Νόρμες για τα Δύο Φύλα και Ερωτικές Επιλογές

Νόρμες για τα Δύο Φύλα και Ερωτικές Επιλογές Κατσουρός Αντώνης Διδάκτωρ Κοινωνικής Ψυχολογίας Διαπροσωπικών Σχέσεων Συμβουλευτικός Ψυχολόγος

Κοινωνικές νόρμες ρόλοι για τα δύο φύλα Βασισμένα στις βίο-εξελικτικές θεωρίες για τις διαφορές των δύο φύλων: Πως όμως αναπαράγονται οι νόρμες μέσα στην κοινωνία; Κοινωνική ταυτότητα: Είμαι μέρος ενός κοινωνικού συνόλου αναφοράς; Πόσο καλός εκπρόσωπος είμαι; Ταυτίζομαι με την κοινωνική ομάδα αναφοράς μου ή διαφοροποιούμαι; Που βρίσκομαι σε σχέση με τα κοινωνικά κριτήρια και τις κατηγορίες; Κίνδυνος αρνητικής κοινωνικής ταυτότητας αν δεν ταυτιστώ. Ανάγκη για κοινωνική συμμόρφωση και εκπλήρωση ρόλων. Ειδικά το φύλο, πολύ σημαντικός κοινωνικός ρόλος, στα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά του δίνεται και βιολογική σημασία.

Το φύλο ως κοινωνικός ρόλος: ταυτότητα φύλου Η ταυτοποίηση με την ανδρική ταυτότητα προβάλει δυσκολότερη από ότι η ταυτοποίηση με τη γυναικεία. Αυτό οφείλεται περισσότερο στη δυσκαμψία που έχουν οι ανδρικοί στερεοτυπικοί ρόλοι και την πλαστικότητα που έχουν οι γυναικείοι (Baumeister, 2000; Vandello et. al, 2008). Πιο εύκολα υιοθετούν οι γυναίκες συμπεριφορές που είναι ανδρόγυνες (Vandello, et. al, 2008). Οι άνδρες από την άλλη δυσκολεύονται να τις υιοθετήσουν, εκτός αν έχουν πολύ ισχυρή συνείδηση του ανδρισμού τους. Πιθανότερη εξήγηση είναι η ανδρική ομοφοβία.

Το φύλο ως κοινωνικός ρόλος: ταυτότητα φύλου Οι άντρες πρώτοι σε επικίνδυνες και αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές. Δεν αλλάζουν τις συμπεριφορές αυτές κατά τη διάρκεια του βίου τους (Moller- Leimkuhler, 2003). Πεθαίνουν νεότεροι σε σχέση με τις γυναίκες. Δεν εξωτερικεύουν τα συναισθήματά τους. Σπανιότερα ζητούν βοήθεια. Η παράκληση για βοήθεια θεωρείται αδυναμία. Συνεπώς, συχνά εκπληρώνουν ρόλους πίεσης και εσωστρέφειας. Αντίθετα οι γυναίκες έχουν περισσότερες δεξιότητες και εκφράζουν πιο ελεύθερα τα συναισθήματά τους. Άλλωστε, τις δεξιότητες αυτές μαθαίνουν να εξασκούν από νωρίς στη ζωή τους (Hendrick & Hendrick, 2000)

Κοινωνική συμμόρφωση και ταυτότητα φύλου Η πίεση των άλλων για αποδοχή μίας κοινωνικής νόρμας αποδεικνύεται καταλυτική, ειδικά για τους ρόλους των δύο φύλων και για τις σχεσιακές επιλογές τους. Ανάγκη για κοινωνική συμμόρφωση, εσωτερική πίεση για αποδοχή του κοινωνικού κανόνα που στηρίζουν οι πολλοί, ακόμη και όταν αυτό που υποστηρίζεται είναι «λάθος» Το άτομο δεν θέλει να έρθει σε αντιπαράθεση με τους «πολλούς», παρά μόνο εάν βρει «ομοϊδεάτη». Τότε μειώνεται η δυσφορία και η εσωτερική σύγκρουση.

Κοινωνική συμμόρφωση Αν λοιπόν μία πεποίθηση δεν είναι ταυτόσημη με την αντίστοιχη κοινωνικά αποδεκτή νόρμα, τότε δεν εκφράζεται. Εσωτερίκευση και αίσθημα διαφορετικότητας. Επιβεβαίωση της εκκεντρικότητας ή παράδοση στη νόρμα και συμμόρφωση με τους ρόλους Εγώ Εγώ όπως και οι άλλοι Εγώ Άλλοι

Λανθασμένο αίσθημα διαφορετικότητας Είναι η διαδεδομένη νόρμα (δηλαδή η γενική εντύπωση του κανονικού) αντίστοιχη με ό, τι πιστεύουν οι πολλοί; Αν όχι, τότε το αίσθημα διαφορετικότητας είναι λανθασμένο, όμως ο φόβος της ντροπής διατηρεί τις νόρμες αναλλοίωτες. Πειράματα κοινωνικής ψυχολογίας που αποδεικνύουν πως οι άνθρωποι πολλές φορές παρερμηνεύουν την κοινωνική νόρμα μέσα σε μία κοινωνική ομάδα (Prentice, Miller & McFarland, 1987; 1993) Η σχέση των ανδρών με το αλκοόλ είναι το κλασικό παράδειγμα: Οι περισσότεροι νομίζουν ότι οι άλλοι έχουν πιο θετικές στάσεις για την κατανάλωση αλκοόλ. Σαν συνέπεια νιώθουν μεγαλύτερη πίεση για συμμόρφωση με τον κοινωνικό ρόλο του «άνδρα πότη» που έχει επικινδυνότητα και συνέπειες. Ο μεγάλος αριθμός συντρόφων και το ευκαιριακό/περιστασιακό σεξ είναι το άλλο παράδειγμα: Οι περισσότεροι νομίζουν ότι οι άλλοι έχουν και πιο πολλούς συντρόφους, είναι πιο άνετοι και κάνουν πιο συχνά ευκαιριακό σεξ από τους ίδιους.

Λανθασμένο αίσθημα διαφορετικότητας και κριτήρια επιλογής συντρόφου Στη έρευνά μου για το Πάντειο Πανεπιστήμιο εξέτασα πόσο διαφορετικοί από τους πολλούς ή μοναδικοί είμαστε όταν επιλέγουμε ερωτικό σύντροφο Πόσο διαφέρουν τα κριτήρια επιλογής που εγώ χρησιμοποιώ από των πολλών; Πόσο σεξουαλικά αποκλειστικός ήμουν, είμαι και προβλέπω να είμαι σε μία σχέση και πόση δυσφορία μου προκαλεί η απιστία; Παίρνουν και οι άλλοι παρόμοιες επιλογές με εμένα σε αυτό το ζήτημα;

Κριτήρια Επιλογής Συντρόφων: Η Κοινωνιο-Βιολογική ματιά Οι έρευνες για τις επιλογές ερωτικού συντρόφου μακροχρόνιας και βραχυχρόνιας σχέσης (βλέπε Buss & Schmitt, 1993), δείχνουν ότι τα δύο φύλα έχουν διαφορετικές προτεραιότητες όταν επιλέγουν σύντροφο για τις σχέσεις αυτές Οι έρευνες αυτές βασίζονται στη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών, τον αγώνα για επιβίωση και για αναπαραγωγή του είδους Οι άνδρες και οι γυναίκες διαθέτουν διαφορετικούς εξελικτικούς μηχανισμούς εγκεφαλικής λειτουργίας, οι οποίοι προκρίνουν διαφορετικά κριτήρια για το περιστασιακό σεξ, τη δέσμευση, την προοπτική απογόνων και τη σχεσιακή ικανοποίηση.

Κριτήρια Επιλογής Συντρόφων: Η βιο-εξελικτική ματιά Για παράδειγμα, οι άνδρες προτιμούν περισσότερο περιστασιακό σεξ από τις γυναίκες, λόγω της δικής τους πολυγαμικής αναπαραγωγικής φύσης. Επομένως, ακόμα και όταν έχουν μία μακροχρόνια σχέση, αναπτύσσουν φυσιολογικά έξω-δυαδική σεξουαλική συμπεριφορά, όμως συχνά χωρίς συναισθηματικό κόστος για τη μακροχρόνια σχέση τους. Επίσης, παίζουν με κανόνες «διπλού κριτηρίου», καθώς ενώ από τη μία οι ίδιοι αναζητούν συχνά βραχυχρόνια σεξουαλική επαφή ακόμα και όταν είναι σε μακροχρόνια σχέση, δεν ανέχονται το ίδιο από μέρους των γυναικών. Συνεπώς, η ανδρική ζήλεια δικαιολογείται σε περίπτωση απιστίας, μέσω αυτής της διπλής ηθικής (Baumeister, 2000). Το ζήτημα της διπλής ηθικής έχει κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις, δηλαδή την καταπίεση του «ασθενούς φύλου» (Baumeister, 2000)

Κριτήρια Επιλογής Συντρόφων: Η βιο-εξελικτική ματιά Από την άλλη οι γυναίκες ζηλεύουν ιδιαίτερα, όχι τόσο στην σωματική απιστία ενός άνδρα, προς την οποία είναι ανεκτικές αλλά στη συναισθηματική, που αποτελεί σημαντική απειλή για τη σχέση (Schmitt, 2003). Αυτό συμβαίνει γιατί η συναισθηματική απιστία απειλεί άμεσα την οικογενειακή σταθερότητα, τη σχεσιακή δέσμευση και την καλή προοπτική εξέλιξης των παιδιών, με τα οποία οι γυναίκες συνδέονται ιδιαίτερα, και τα οποία προσδιορίζουν τον κοινωνικό τους ρόλο. Συναισθηματική απιστία = Όταν οι άνδρες (ή γυναίκες) αρχίζουν να αναπτύσσουν ιδιαίτερα συναισθήματα για κάποια άλλη σύντροφο, είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει σεξουαλική επαφή.

Κριτήρια Επιλογής Συντρόφων: Άντρες - Γυναίκες «Ανεξάρτητα από το πώς μια γυναίκα έχει ζήσει τη ζωή της, αν γίνει καλή μητέρα στην ενήλικη ζωή, έχει εκπλήρωση του ρόλου της» (Vandello, et. Al, 2008) Οι άντρες πάλι, για να διασφαλίσουν με σιγουριά ότι οι ίδιοι είναι πατέρες των παιδιών τους - καθώς η σχετική με την πατρότητα αμφιβολία είναι η βασική απειλή του δικού τους μηχανισμού εξέλιξης - δίνουν βαρύτητα μόνο στη σεξουαλική πράξη απιστίας της γυναίκας και όχι στο αν εκείνη απλά αναπτύσσει συναισθήματα για κάποιον άλλο. Αντίφαση: Πως είναι δυνατόν να διαχωρίζεται το σεξουαλικό από το συναισθηματικό στοιχείο για τις γυναίκες, αφού η ίδια η θεωρία υπογραμμίζει ότι για την γυναίκα αυτά είναι αλληλένδετα;

Απιστία ή έξω-δυαδική συμπεριφορά Μήπως ο διαχωρισμός της απιστίας σε σωματική και συναισθηματική απλά εξυπηρετεί τα συμφέροντα τις βίο-εξελικτικής θεωρίας; Η απιστία μπορεί να είναι συχνότερα μικτή από ότι προσλαμβάνεται. Ένδειξη του μικτού χαρακτήρα της απιστίας είναι οι χωρισμοί, τα διαζύγια, η σχεσιακή δυσφορία καθώς και η σωματική αλλά και ψυχολογική βία που ασκείται στις σχέσεις (Hendrick & Hendrick, 2000). Παρόμοια ποσοστά απιστίας σε τωρινές μακροχρόνιες σχέσεις, αλλά και στις μεγαλύτερες από τις προηγούμενες: Άντρες: Τωρινή Σχέση 28% Προηγούμενη 25% Γυναίκες Τωρινή Σχέση 26% Προηγούμενη 24%

Απιστία ή έξω-δυαδική συμπεριφορά Οι γυναίκες ωστόσο αποδεικνύονται πιο ενοχικές για περιπτώσεις δικής τους απιστίας, ενώ είναι σε γαμιαία σχέση: Ενοχικά συναισθήματα μετά από απιστία: Άντρες Γυναίκες 34% 59% Επίσης αποδείχθηκε ερευνητικά πως οι γυναίκες υποεκτιμούν την απιστία των συντρόφων τους, ενώ οι άνδρες υπερεκτιμούν τη γυναικεία απιστία (Goetz & Causey, 2009). Ωστόσο, η εξήγηση ήταν βασισμένη στα κριτήρια της μετά-δαρβινικής θεωρίας και δεν ελέγχτηκε κάποια υπόθεση λανθασμένης μοναδικότητας.

Αιτίες Απιστίας Ποιος φταίει; Ποια είναι πρώτη αιτία και τι ακολουθεί; Φταίνε για παράδειγμα τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά ενός συντρόφου ή είναι κάτι πολύ πολύπλοκο που έχει να κάνει με διεργασίες όλης της σχέσης; Η απιστία είναι η αιτία να χαλάσει μία σχέση ή αποτελεί εκδήλωση μίας ήδη προβληματικής σχέσης; Προσωπικότητα του συντρόφου ή συστημική αιτιολογία; Σίγουρα πάντως οι βίοεξελικτικές εξηγήσεις δεν φαίνεται να αρκούν, ούτε να δίνουν ολοκληρωμένες απαντήσεις.

Απιστία: Μειωμένη σχεσιακή ικανοποίηση Μία από τις διεργασίες των σχέσεων που μπορεί να προκαλεί την ερωτική απιστία είναι η μειωμένη ικανοποίηση που αντλεί κανείς από τη σχέση του. Τα άτομα που δηλώνουν σχεσιακή ικανοποίηση απιστούν πολύ σπανιότερα (Hendrick & Hendrick, 2000). Η σχεσιακή ικανοποίηση αντλείται μέσα από τη σχέση και όχι μέσα από την εξεύρεση εναλλακτικών. Επίσης, πολύ σημαντική διεργασία μίας σχέσης είναι η επικοινωνία. Η υγιής επικοινωνία μεταξύ των συντρόφων αυξάνει τη σεξουαλική επιθυμία για τον/την σύντροφο, ενώ ενισχύει τα επίπεδα σχεσιακής ικανοποίησης και βοηθά στην καλύτερη επίλυση των σχεσιακών συγκρούσεων.

Ικανοποίηση και Δέσμευση στη διατήρηση της σχέσης (σχεσιακή διατήρηση) Καθοριστικός παράγοντας για σχεσιακή ικανοποίηση και διατήρηση της σχέσης είναι η δέσμευση. Η δέσμευση προϋποθέτει συνήθως από αφοσίωση και υποστήριξη: Αφοσιωμένα και υποστηριχτικά στις ανάγκες της σχέσης και στα συναισθήματα του συντρόφου. Άτομα δεσμευμένα στη σχέση δηλώνουν πιο ικανοποιημένα από τη σχέση και είναι λιγότερο πιθανό να στραφούν σε εναλλακτικές. Η δέσμευση είναι μία μελλοντική επένδυση για τη σχέση και καλεί τους δύο συντρόφους να αφιερώσουν χρόνο για να αντλήσουν σχεσιακή ικανοποίηση.

Άλλες στρατηγικές σχεσιακές διατήρησης Α) ανοιχτή επικοινωνιακή διάθεση Β) μοίρασμα συναισθημάτων αλλά και δραστηριοτήτων Γ) αυτό-αποκάλυψη Δ) δίκτυο φίλων, κοινό πλαίσιο αναφοράς Ε) επιβεβαίωση του συντρόφου και συναισθηματική κατανόηση Αντίθετα, έντονα αρνητική επίδραση στη διατήρηση μίας σχέσης έχει η αποφυγή. Επίσης, αρνητικά επιδρούν τα καταστροφικά για τη σχέση πρότυπα επικοινωνίας και εγγύτητας, όπως και η απουσία επιθυμίας για στενή επαφή και σεξουαλική επιθυμία.

Συμβουλευτική στη Σχέση: Ζεύγος = Υποσύστημα Η συστημική θεραπεία αντιμετωπίζει το ζεύγος σαν ένα υποσύστημα, σαν ένα δηλαδή επί μέρους σύστημα που έχει τα ιδιαίτερα συστημικά χαρακτηριστικά του. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των δύο ατόμων καθορίζουν την υγιή λειτουργία του ζεύγους, αφού το κάθε άτομο δεν δρα εξατομικευμένα, αλλά με βάση τις ανάγκες του ζευγαριού συνολικά. Η καθαρή επικοινωνία και η διάχυση του συναισθήματος μέσα στο ζευγάρι είναι μεγάλης σημασίας και συχνά αποτελούν το στόχο της θεραπείας. Ο θεραπευτής μπορεί να γίνει μέρος του συστήματος για να βελτιώσει τις αλληλεπιδράσεις, αφού διερευνήσει το πρόβλημα του ζεύγους. Η επικοινωνία μεταξύ των μελών γίνεται σταδιακά πιο οριοθετημένη και πιο ξεκάθαρη, ώστε στη συνέχεια το ζεύγος να συνεχίσει να επικοινωνεί με αυτό τον τρόπο.

Ζεύγος: Γνωσίες και Συμπεριφορές Η ΓΣΘ βασίζει και τη θεραπεία ζεύγους στη σημασία της γνωστικής επεξεργασίας των εξωτερικών ερεθισμάτων των δύο ατόμων μέσα στη σχέση. Οι γνωσιακοί χάρτες των δύο συντρόφων έρχονται σε ρήξη και έτσι πυροδοτείται ένας φαύλος κύκλος μη λειτουργικής επικοινωνίας, αποφυγής και δυσφορίας. Στόχος της θεραπείας γίνεται αρχικά η παρέμβαση σε συμπεριφορές που καθιστούν την καθημερινότητα της σχέσης δυσλειτουργική και πυροδοτούν τον δυσλειτουργικό φαύλο κύκλο. Προσδιορισμός των συμπεριφορών που ικανοποιούν και τους δύο συντρόφους ανάλογα με τις επιμέρους ανάγκες τους και άντληση ικανοποίησης μέσα από την επιλογή πιο λειτουργικών συμπεριφορών.

Ζεύγος: Γνωσίες και Συμπεριφορές Στη γνωσιακή θεραπεία, είναι σημαντικό να υπάρξει και γνωσιακός στόχος για το ζευγάρι. Επομένως, οι αλλαγές στη συμπεριφορά των συντρόφων έχουν στόχο να τροποποιούν και τις δυσλειτουργικές γνωσίες των δύο συντρόφων: Αλλαγή σε κοινές παραδοχές που έχει το ζευγάρι και καθιστούν δύσκολη τη δέσμευση, την υποστήριξη και την επικοινωνία. Εκπαίδευση στην αμφισβήτηση των αρνητικών σκέψεων και παραδοχών, στον προσδιορισμό των συναισθημάτων, στην υγιή διεκδικητικότητα και επικοινωνία και στην ανοιχτή έκφραση συναισθημάτων. Εκμάθηση τεχνικών που σταδιακά γίνονται δεξιότητες των δύο συντρόφων και για μετά το πέρας της συμβουλευτικής διαδικασίας. Μεγάλη σημασία σε τεχνικές υγιούς επίλυσης της σύγκρουσης και όχι σε αποφυγή της σύγκρουσης.

Υπαρξιακά, σχέση είναι η ευθύνη διατήρησης της δεσμευτικής επιλογής Η υπαρξιακή προσέγγιση βλέπει το πρόβλημα της σχέσης και της δέσμευσης σαν ένα λανθασμένο τρόπο να επιλέγει κανείς να ζει συντροφικά. Επίσης τονίζει την άρνηση του ατόμου να πάρει την ευθύνη για τη δέσμευση με τον ίδιο του τον εαυτό. Στην ουσία πρόκειται για μία δέσμευση απέναντι στις επιλογές του ίδιου του εαυτού και όχι απλά για μία δέσμευση απέναντι στον άλλο. Σχέση είναι η ευθύνη να ζήσει κανείς μαζί με τον άνθρωπο που έχει επιλέξει και όχι η συνεχής αποφυγή της ευθύνης αυτής της επιλογής. Το άτομο αισθάνεται δεσμευμένο απέναντι στην επιλογή του, αντλεί ικανοποίηση από αυτή και δεν ψάχνει για εναλλακτικές. Σύνδεση με την υγιή αποδοχή της διαφορετικότητας: «Η επιλογή να ζήσει κανείς τη ζωή που έχει επιλέξει και όχι να ζει μέσα από τις ζωές των άλλων»

Έρευνα για τη Συμβουλευτική Σχέσεων Οι σύμβουλοι συνθετικής θεραπείας ζεύγους και διαπροσωπικών σχέσεων μπορούν να αρχίσουν να εντάσσουν στη δουλειά τους και αποτελέσματα από έρευνες που ρίχνουν το βάρος στη θεωρία της λανθασμένης μοναδικότητας. Η επιρροή του κοντινού κοινωνικού περίγυρου έχει αρνητικό αντίκτυπο στη σχέση. Το άτομο παλεύει να αποδεχθεί ένα λανθασμένο αίσθημα διαφορετικότητας και δημιουργεί προβλήματα στη σχέση. Για παράδειγμα ένας άνδρας μπορεί να αισθάνεται πίεση να αποδεχθεί την ερωτική του επιλογή και να σκέφτεται εναλλακτικές Από την άλλη, μία γυναίκα μπορεί να ζηλεύει ανεξήγητα την επικοινωνία του συντρόφου της με μία άλλη γυναίκα και να την ανταγωνίζεται συνεχώς, βλέποντας την σαν απειλή για τη σχέση.

Έρευνα για τη Συμβουλευτική Σχέσεων Τέτοια παραδείγματα μπορεί να ενσαρκώνουν κάποιους κοινωνικούς κανόνες. Αυτοί όμως δεν είναι απαραίτητα και οι κανόνες της πραγματικής πλειοψηφίας των ανθρώπων. Οι επιλογές των ατόμων μέσα σε μία σχέση δεν χρειάζεται να εκπληρώνουν κοινωνικούς κανόνες, ούτε να ακολουθούν θεωρίες που φαίνεται να είναι βασισμένες σε θεωρίες παλιότερων εποχών ή σε βίο-πολιτικούς εκβιασμούς για κοινωνική συμμόρφωση. Άλλωστε, όπως λένε εύστοχα οι Miller και McFarland (1987): «Αν οι άνθρωποι μοιραζόμασταν τις πραγματικές μας πεποιθήσεις κατά τη διάρκεια των κοινωνικών μας συναναστροφών και μέσα στις παρέες μας, τότε ο φόβος της ντροπής για τον εαυτό θα είχε κατά μεγάλο μέρος εξαλειφθεί..»

Πηγές Buss, D. M. & Schmitt, D. (1993). Evolutionary Psychology: Sexual Strategies Theory: An Evolutionary Perspective on Human Mating. Psychological Review 100, 204-232. Hendrick, C. & Hendrick, S. S. (2000). Close Relationships: A sourcebook. New York: SAGE. Miller, D. T. & Prentice D. A. (1993). Pluralistic ignorance and alcohol use on campus: Some consequences of Misperceiving the Social Norm. Journal of Personality and Social Psychology, 64, 243-56. Miller, D. T. & McFarland C. (1987). Pluralistic ignorance: When similarity is interpreted as dissimilarity. Journal of Psychology and Social Psychology, 53, 298-305. Moller-Leimkuhler, Anne Maria (2003). The Gender Gap in Suicide and Premature Death or: Why Are Men so Vulnerable? European Studies of Psychiatry and Clinical Neuroscience. 253 (1), 1-8. Oliver, M.B. & Hyde, J. S. (1993). Gender differences in sexuality: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 114, 29-51. Schmitt D. P. (2003). Universal sex differences in the desire for sexual variety: Tests from 56 Nations, 6 Continents and 13 Islands. Journal of Personality and Social Psychology, 85, 85-104. Vandelo J. A., Bosson J., Cohen D., Burneford R. M., Weaver J. R. (2008). Precarious Manhood. Journal of Personality and Social Psychology, 95, 1325-39.