητά δυναμικά στη βρεφική και τη νηπιακή ηλικία: 8

Η συμβολή τους στην ανίχνευση της αναπτυξιακής δυσλεξίας ΒΛΑΧΟΣ Φ. Επίκουρος Καθηγητής, Π. Τ.Ειδικής Αγωγής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας : Ανάκτηση άρθρου 8/5/2010 8.http://www.mammycool.gr/viewcontent.jsp?id=151489JC2&cid=148B9SQIG&limitstart=3 Η ανάπτυξη του λόγου στη βρεφική ηλικία Μίλερ Λίζα, (1995). Κατανοώντας το βρέφος σας. Εκδόσεις Καστανιώτη: Ανάκτηση άρθρου 8/5/2010 9