Η Θήρα κατά την 3η Χιλιετία Εργασία στο μάθημα: Το νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η xιλιετία π.χ. Αντώνης Τσαντήλας Επιβλέπων καθηγητής: Ανδρέας Βλαχόπουλος Εαρινό Εξάμηνο 2017
Η Μεγάλη Χριστιανή Νησί 15 χλμ. ΝΔ της Θήρας. Εντοπίσθηκε φρεατοειδής λιθόκτιστη κατασκευή, η οποία μπορεί να λειτουργούσε ως σιλό. Η κατασκευή περιείχε ολόκληρα αγγεία (ρομφόσχημες πρόχους, κρατηρίσκους, ανοιχτές φιάλες, σφαιρικού ή κωνικού σχήματος, απιόσχημο αγγείο) και όστρακα αποθηκευτικών σκευών του τέλους της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου, σύγχρονα της «ομάδας του Καστρίου». Οικισμός με περίοδο ακμής την πρώιμη φάση της ΠΚ ΙΙΙ. Ανασκαφές: o K. Τσάκος το 1966 και ο Χ. Σιγάλας το 1981.
ΦΤΕΛΛΟΣ (ΟΡΥΧΕΙΟ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ-ΧΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ) Κατά τις εργασίες του ορυχείου Παπαγεωργίου- Χιωτόπουλος στη θέση Φτέλλος, ήλθαν στο φως λείψανα εγκατάστασης που περιλάμβανε πέντε τουλάχιστον υπόσκαφα οικοδομήματα, λιθόκτιστα εσωτ ερικά. Από την καταστροφή που προκλήθηκε διασώθηκαν δύο κτίσματα, το ένα από τα οποία ερευνήθηκε ανασκαφικά από την Μ. Μαρθάρη κατά τα έτη 1980 και 1981. Το ανασκαφέν κτίσμα αποτελείται από τρεις βασικούς χώρους (οι δύο ακριανοί χώροι έχουν ελλειψοειδή κάτοψη, με εσωτερικές διαστάσεις 3,70 x 3,10μ., ενώ ο μεσαίος τραπεζοειδή κάτοψη, με εσωτερικές διαστάσεις 6,40 x 3,10μ.,), συνδεδεμένοι με κλίμακες για την ενίσχυση της στατικής του κτηρίου. Το εσωτερικό του τοίχου είναι επενδυμένο με αργούς λίθους ώστε να συγκρατεί το αμμώδες προεκρηξιακό έδαφος, και το δάπεδο είναι καλυπτόμενο με πλάκες τεφρής λάβας, οι οποίες είναι ακανόνιστες και οι αρμοί τους σφραγισμένοι με πηλό.
«Γεωμετρική» κεραμική (θρυμματισμένο θήλαστρο με ερυθρή γραπτή διακόσμηση). Κυκλαδικά Λευκά (ραμφόστομη πρόχους) Aκόσμητη κεραμική του τύπου της «πυράς» του Ακρωτηρίου (μια φιάλη, δυο κυλινδρικά κύπελλα με κομβιώδεις αποφύσεις στα χείλη και ένα μικκύλο αμφοροειδές αγγείo Οι κεραμικές αυτές κατηγορίες χαρακτηρίζουν το τέλος της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου και την πρώιμη φάση της Μεσοκυκλαδικής εποχής (ΦυλακωπήΙγ- πρώιμη Φυλακωπή ΙΙ). Επιπλέον, η χρήση του κτιρίου πρέπει να σταμάτησε σε πρώιμη φάση της Μεσοκυκλαδικής εποχής σύμφωνα με τα κεραμικά δεδομένα.
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΛΕΗΜΩΝ (ΟΡΥΧΕΙΟ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΗ) Προϊστορικό νεκροταφείο από το οποίο μπόρεσε να ερευνηθεί ανασκαφικά μόνο ένας τάφος, κατά το 1978 από τον Χ. Σιγάλα. Ο τάφος ήταν υπόσκαφος θαλαμοειδής. Βρέθηκαν μέσα σε πλήρη ανάμειξη θραυσμένα οστά, τμήματα από τρία διαφορετικά κρανία (εν επάλληλες ταφές), αγγεία, λεπίδες οψιανού και ελάχιστα αντικείμενα Η κεραμική του καλύπτει χρονικό διάστημα, από το τέλος της Πρωτοκυκλαδικής εποχής ως την πρώιμη Μεσοκυκλαδική περίοδο. Κωλουροκωνική πυξίδα Θήλαστρα και γεφυρόστομος σκύφος
ΟΡΥΧΕΙΑ ΤΩΝ ΦΗΡΩΝ Στα ορυχεία που βρίσκονται περί το 1χλμ. νότια των Φηρών, της σημερινής πρωτεύουσας του νησιού, αποκαλύφθηκαν το 1840, κατά την διάρκεια εργασιών αφαιρέσεως ηφαιστειακής τέφρας, έξι μαρμάρινα αντικείμενα προερχόμενα από Πρωτοκυκλαδικό τάφο. Το ταφικό σύνολο αναφέρεται ότι περιελάβανε δύο ειδώλια αρπιστών, δύο κύλικες και δύο φιάλες, τα οποία βρίσκονται τώρα στο μουσείο Badisches Landesmuseum της Καρλσρούης.
Το 1930, κατά την διάρκεια πάλι εργασιών στο ορυχείο ανακαλύφθηκαν Πρωτοκυκλαδικοί κιβωτιόσχημοι τάφοι που περιείχαν ευρήματα χρονολογούμενα την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο: 'Ένα μαρμάρινο ειδώλιο του τύπου <<με τα διπλωμένα χέρια>>, της ομάδας Κέρου- Σύρου. Μια πυξίδα από στεατίτη. Τέσσερα αγγεία, δύο πήλινα και δύο λίθινα.
ΛΟΦΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ Η θέση στο λόφο του Αρχαγγέλου, δυτικά του σύγχρονου οικισμού του Ακρωτηρίου, ο οποίος δεν έχει καλυφθεί από ηφαιστειακή τέφρα και ελαφρόπετρα, εντοπίσθηκε κατά τη διάρκεια επιφανειακής έρευνας από τον Χ. Ντούμα, το Νοέμβριο του 1978. Αποτέλεσμα της έρευνας αυτής ήταν η περισυλλογή πρωτοκυκλαδικών και υστεροκυκλαδικών οστράκων, μεταξύ των οποίων οριζόντιες λαβές πιθοειδών αγγείων με ακτινωτές εγχαράξεις στην άνω επιφάνεια, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου. ΚΑΛΑΜΙ ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΛΑΜΙΩΤΙΣΣΑ Ταφικό αγγείο, «εγχυτρισμός», της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙΙ περιόδου, ο οποίος περιείχε οστά από το κρανίο νεογέννητου βρέφους.
Ανασκαφές: 1) Το 1870 από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή με τον γεωλόγο Ανρί Γκορσέ και τον Ανρί Μαμέ 2) Το 1967 συστηματική ανασκαφή από τον Σπ. Μαρινάτο ) Από το 1974 έως σήμερα συνεχίζεται από τον Χ. Ντούμα Συνεχόμενη κατοίκηση από τη Νεότερη Νεολιθική έως την Υστεροκυκλαδική Ι περίοδο. Αρχιτεκτονικά λείψανα, εγχυτρισμούς ταφών, μια αξιοσημείωτη ποσότητα κεραμικής ποικίλων τύπων, λίθινα αγγεία και εργαλεία, 60 λίθινα ανθρωπόμορφα ειδώλια, δύο πήλινα ειδώλια βοειδών, έξι μετάλλινα αντικείμενα από χαλκό και μόλυβδο, καθώς και αρκετά μεγάλο αριθμό αντικειμένων από οψιανό. ΑΚΡΩΤΗΡΙ
Νεότερη Νεολιθική περίοδος (5300-3300 π.χ.) Θραύσμα φυλλόσχημης αιχμής βέλους οψιανού, λίθινα εργαλεία και τουλάχιστον 137 όστρακα. Όστρακα με γραπτή λευκή διακόσμηση σε σκοτεινόχρωμη επιφάνεια, αποτελούμενη από απλά, ευθύγραμμα κυρίως αλλά και καμπυλόγραμμα μοτίβα. όστρακα από σχήματα τύπου ρηχών λεκανών με διάτρητα χείλη, τα λεγόμενα «cheese pots
Αρχιτεκτονικά λείψανα: Υπέργειοι ορθογώνιοι χώρους θεμελιωμένοι στο φυσικό βράχο και υπόγειοι λαξευμένοι σε αυτόν (τουλάχιστον 27). Κατά την διάρκεια ανασκαφών (1999-2002) για την τοποθέτηση υποστυλωμάτων για την στήριξη του νέου στεγάστρου του αρχαιολογικού χώρου έγιναν 95 τομές. Σε 27 περιπτώσεις εντοπίστηκαν υπόγειοι λαξευτοί θάλαμοι μέσα στο φυσικό βράχο ( τα μαυρισμένα κουτάκια στην εικόνα).
Η ΠΥΡΑ Ανατολικά του Συγκροτήματος Δ Κάτω από παχύτατη επίχωση στάχτης, (πάχους 0.20-0.25μ.), επισημάνθηκε δάπεδο κατασκευασμένο από κομμάτια ερυθρωπής λάβας και λεπτή επίστρωση πηλού που ορίζεται με τοίχο Κόνδυλος μηλιακού οψιανού, πάχους 50 εκ., οστά από ζωοειδή και οργανικές ουσίες (δύο πιθοειδή αγγεία περιείχαν καμένα υπολείμματα φάβας),τέσσερα πήλινα ειδώλια βοοειδών και δύο τεμάχια από αιγοκέρατα. Λίθινος υπερμεγέθης πίθος ( ύψος 1,19μ.) από ανδεσίτη, μια ανδεσιτική εστία. Aνοικτές φιάλες και μία <<μηλιακή>>, άωτα κύπελλα, κρατηρίσκοι, ραμφοειδόστομες πρόχους, μίκκυλα και πιθοειδή αγγεία (Φυλακωπής Ι-ii)
Ο λίθινος πίθος της πυράς Η βάση του λίθινου πίθου και όστρακα Κόνδυλος μηλιακού οψιανού.
Το Κενοτάφιο 9 φυσιοκρατικά ειδώλια μαζί με 3 καντήλες και μια ασβεστολιθική πλάκα και ένα τριγωνικό εγχειρίδιο βρέθηκα τοποθετημένα σε μια πρόχειρη τετράπλευρη κατασκευή. Είδος κενοταφίου, στο οποίο είχαν εναποτεθεί τα περιεχόμενα των τάφων ενός νεκροταφείου που εκτεινόταν στη γύρω περιοχή κατά την ΠΚ περίοδο
48 σχηματικά ειδώλια ΠΚ Ι Εκτός από εισηγμένο μάρμαρο, τα ειδώλια ήταν από πηλό, οστά, λευκό τόφφο, ασβεστόλιθο, φυσικό θαλάσσιο βότσαλο. Βοτσαλόσχημο, σπαθόσχημο, Τροίας, Απειράνθου. Φυλακωπής Ι ή Αγίας Ειρήνης, <<Beycesultan>>, βιολιόσχημο. Νέοι τύποι: Διμερές,υβριδικό Λούρου-σχηματικό. Βιολιόσχημα ειδώλια Νέος τύπος Απειράνθου και Υβριδικό-Λούρου Ασυνήθιστο ειδώλιο με μαστούς και ειδώλια τύπου Τροίας
12 φυσιοκρατικά ειδώλια Από τον τύπο Πλαστηρά βρέθηκαν 3 ανδρικά ( 2 ιθυφαλλικά), 1 γυναικείο, 1 κεφάλι και μια δεξιά κνήμη. Όρθια στάση, τοποθέτηση των πήχεων οριζοντίως και αντικρυστά στη περιοχή του στομαχιού, ανατομικές επτομέρειες, κενό ανάμεσα στα σκέλη.
Προκανονικού τύπου ειδώλια Κανονικού τύπου ειδώλιο με τους διπλωμένους πήχεις
Η Πρωτοκυκλαδική κεραμική έχει στη πλειονότητά της προέλθει από το στρώμα της ηφαιστειακής και σεισμικής καταστροφής και σε μικρότερο βαθμό από στρώσεις και υποστρώσεις δαπέδων, από τις επιχώσεις του χειμάρρου και στις εξομαλύνσεις επί του φυσικού βράχου. Το φαινόμενο αυτό εξηγείται, είτε λόγω της αναμοχλεύσεως των κατώτερων στρωμάτων κατά την διάρκεια της θεμελιώσεως των μεταγενέστερων κτιρίων είτε λόγω του ότι ορισμένα πρωτοκυκλαδικά αντικείμενα παρέμειναν εν χρήσει μέχρι την οριστική καταστροφή του οικισμού. Κεραμική διάσπαρτη και αστρωματογράφιτη, μόνο δύο κλειστά σύνολα. Συνολικά βρέθηκαν περίπου 9.600 όστρακα και αγγεία και 35 ολόκληρα. Μεγάλη ποικιλία αγγείων, πλειονότητα από οικιακά σκεύη. Ακαθάριστος πηλός με όπτηση ανισομερή και συνήθως ακόσμητα. Οι επιφάνεια τους είναι επιχρισμένη, ολόβαφη ή ανεπίχριστη και στιλβωμένη. Δείγματα απόπειρας επισκευής θραυσμένων αγγείων μέσω οπών. 12 περιπτώσεις έχουν σημεία κεραμέων.
Γενικό τοπογραφικό της ανασκαφής του Ακρωτηρίου. Με κόκκινα σημειώνεται η διασπορά της νεολιθικής και ΠΚ κεραμικής.
Ομάδα Καστριού 2400-2200 π.χ. Μόνωτο κύπελλο Δίωτο κύπελλο Δέπας αμφικύπελλον
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΔΕΒΕΤΖΗ,2008, Akrotiri, Thera: Stone Vessels and Implements of the Early Bronze Agea Preliminary Report στο N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, and C. Renfrew (επιμ.), ORIZON. A Colloquium on the Prehistory of the Cyclades, Cambridge, σελ. 135-48. Μ. Ε. ΜΑΡΘΑΡΗ, 1983, Ανασκαφή στη θέση Φτέλλος Θήρας: περίοδος 1980, ΑΑΑ, XV, σελ. 86-101. Μ. Ε. ΜΑΡΘΑΡΗ, 2001,"Η Θήρα από την Πρώιμη στη Μέση Εποχή του Χαλκού. Τα Αποτελέσματα των Ανασκαφών στον Φτέλλο και τον Άγιο Ιωάννη τον Ελεήμονα" στο Ι. Μ. Δανέζης (επιμ.), Σαντορίνη: Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαιστεία, Αθήνα, σελ. 105-19. Χ. ΝΤΟΥΜΑΣ,1976, Πρωτοκυκλαδική κεραμεική από τα Χριστιανά Θήρας, ΑΕ, σελ. 1-11. Χ. ΝΤΟΥΜΑΣ, 1983, Thera: Pompeii of the Ancient Aegean, London: Thames and Hudson. Χ. ΝΤΟΥΜΑΣ, 2001, " Η Θήρα της Εποχής του Χαλκού. Πολιτισμικό Σταυροδρόμι στην Ανατολική Μεσόγειο" στο Ι. Μ. Δανέζης (εκδ.), Σαντορίνη: Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαιστεία, Αθήνα, σελ. 87-95. C. Doumas,2008,''Chambers of Mystery'' στο N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, and C. Renfrew (επιμ.), ORIZON. A Colloquium on the Prehistory of the Cyclades, Cambridge, σελ.165-175.
P. Sotirakopoulou, 1998, The Early Bronze Age Stone Figurines from Akrotiri on Thera and their Significance for the Early Cycladic Settlement, BSA 93, σελ. 107-65. Π. ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, 1999, Ακρωτήρι της Θήρας, Η Νεολιθική και η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού επί τη βάσει της κεραμικής, Αθήνα. Π. ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, 2001,"Οι Αρχαιολογικές Μαρτυρίες για την Πρώτη Κατοίκηση της Θήρας" στο Ι. Μ. Δανέζης (επιμ.), Σαντορίνη: Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι, Ηφαιστεία, Αθήνα, σελ. 97-104. P. Sotirakopoulou, 2008 ''Akrotiri, Thera: the Late Neolithic and Early Bronze Age Phases in Light of Recent Excavations at the Site στο N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas, and C. Renfrew (επιμ.), ORIZON. A Colloquium on the Prehistory of the Cyclades, Cambridge, σελ. 121-134. C. Renfrew, 1937, 2006 (επιμ.), Η Ανάδυση του Πολιτισμού: οι Κυκλάδες και το Αιγαίο στην 3η Χιλιετία π.χ., Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.