Πείραµα Τι είναι το πείραµα; Πείραµα είναιµία ελεγχόµενη διαδικασία µελέτης αιτιωδών σχέσεων µεταξύ δύο ή και περισότερων παραγόντων. Ελέγχουµε τηµεταβολή της έντασης για τη µία από τις δύο παραµέτρους, καθώς και άλλες παραµέτρους που µπορεί να επηρεάζουν το αποτέλεσµα. Λόγωτουελέγχουπουασκούµε στον ένα παράγοντα, µπορούµε νααποφανθούµε για το τι επίδραση έχει αυτός ο παράγοντας στο αποτέλεσµα. Χρειαζόµαστε ένα παράγοντα που ελέγχουµε, και έναν που µετράµε.
Πλεονεκτήµατα πειράµατος 1. Έλεγχος εξωγενών παραγόντων Μεταβολή µόνο του παράγοντα του οποίου την επίδραση θέλουµε ναµελετήσουµε. 2. Οικονοµία ε χρειάζεται να περιµένουµε ναεκδηλωθείτοφαινόµενο στοφυσικότουπεριβάλλον, αλλά το προκαλούµε.
Γιατί διενεργούµε πειράµατα; 1. Έλεγχος δύο ανταγωνιστικών θεωριών 2. Να δούµε εάν ένας παράγοντας έχει κάποια επίδραση σε κάποιον άλλο. 3. Να επαληθεύσουµε τααποτελέσµατα προηγούµενων πειραµάτων.
Έλεγχος θεωριών Πολλές φορές δύο θεωρίες δίνουν διαφορετική ερµηνεία για ένα φαινόµενο. Τα πειράµατα που σχεδιάζονται για να ελέγξουν τις προβλέψεις δύο ανταγωνιστικών θεωριών, ονοµάζονται «κρίσιµα πειράµατα» (critical tests). Τα κρίσιµα πειράµατα είναι τα πιο δύσκολα στη σύλληψή τους και τα πιο χρήσιµα όσον αφορά τη γνώση που µας προσφέρουν.
Παράδειγµα Γιατί ξεχνάµε; 1. Επειδή οι µνήµες µας «ξεθωριάζουν» µε το χρόνο. 2. Επειδή οι παλαιές µνήµες, «µπερδεύονται» µετιςνέες. Waugh & Norman, 1965. Μεταβολή του χρόνου που περνάει από την αποθήκευση συγκεκριµένων στοιχείων στη µνήµη. Μέτρηση της ανάκλησης σε διαφορετικούς χρόνους. Αποτέλεσµα Ο χρόνος δεν επηρέασε την ανάκληση. Συµπέρασµα: Η δεύτερη θεωρία φαίνεται να υποστηρίζεται από τα αποτελέσµατα. ΟΜΩΣ...
Παράδειγµα 1. Ίσως η µεταβολή του χρόνου δεν ήταν αρκετή. 2. εν αποδείχθηκε η επίδραση των νέων πληροφοριών. Ίσως ένας τρίτος παράγοντας να ευθύνεται για το ότι ξεχνάµε.
Έλεγχος επίδρασης Κάποιες φορές απλά θέλουµε ναδούµε εάνένας παράγοντας έχει κάποια επίδραση σε έναν άλλο. Τα πειράµατα αυτά ονοµάζονται: «τι θα συµβεί εάν..» πειράµατα (what if tests). Το πλεονέκτηµα αυτού του είδους πειράµατος είναι ότι δε χρειάζεται να γνωρίζουµε τις σχετικές θεωρίες. Τέτοια πειράµατα συνήθως προτείνονται από φοιτητές που δεν έχουν θεωρητική κατάρτιση σε ένα πεδίο. Το µειονέκτηµα αυτού του είδους πειράµατος είναι ότι σε περίπτωση που το αποτέλεσµα είναι αρνητικό, δε θα έχουµε κερδίσει καµία γνώση. Γι αυτό πολλοί ερευνητές δε θεωρούν αυτού του είδους τις µελέτες γόνιµες.
Έλεγχος αποτελεσµάτων Μία από τις σηµαντικότερες ασφαλιστικές δικλείδες που έχουµε για τον έλεγχο των ισχυρισµών κάποιου ερευνητή, είναι η επανάληψη και επιβεβαίωση των πειραµάτων (replication experiments). Όταν µία έρευνα επαναλαµβάνεται και παίρνουµε τα ίδια αποτελέσµατα, τότε είµαστε πιο βέβαιοι ότι τα αποτελέσµατα είναι έγκυρα. Αν µία επαναληπτική έρευνα δεν επιβεβαιώσει τα αποτελέσµατα της πρώτης, τότε χρειάζεται να ελέγξουµε πιο προσεκτικά την πιθανότητα ένα από τα δύο αποτελέσµατα να ήταν τυχαίο, ή στη χειρότερη περίπτωση πλαστό.
Μεταβλητές Οι µεταβλητές ενός πειράµατοςείναιτοβασικόσυστατικό του στοιχείο. Σωστή επιλογή και χειρισµός των µεταβλητών οδηγεί στη διενέργεια «καλών» πειραµάτων. Στο πείραµα έχουµε τριών ειδών µεταβλητές: 1. Ανεξάρτητες Μεταβλητές (independent variables) 2. Εξαρτηµένες Μεταβλητές (dependent variables) 3. Μεταβλητές Ελέγχου (control variables)
Ανεξάρτητη Μεταβλητή Ανεξάρτητη µεταβλητή είναι ο παράγοντας του οποίου την επίδραση θέλουµε ναµελετήσουµε. Ηανεξάρτητηµεταβλητή υπόκειται στον έλεγχο του πειραµατιστή. Ηανεξάρτητηµεταβλητή πρέπει να έχει τουλάχιστον δύο επίπεδα ή τιµές. Όταν βρούµε ότιµία ανεξάρτητη µεταβλητή έχει επίδραση σε ένα παράγοντα, τότε λέµε ότιοπαράγονταςαυτός είναι «υπό τον έλεγχο της ανεξάρτητης µεταβλητής». Όταν βρούµε ότιµία ανεξάρτητη µεταβλητή δεν επηρεάζει ένα παράγοντα, τότε είναι πιθανό να µην έχει επίδραση, ή ναµην έχει γίνει σωστός χειρισµός.
Εξαρτηµένη Μεταβλητή Εξαρτηµένη µεταβλητή είναι ο παράγοντας που παρατηρεί και µετράει ο πειραµατιστής. Η εξαρτηµένη µεταβλητή δεν υπόκειται στον έλεγχο του πειραµατιστή. Η εξαρτηµένη µεταβλητή αναµένουµε ότιµεταβάλλεται ανάλογα µε το επίπεδο της ανεξάρτητης µεταβλητής. Η µέτρηση της εξαρτηµένης µεταβλητής πρέπει να είναι αξιόπιστη.
Μεταβλητή Ελέγχου Ηελεγχόµενη µεταβλητή είναι µία πιθανή ανεξάρτητη µεταβλητή της οποίας την επίδραση δε µας ενδιαφέρει να τη µελετήσουµε. Γι αυτό την ελέγχουµε, δηλαδή την κρατάµε σταθερή. Παράγοντες που είναι συνηθισµένες µεταβλητές ελέγχου στην ψυχολογία είναι η θερµοκρασία, η ώρα της ηµέρας, οι συνθήκες θέασης ενός οπτικού ερεθίσµατος κλπ. Θεωρητικά, είναι αδύνατον να ελέγξουµε όλες τις πιθανές µεταβλητές που µπορεί να επηρεάζουν µία συµπεριφορά.
Παραδείγµατα Αναγνωρίστε τις µεταβλητές και τα προβλήµατα στις πιο κάτω έρευνες. Μίακατασκευάστριαεταιρείααυτοκινήτωνθέλειναδει πόσο φωτεινό πρέπει να είναι το φώς του φρένου για να µειωθεί ο χρόνος αντίδρασης του πίσω αυτοκινήτου. Ένας ψυχολόγος θέλει να δεί εάν οι άντρες ή γυναίκες έχουν περισσότερο στρες όταν βρίσκονται σε στενό χώρο µαζί µε άλλα άτοµα. Ένας ερευνητής θέλει να δει για πόση ώρα θα µείνει άδειο ένα τραπέζι σε µία καφετέρια, το οποίο έχει επάνω ένα πακέτο τσιγάρα και έναν αναπτήρα.
Πειραµατικά σχέδια Υπάρχουν δύο βασικά πειραµατικά σχέδια: Α. Μεταξύ οµάδων (between groups-subjects) Β. Εντός οµάδος (within groups-subjects). Τα σχέδια µεταξύ οµάδων περιλαµβάνουν µία οµάδα υποκειµένων για κάθε τιµή της ανεξάρτητης µεταβλητής. Τα σχέδια εντός οµάδος έχουν µόνο µία οµάδα υποκειµένων. Όλες οι τιµές της ανεξάρτητης µεταβλητής «ενεργούν» σε όλα τα υποκείµενα της οµάδας.
Μεταξύ οµάδων Στο σχέδιο µεταξύ οµάδων έχουµε το πλεονέκτηµα ότι τα διάφορα επίπεδα της ανεξάρτητης µεταβλητής δε θα επηρεάσουν το ένα το άλλο (εφόσον δίνουµε ένα επίπεδο της µεταβλητής σε κάθε οµάδα). Η σύγκριση στα σχέδια αυτά γίνεται ανάµεσα στις οµάδες. Τα σχέδια αυτά έχουν το πρόβληµα ότι πιθανές διαφορές µεταξύ των οµάδων, µπορεί να οφείλονται όχι στην Α.Μ., αλλά στις ατοµικές διαφορές που έχουν τα µέλη των οµάδων. Για να µειώσουµε αυτόν τον κίνδυνο, τα µέλη της κάθε οµάδας επιλέγονται µε τυχαίοτρόπο (randomization), ή µοιράζονται στις οµάδες µε τέτοιο τρόπο ώστε κάποιο χαρακτηριστικό να είναι περίπου το ίδιο στις δύο οµάδες (matching).
Εντός οµάδος Στο σχέδιο αυτό έχουµε το πλεονέκτηµα της οικονοµίας. Η σύγκριση στα σχέδια αυτά γίνεται στην επίδοση κάθε υποκειµένου. Αποκλείονται οι ατοµικές διαφορές. ιατρέχουµε τονκίνδυνοναεπηρεάσειτοέναεπίπεδοτης Α.Μ. την επίδοση σε άλλο επίπεδο της Α.Μ. Για το λόγο αυτό, η σειράµε την οποία «χορηγούµε» τα επίπεδα της Α.Μ., αλλάζει από υποκείµενο σε υποκείµενο (counterbalancing).
Πιθανά προβλήµατα Επίδραση της διαδικασίας στην επίδοση (demand characteristics) Επίδραση του πειραµατιστή στην επίδοση (experimenter effects) Αυτοµατοποίηση της διαδικασίας
Επίδραση διαδικασίας Πολλές φορές ακόµη καιηαπλήγνώσητωνυποκειµένων ότι συµµετέχουν σε ένα πείραµα, είναι ικανή να επηρεάσει την απόδοσή τους. The Hawthorne effect Σε ένα εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας έγινε έρευνα για να διαπιστωθούν οι ιδανικές συνθήκες εργασίας που θα βελτίωναν την επίδοση των εργαζοµένων. Το αποτέλεσµα ήταν ότι οι εργαζόµενοι βελτίωναν την επίδοσή τους ανεξάρτητα από τον πειραµατικό χειρισµό!
Επίδραση πειραµατιστή Πολλές φορές οι θεωρητικές, πολιτικές, πεποιθήσεις καθώς και οι οικονοµικές σχέσεις του πειραµατιστή µε τη βιοµηχανία, είναιδυνατόναεπηρεάσουντα αποτελέσµατατηςέρευναςπροςχάρητων πεποιθήσεων αυτών, χωρίς απαραίτητα ο πειραµατιστής να κάνει κάτι σε συνειδητό επίπεδο που να προκαλεί την αλλοίωση των αποτελεσµάτων. Για την αποφυγή τέτοιων προβληµάτων πολλοί ερευνητές καταφεύγουν στην τεχνική του «τυφλού σχεδίου» (blind design), όπου ο πειραµατιστής δε γνωρίζει εκ των προτέρων το επίπεδο της Α.Μ. στην οµάδα που εξετάζεται.
Αυτοµατισµός διαδικασίας Η εξέλιξη της τεχνολογίας και η ανάγκη για περιορισµό των επιδράσεων του πειραµατιστή έχουν οδηγήσει πολλούς ερευνητές στη χρήση υπολογιστών για τη διενέργεια των πειραµάτων. Το πρόβληµα µε τηναυτοµατοποίηση της διαδικασίας είναι ότι δεν είναι δυνατή σε όλα τα πειράµατα, και επίσης ότι η διάθεση και η προσοχή των υποκειµένων σε τέτοια πειράµατα είναι πολλές φορές µικρότερη από ότι θα ήταν µε την παρουσία του ερευνητή.
Ηθικοί περιορισµοί 1. υνατότητα συµµετοχής βάση ακριβούς ενηµέρωσης για την πειραµατική διαδικασία. 2. Λόγοι διακοπής του πειράµατος. 3. Προστασία από ανεπιθύµητες παρενέργειες για τα υποκείµενα της έρευνας. 4. ηµοσιοποίηση αποτελεσµάτων. 5. Έρευνες µε χρήση ζώων. 6. Ερευνητικά «ταµπού» θέµατα.
Informed consent Τα υποκείµενα της έρευνας πρέπει να συµµετέχουν εθελοντικά, και εφόσον ενηµερωθούν για τη διαδικασία καιτοσκοπότουπειράµατος. Προβλήµατα που ανακύπτουν µε αυτήτηναρχή, έχουν να κάνουν µε την πιθανή αλλοίωση των αποτελεσµάτων εάν το υποκείµενο έχει πλήρη γνώση της διαδικασίας ή τουσκοπούτουπειράµατος. Σε περιπτώσεις όπου κρίνεται απαραίτητη η εξαπάτηση των υποκειµένων, πρέπει η διαδικασία και οι στόχοι του πειράµατος να εξηγούνται επαρκώς αµέσως µετά τη λήψη των δεδοµένων.
ιακοπή της διαδικασίας Τα υποκείµενα της έρευνας έχουν το δικαίωµα να σταµατήσουν τη διαδικασία σε οποιοδήποτε σηµείο του πειράµατος, για οποιοδήποτε λόγο, και χωρίς να έχουν υποχρέωση να εξηγήσουν τους λόγους στον ερευνητή. Το δικαίωµα της διακοπής της διαδικασίας πρέπει να γίνεται γνωστό στα υποκείµενα πριν συµφωνήσουν για τη συµµετοχή τους στο πείραµα.
Προστασία από παρενέργειες Ο ερευνητής θα πρέπει να αποφεύγει τη διενέργεια πειραµάτων που είναι δυνατόν να προκαλέσουν πόνο (ψυχικό ή σωµατικό) στα υποκείµενα. Σε κάθε περίπτωση, ο πόνος που θα προκληθεί στα υποκείµενα θα πρέπει να είναι ευλόγως αντίστοιχος στα οφέλη από την έρευνα. Σε περιπτώσεις που κρίνεται απαραίτητο να υποστούν τα υποκείµενα κάποιο δυσάρεστο ερέθισµα, πρέπει µετά το τέλος του πειράµατος να συνοµιλούν µε τονερευνητή για άρση οποιασδήποτε δυσφορίας. Επίσης ο ερευνητής πρέπει να δίνει τη δυνατότητα στο υποκείµενο να επικοινωνήσει µαζί του ή µε άλλο ειδικό εάν τα συµπτώµατα διαρκούν για διάστηµα µετά το πείραµα.
ηµοσιοποίηση αποτελεσµάτων Τα αποτελέσµατα των ερευνών είναι απολύτως εµπιστευτικά, και δεν µπορούν να δηµοσιοποιηθούν. Ηδηµοσίευση αποτελεσµάτων σε περιοδικά ή συνέδρια κλπ., πρέπει να γίνεται χωρίς ονοµαστική αναφορά στους συµµετέχοντες. Σε περιπτώσεις που συγκρούεται η αρχή της εµπιστευτικότητας µε τηςαρχήτηςπροστασίαςαπό ανεπιθύµητες παρενέργειες, ο ερευνητής πρέπει να σταθµίσει προσεκτικά τον κίνδυνο για την υγεία του υποκειµένου.
Χρήση ζώων 1. Επιδίωξη όσο το δυνατόν πιο ευχάριστων συνθηκών διαβίωσης για τα πειραµατόζωα. 2. Επίβλεψη διαδικασιών και συνθηκών διαβίωσης από ειδικό επιστήµονα µε ειδικήεκπαίδευσηστηχρήση πειραµατόζωων. 3. Προσωπικό επιµορφωµένο κατάλληλα και µε καθήκοντα ανάλογα της εκπαίδευσής τους. 4. Αποφυγή πόνου στα πειραµατόζωα. 5. Θανάτωση µε συνοπτικές και ανώδυνες διαδικασίες.
Έρευνες ταµπού Πιστεύετε ότι υπάρχουν ερευνητικά πεδία στα οποία δε θα έπρεπε να επιτρέπεται η έρευνα, λόγω ηθικών λόγων; Υπάρχουν ανάλογα πεδία στην Ψυχολογία; Ο σκοπός της έρευνας γενικότερα, αλλά και της ψυχολογικής έρευνας πρέπει να είναι η προαγωγή της κοινωνικής µας γνώσης και η βελτίωση της κοινωνίας µας. Το να στερούµε τη δυνατότητα έρευνας σε ένα πεδίο, ισοδυναµεί µε τηνάποψηότιµερικές φορές η άγνοια για ένα θέµα είναι κοινωνικά προτιµώτερη από την επιστηµονική γνώση;