Εξέγερση Αντιοχείας,

Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, Περίληψη : Η αντίδραση κατά της βυζαντινής αυτοκρατορικής εξουσίας στην Αντιόχεια εκδηλώθηκε με συνεχείς εξεγέρσεις των κατοίκων της μετά το 1071, τη στιγμή μάλιστα που η πόλη απειλούνταν άμεσα από τους Σελτζούκους. Παράλληλα, την Αντιόχεια την εποφθαλμιούσε ο Φιλάρετος Βραχάμιος, κυβερνήτης ανεξάρτητης ηγεμονίας στην Κιλικία, στην οποία την προσάρτησε στα τέλη του 1078. Έκτοτε, η βυζαντινή κυριαρχία έπαψε να υφίσταται σε αυτή τη στρατηγική για τη διατήρηση των μικρασιατικών εδαφών πόλη. Χρονολόγηση 1071-1078 Γεωγραφικός Εντοπισμός Αντιόχεια επί Ορόντου 1. Ιστορικό πλαίσιο Μετά την ήττα και τη σύλληψη του Ρωμανού Δ' Διογένη από τις δυνάμεις του σουλτάνου Αλπ Αρσλάν στο Μαντζικέρτ, η βυζαντινή εξουσία στη Μικρά Ασία κατέρρευσε και άνοιξε ο δρόμος για την προέλαση των Σελτζούκων στα εδάφη της. Ύστερα από σύναψη συμφωνίας με τον Ρωμανό, που προέβλεπε την απόδοση λύτρων, επικουρικού στρατού και Σελτζούκων αιχμαλώτων, ο Αλπ Αρσλάν απελευθέρωσε τον αιχμάλωτο, ο οποίος προσπάθησε να διεκδικήσει το θρόνο που είχε πλέον καταλάβει ο Μιχαήλ Ζ' Δούκας (1071-1078). Η εμφύλια διαμάχη που ξέσπασε μεταξύ του νέου και του έκπτωτου αυτοκράτορα επιδείνωσε την κατάσταση στη Μικρά Ασία, καθώς οι Σελτζούκοι την εκμεταλλεύτηκαν για να προωθηθούν στα ενδότερα της χερσονήσου. Η παρουσία τους, η οποία ήταν αισθητή στην περιοχή της Βόρειας Συρίας και πριν από τη μάχη του Μαντζικέρτ, 1 έγινε ιδιαίτερα απειλητική στα χρόνια που ακολούθησαν. Υπό τις συνθήκες αυτές, η διατήρηση της Αντιόχειας από τους Βυζαντινούς αποδείχθηκε ζωτικής σημασίας για τον έλεγχο της νοτιοανατολικής Μικράς Ασίας, λόγω της στρατηγικής θέσης τής πόλης και της οχυρής της θέσης, που δέσποζε στη γύρω περιοχή. Ωστόσο, κατά τη δεκαετία 1070-1080 συνεχείς εξεγέρσεις αναστάτωσαν την πόλη. Τα στρατεύματά της, υπό τον δούκα της Αντιόχειας Χατατούριο, συμμετείχαν ενεργά στον εμφύλιο πόλεμο, στο πλευρό του Ρωμανού Δ, αλλά και μετά την εξουδετέρωση του τελευταίου η πόλη αποτέλεσε μήλον της έριδος μεταξύ της Κωνσταντινούπολης και του Φιλαρέτου Βραχαμίου. Ο τελευταίος, παλαιός στρατηγός του Ρωμανού Δ', αφού αποσκίρτησε από τις τάξεις του βυζαντινού στρατού περί το 1072, αρνήθηκε να αναγνωρίσει ως αυτοκράτορα τον Μιχαήλ Ζ' Δούκα και εγκαθίδρυσε ηγεμονία στην περιοχή της Κιλικίας, διεκδικώντας για την επικράτειά του και την Αντιόχεια. Το κλίμα που επικρατούσε στην πόλη ήταν ευνοϊκό για τον Φιλάρετο, καθώς μεγάλη μερίδα του πληθυσμού είχε συσπειρωθεί γύρω από τον πατριάρχη Αιμιλιανό και εναντιωνόταν στους εκπροσώπους της αυτοκρατορικής εξουσίας, φαινόμενο το οποίο δεν ήταν μεμονωμένο. Κατά τον 11ο αιώνα, μια μέση τάξη, αποτελούμενη κυρίως από εμπόρους και βιοτέχνες οργανωμένους σε συντεχνίες, ισχυροποιείται στις μεγάλες πόλεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (κυρίως στην Κωνσταντινούπολη) και επεμβαίνει στις πολιτικές εξελίξεις. 2 Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις όπου μέλη της υποκινούν λαϊκές εξεγέρσεις. Επιπλέον, για τους κατοίκους της επαρχίας, η κεντρική διοίκηση αποτελούσε μια μόνιμη επιβάρυνση, απαιτώντας διαρκώς αυξανόμενους φόρους και αδιαφορώντας για την οικονομική τους δυσπραγία. Φυσικό ήταν οι επαρχιακοί πληθυσμοί αφενός να αντιμετωπίζουν με εχθρότητα την αυτοκρατορική κυβέρνηση, που συνεχώς απομυζούσε τους πόρους της περιφέρειας, και αφετέρου να μην ενδιαφέρονται για την ασφάλεια της αυτοκρατορίας, η οποία ούτως ή άλλως είχε περάσει στα χέρια μισθοφόρων. Ειδικότερα για την Αντιόχεια, το γεγονός ότι πολλοί κάτοικοί της ήταν οπαδοί του μονοφυσιτισμού συνιστούσε μια επιπλέον πηγή έντασης και παράγοντα αποξένωσης του τοπικού πληθυσμού από την πρωτεύουσα, η οποία ασκούσε έντονες πιέσεις για τη μεταστροφή τους στην ορθοδοξία. Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 1/8

Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, 2. Η στάση της Αντιόχειας 2.1. Ο Χατατούριος στηρίζει τον Ρωμανό Διογένη Ο αρμενικής καταγωγής Χατατούριος είχε διοριστεί δούκας Αντιοχείας το 1068 από τον Ρωμανό Δ' Διογένη. Όταν ο τελευταίος, μετά τη λήξη της αιχμαλωσίας του από τον σουλτάνο Αλπ Αρσλάν (φθινόπωρο 1071), προσπάθησε να ανακαταλάβει το θρόνο, ο Χατατούριος τάχθηκε με το μέρος του. 3 Συνοδευόμενος από τα στρατεύματά του, ενώθηκε με τον έκπτωτο αυτοκράτορα στο οχυρό Τυροποιός της Καππαδοκίας, όπου είχε καταφύγει ο Διογένης μετά την ήττα που υπέστη στη Δοκεία από τον πρωτοπρόεδρο Κωνσταντίνο Δούκα. Ο Χατατούριος επέστρεψε μαζί με τον Ρωμανό Διογένη στην Κιλικία όπου σκόπευε να διαχειμάσει επωφελούμενος από την ασφάλεια που του πρόσφερε ο ορεινός όγκος του Ταύρου και το γεγονός ότι βρισκόταν αρκετά κοντά στην Αντιόχεια ώστε να την ελέγχει. Οργάνωσε την άμυνά του αποκλείοντας τα περάσματα του Ταύρου για τα αυτοκρατορικά στρατεύματα και αναμένοντας ενισχύσεις από τον Αλπ Αρσλάν. Ωστόσο, ο δομέστικος των σχολών της Ανατολής Ανδρόνικος Δούκας κατόρθωσε να αιφνιδιάσει τον Χατατούριο, επιλέγοντας μια οδό που τον έφερε στην Ταρσό χωρίς ο τελευταίος να προλάβει να αντιδράσει. Στη μάχη που ακολούθησε, τα αυτοκρατορικά στρατεύματα επικράτησαν και ο Χατατούριος έχασε τη ζωή του. 2.2. Η εξέγερση του λαού της Αντιόχειας το 1074-1075 Μετά την επικράτηση του Μιχαήλ Ζ, στην Αντιόχεια εστάλη ως δούκας ο Ιωσήφ, μέλος της οικογένειας των Ταρχανειωτών. Όταν ο τελευταίος πέθανε, τον διαδέχθηκε ο γιος του, μάγιστρος Κατακαλών Ταρχανειώτης. Επειδή όμως δεν κατάφερνε να επιβάλει την τάξη στην Αντιόχεια, όπου η κατάσταση ήταν έκρυθμη και υπέβοσκε μια διαρκής αντίδραση κατά της αυτοκρατορικής εξουσίας, 4 το 1074 αντικαταστάθηκε από τον Ισαάκιο Κομνηνό. Στον τελευταίο ανατέθηκε η απομάκρυνση του πατριάρχη Αιμιλιανού από την πόλη, 5 ο οποίος αντιπολιτευόταν την κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, καθώς και η εξουδετέρωση του Φιλαρέτου Βραχαμίου, αφού η εγκαθίδρυση της ηγεμονίας του στην περιοχή της Κιλικίας είχε προκαλέσει έντονη ανησυχία στη Βασιλεύουσα. 6 Φτάνοντας στην πόλη, ο νεοδιορισμένος Ισαάκιος Κομνηνός διαπίστωσε πολύ γρήγορα ότι η αποτελεσματική αντιμετώπιση της αντικυβερνητικής παράταξης και η άμεση απομάκρυνση του πατριάρχη, που ήταν το κύριο ζητούμενο προκειμένου να αποκατασταθεί η τάξη, αποτελούσαν δύσκολο εγχείρημα, το οποίο θα προκαλούσε την αντίδραση των οπαδών του Αιμιλιανού. Έτσι, αποφάσισε να αναβάλει την εκτέλεση των αυτοκρατορικών διαταγών και να καλλιεργήσει φιλικές σχέσεις με τον πατριάρχη. 7 Κάποια στιγμή προσποιήθηκε ότι αρρώστησε και η συμβουλή των γιατρών προκειμένου να αναρρώσει ήταν να μεταφερθεί σε περιβάλλον με ευνοϊκότερο κλίμα. Ο πατριάρχης Αιμιλιανός έσπευσε να διαθέσει τη θερινή του κατοικία στον δήθεν άρρωστο δούκα. Όταν ύστερα από λίγες μέρες τον επισκέφθηκε εκεί, ο Ισαάκιος διέφυγε της προσοχής του και επέστρεψε στην Αντιόχεια, έκλεισε τις πύλες της πόλης και διεμήνυσε στον πατριάρχη ότι, σύμφωνα με αυτοκρατορική διαταγή, έπρεπε να αναχωρήσει αμέσως για την Κωνσταντινούπολη. Αμέσως μετά την αποπομπή του Αιμιλιανού ξέσπασαν ταραχές και το πλήθος, αφού απέκλεισε τον δούκα και τους ευγενείς στην ακρόπολη της Αντιόχειας, επιδόθηκε σε λεηλασίες στα σπίτια των ευγενών. 8 Η εξέγερση υποστηρίχθηκε από τον Φιλάρετο Βραχάμιο, ο οποίος φιλοδοξούσε να θέσει την πόλη υπό τον έλεγχό του. Προκειμένου να αντιμετωπίσει το εξαγριωμένο πλήθος, ο Ισαάκιος Κομνηνός αναγκάστηκε να ζητήσει ενισχύσεις από τις φρουρές των γειτονικών πόλεων. Όταν συγκεντρώθηκε αξιόλογο στράτευμα, ο δούκας επιτέθηκε εναντίον των στασιαστών και ακολούθησε σφαγή των κατοίκων. Η λεηλασία των περιουσιών των αριστοκρατών από το εξεγερμένο πλήθος αποδεικνύει ότι στην πόλη ήταν διάχυτο το κλίμα δυσαρέσκειας για την ανώτερη τάξη και αντανακλά τις αντιθέσεις που χαρακτήριζαν την κοινωνία της στα τέλη του 11ου αιώνα. Από την άλλη, η συσπείρωση σημαντικού μέρους του πληθυσμού της Αντιόχειας σε μια παράταξη η οποία αντέδρασε άμεσα όταν επλήγη ο ηγέτης της αποτελεί σημαντική ένδειξη για τον αστικό χαρακτήρα που είχε προσλάβει η τοπική κοινωνία, ο οποίος σε τόσο εξελιγμένη μορφή εμφανίζεται έως τότε μόνο στον λαό της Κωνσταντινούπολης. 2.3. Η παράδοση της Αντιόχειας στον Φιλάρετο Βραχάμιο Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 2/8

Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, Ο δούκας Ισαάκιος Κομνηνός εγκατέλειψε την Αντιόχεια το πρώτο εξάμηνο του 1078 για να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, έπειτα από διαταγή του νέου αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ' Βοτανειάτη. Στη θέση του άφησε τον Αρμένιο πρίγκιπα Βασάκ (Vasak Pahlawuni), εχθρό του Φιλαρέτου και άτομο ικανό να προστατεύσει την πόλη από τις επεκτατικές βλέψεις του τελευταίου. Όμως ο Βασάκ δολοφονήθηκε από εντόπιους Βυζαντινούς στα τέλη του 1078. Το κενό εξουσίας που δημιούργησε ο θάνατός του υποχρέωσε τα στρατεύματά του να καλέσουν τον Φιλάρετο στην Αντιόχεια, εκπληρώνοντας έτσι την επιθυμία μεγάλου μέρους του πληθυσμού, που ανήκε στην αντικυβερνητική παράταξη. Ο Φιλάρετος εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία και έσπευσε να εισέλθει στην πόλη. Αμέσως φρόντισε να τιμωρήσει τους υπαίτιους της δολοφονίας. Χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα μια στρατιωτική επιχείρηση, συγκέντρωσε τους αντιφρονούντες Βυζαντινούς σε ένα κοντινό χωριό και διέταξε τους στρατιώτες του να τους εκτελέσουν. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο Νικηφόρος Γ' προθυμοποιήθηκε να αναγνωρίσει επίσημα την εξουσία του Βραχαμίου στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία, με τον όρο ότι και εκείνος με τη σειρά του θα αναγνώριζε την επικυριαρχία της Κωνσταντινούπολης. Στα τέλη του 1078 η Αντιόχεια εντάχθηκε στην ηγεμονία του Βραχαμίου, η οποία εκτεινόταν από την Ταρσό της Κιλικίας έως το Χαρπούτ στα βόρεια και έως τη Μεσοποταμία στα ανατολικά, περιλαμβάνοντας και την Έδεσσα (την οποία ο Φιλάρετος είχε καταλάβει από το 1077). 3. Συνέπειες Οι στάσεις που εκδηλώθηκαν στην Αντιόχεια κατά τα έτη 1071-1078 είχαν επιπτώσεις τόσο στην άμυνα της περιοχής όσο και στην εδαφική ακεραιότητα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από τη μία πλευρά, η κεντρική κυβέρνηση βρέθηκε στη δυσχερή θέση να προσπαθεί να επιβάλει την κυριαρχία της στην πόλη και να διατηρήσει την περιοχή της Β. Συρίας στη σφαίρα επιρροής της, αναλώνοντας αξιόμαχα στρατεύματα για να το επιτύχει, με αποτέλεσμα να παραμεληθεί η άμυνα εναντίον των Σελτζούκων. Από την άλλη, όταν το 1078 η Αντιόχεια πέρασε στα χέρια του Φιλαρέτου και ο Νικηφόρος Βοτανειάτης αναγνώρισε την αυτονομία της ηγεμονίας του, η αυτοκρατορία έχασε οριστικά μια πόλη με μεγάλη στρατηγική σημασία για την άμυνα της αυτοκρατορίας στη ΝΑ Μικρά Ασία, και μάλιστα σε μια εποχή που αυτή ήταν απαραίτητη περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Η Αντιόχεια ήταν το σημαντικότερο έρεισμα της αυτοκρατορίας για την άμυνά της στο ανατολικό σύνορο και τη διασφάλιση των μικρασιατικών εδαφών από τις εισβολές των τουρκικών φύλων. Όσον αφορά τα πρόσωπα που αναμείχθηκαν στις εξεγέρσεις, για τον Χατατούριο δεν διαθέτουμε αρκετές πληροφορίες, ενώ η αντιπολιτευτική δραστηριότητα του πατριάρχη Αιμιλιανού δεν διακόπηκε με την απομάκρυνσή του στην Κωνσταντινούπολη. Ο Αιμιλιανός ενεργούσε και στην πρωτεύουσα κατά του Μιχαήλ Ζ' Δούκα και μάλιστα ηγήθηκε της παράταξης που βοήθησε τον Νικηφόρο Γ' Βοτανειάτη να καταλάβει την εξουσία τον Μάρτιο του 1078. Τέλος, η καταστολή της εξέγερσης του 1074-1075 και αργότερα η επιβολή της εξουσίας του Βραχαμίου είχαν μεγάλο κόστος σε ανθρώπινες ζωές, αφού και στις δύο περιπτώσεις η τάξη επιβλήθηκε έπειτα από αιματηρές συγκρούσεις και ομαδικές εκτελέσεις κατοίκων της Αντιόχειας. 1. Ο εμίρης Αφσίν λεηλάτησε την περιοχή γύρω από την Αντιόχεια το 1066-1067. Δύο χρόνια αργότερα ο Χατατούριος, δούκας Αντιοχείας, ηττήθηκε σε σύγκρουση με σελτζουκική δύναμη που είχε λεηλατήσει το Ικόνιο. Βλ. Βρυώνης, Σ., Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού (11ος έως 15ος αι.) (Αθήνα 1996), σελ. 85. 2. Στην ενθρόνιση του Ισαακίου Α' Κομνηνού (1057) και του Νικηφόρου Γ' Βοτανειάτη (1078) έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο οι οργανώσεις του λαού της Κωνσταντινούπολης Cheynet, J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210) (Byzantina Sorbonensia 9, Paris 1990), σελ. 68-69, 84-85. 3. Σύμφωνα με τον Μιχαήλ Ατταλειάτη, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (Bonn 1853), σελ. 171.20-172.12, ο Χατατούριος είχε αναλάβει την αποστολή να πολεμήσει ενάντια στον Διογένη, αλλά στην πορεία υπερίσχυσε η αφοσίωσή του στον έκπτωτο αυτοκράτορα, που τον είχε τιμήσει με το υψηλό αξίωμα του δούκα, και έτσι αποφάσισε να τον υποστηρίξει. Όσους από τους στρατιώτες του δεν ήθελαν να εναντιωθούν στον αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' τους έστειλε πίσω στην Αντιόχεια, αφού πρώτα τους στέρησε τα άλογα και τον οπλισμό τους. 4. Ο Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 201.18-207.3, δεν αναφέρεται λεπτομερώς στις ταραχές που σημειώθηκαν στην Αντιόχεια κατά το διάστημα που κυβερνούσε ο Κατακαλών Ταρχανειώτης, ενώ είναι ιδιαίτερα αναλυτικός στην περιγραφή της εξέγερσης του 1074. 5. Ο Νικηφορίτζης, ο οποίος διατέλεσε δούκας Αντιοχείας επί Κωνσταντίνου Ι' Δούκα (1059-1067), ήταν ο πρώτος που είχε προτείνει την απομάκρυνση του Αιμιλιανού από την Αντιόχεια, αφού και ο ίδιος είχε έλθει σε σύγκρουση μαζί του. Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 3/8

Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, 6. Το 1072-1073 ο Βραχάμιος ισχυροποίησε τη θέση του στη Μεσοποταμία επιτιθέμενος, αρχικά με τη βοήθεια των Φράγκων του Raimbaud και κατόπιν με τη συνεργασία των Τουρκομάνων, εναντίον Αρμένιων ηγεμόνων που κατείχαν εδάφη στην περιοχή. Στη συνέχεια άρχισε να κινείται στις ορεινές περιοχές της Κιλικίας. Χρησιμοποιώντας ως ορμητήρια οχυρά στην οροσειρά του Ταύρου, πέτυχε να καταλάβει πόλεις που ήταν αποκομμένες από τον κορμό της αυτοκρατορίας εξαιτίας των σελτζουκικών επιδρομών. Βλ. Laurent, J., Byzance et Antioche sous le couropalate Philarète, Revue des Études Armeniennes 9 (1929), σελ. 61-68 Cheynet, J.-C. Vannier, J.F., Études prosopographiques (Byzantina Sorbonensia 5, Paris 1986), σελ. 68-69 Βρυώνης, Σ., Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού (11ος έως 15ος αι.) (Αθήνα 1996), σελ. 99-100. 7. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 203. 8. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 205. Βιβλιογραφία : Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1853 Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968 Βρυώνης Σ., Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία του εξισλαμισμού, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, Γαλαταριώτου, Κ. (μτφρ.) Cheynet J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), Paris 1990, Byzantina Sorbonensia 9 Cheynet J.-C., Vannier J.F., Études prosopographiques, Paris 1986, Byzantina Sorbonensia 5 Cahen C., "La première pénétration turque en Asie Mineure (seconde moitié du XIe siècle)", Byzantion, 18, 1946-1948, 5-67 Charanis P., "The Armenians in the Byzantine Empire", Byzantinoslavica, 22, 1961, 196-240 Laurent J., "Des Grecs aux Croisés. Etudes sur l histoire d Edesse entre 1071 et 1098", Byzantion, 1, 1924, 381-394 Laurent J., "Byzance et Antioche sous le couropalate Philarète", Revue des Études Armeniennes, 9, 1929, 61-68 Laurent V., "La chronologie des gouverneurs d'antioche sous la seconde domination byzantine", Mélanges de l'université Saint-Joseph, 38, 1962, 219-254 Angold M., Η βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία, Αθήνα 1997, Καργιαννιώτη, Ε. (μτφρ.) Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975 Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Reinsch, D.R. Kambylis, A. (eds), Annae Comnenae Alexias, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40, Berlin New York 2001 Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 4/8

Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, Ματθαίος Εδέσσης, Χρονικόν, Dostourian, A.Ε. (ed.), Armenia and the Crusades, Tenth to eleventh Century: The Chronicle of Matthew of Edessa, Armenian Heritage Series, Lanham New York London 1993 Dagron G., "Minorités ethniques et religieuses dans l Orient byzantin à la fin du Xe et au XIe siècle: l immigration syrienne", Travaux et Mémoires, 6, 1976, 177-216 Grumel V., "Le patriarcat et les patriarches d Antioche sous la seconde domination byzantine (969-1084)", Echos d Orient, 33, 1934, 130-132 Δικτυογραφία : Aimilianos, patriarch of Antioch http://www.pbw.kcl.ac.uk/apps/person.jsp?personkey=106228 Joseph Tarchaneiotes http://www.pbw.kcl.ac.uk/apps/person.jsp?banner=true&personkey=107457 Philaretos Brachamios http://www.pbw.kcl.ac.uk/apps/person.jsp?personkey=108167 Γλωσσάριo : δομέστικος των σχολών, ο Διοικητής του τάγματος των σχολών. Ο πρώτος γνωστός αξιωματούχος εμφανίστηκε το 767/768. Το 10ο αιώνα απέκτησε μεγάλη δύναμη στο στρατό των θεμάτων. Κατά τα μέσα του 10ου αιώνα το αξίωμα του δομέστικου των σχολών χωρίστηκε σε δύο: στο δομέστικο των σχολών της Ανατολής και στο δομέστικο των σχολών της Δύσης, τον ανώτατο δηλαδή στρατιωτικό διοικητή του στρατού των ανατολικών και των δυτικών επαρχιών αντίστοιχα. δούκας, ο (λατ. dux) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. μάγιστρος, ο Aνώτερο αξίωμα που στο Κλητορολόγιο του Φιλοθέου τοποθετείται πάνω από τον ανθύπατο (από το λατινικό magister). Από το 10ο αιώνα χάνει τη σπουδαιότητά του, ενώ παύει να υπάρχει πιθανότατα στα μέσα του 12ου αιώνα. Ο μάγιστρος αναλάμβανε συνηθέστερα επικεφαλής κάποιας υπηρεσίας, πολιτικής ή δικαστικής, ή και, σπανιότερα, επικεφαλής της διακυβέρνησης μιας περιοχής. πρωτοπρόεδρος, ο Υψηλόβαθμος τίτλος της βυζαντινής αυλικής ιεραρχίας που δινόταν σε μέλη της Συγκλήτου. Χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 963 από το Νικηφόρο Φωκά, για να προσδιορίσει τον υψηλότερο αξιωματούχο της συγκλητικής τάξης. Εμφανίζεται σταθερά τον 11ο αιώνα ως τίτλος ανώτερος του προέδρου και δεν απαντά στις πηγές μετά τα μέσα του 12ου αιώνα. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. Πηγές Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, ed. I. Bekker, Michaelis Attaliotae Historia. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (Bonn 1853), σελ. 171.20 172.12. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, επιμ. E. Τσολάκης, Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 153.14 25, 184.6 12. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, ed. D.R. Reinsch A. Kambylis, Annae Comnenae Alexias. Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40 (Berlin New York 2001), σελ. 186.65 71. Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 5/8

Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, ed. P. Gautier, Nicéphore Bryennios, Histoire. Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9 (Bruxelles 1975), σελ. 201.18 207.3. Παραθέματα Ο Βυζαντινός ιστορικός Μιχαήλ Ατταλειάτης περιγράφει την ένταξη των στρατευμάτων της Αντιόχειας στο πλευρό του Ρωμανού Διογένους Περιώδυνος δʹ ὁ Διογένης ἐκ τῆς φήμης γενόμενος, ὅμως τὸ λοιπὸν ἄγων πλῆθος εἰς τὴν Καππαδοκῶν ἐνέβαλε γῆν καὶ εἴς τε φρούριον ἀνιὼν Τυροποιὸν οὕτως ὀνομαζόμενον, ἐπὶ λόφου κείμενον ὀχυροῦ, ἐκαραδόκει τὸ μέλλον, πανταχόθεν ἐπικαλούμενος στρατιώτας εἰς τὴν ἑαυτοῦ ἀρωγήν. ἐπεὶ δὲ παρὰ τοῦ τὴν Βύζαντος βασιλεύοντος μετεπέμφθη ὁ τῆς μεγάλης Ἀντιοχείας κατεπάνω, Χατατούριος ἐπονομαζόμενος, ἐξ Ἀρμενίων δ ἕλκων τὸ γένος, καὶ προσετάγη πόλεμον τῷ Διογένῃ ἐπενεγκεῖν, ἀφίκετο μὲν εἰς Τυροποιὸν μετὰ πολλῆς τῆς δυνάμεως ἱππέων τε καὶ πεζῶν, κατοικτισάμενος δὲ τὸν Διογένην τῆς τύχης, καὶ ἅμα χάριτας τούτῳ προσομολογεῖν ἔχων ὡς παρ ἐκείνου τὴν ἀρχὴν τῆς Ἀντιοχείας λαβών, συνέθετο τούτῳ καὶ τῆς ἐκείνου μοίρας ἐγένετο, καί τινας τῶν στρατιωτῶν, οἷς ἐκ βασιλέως διώριστο συνάρασθαι τούτῳ τῶν κατὰ Διογένους μόθων, τῶν ἵππων ἀποστερήσας καὶ τῆς ἄλλης ἀποσκευῆς γυμνοὺς ἐκεῖθεν ἀπήλασεν. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (Bonn 1853), σελ. 171.20 172.12. Ο δούκας Αντιοχείας Χατατούριος παίρνει το μέρος του Ρωμανού Δ Προσκαλεσάμενος οὖν ὁ Κωνσταντῖνος καὶ τὸν Ἀντιοχείας δοῦκα, τὸν Χατατούριον, σύμμαχον κατὰ τοῦ Διογένους οὐκ ἔσχεν ὑπακούοντα προσέθετο γὰρ τῷ Διογένει. Καὶ τοῦτον παραλαβὼν παραγίνεται εἰς Κιλικίαν, ἔνθα καὶ προσεκαρτέρει τὴν ἀπὸ τοῦ σουλτάνου ἀναμένων βοήθειαν, ὁμοῦ δὲ καὶ διὰ τὸν χειμῶνα διάγων ἐκεῖσε, ἀλεεινοτέραν τὴν Κιλικίαν ἐπιστάμενος, καὶ πάλιν πρὸς συλλογὴν στρατοῦ ἑαυτὸν ἀπησχόλει. Ὁ δέ γε Κωνσταντῖνος μετὰ τὸ τὸν Διογένην ὑποχωρῆσαι ὑπέστρεψεν εἰς τὸ Βυζάντιον. Ἀντ ἐκείνου δὲ στέλλεται κατὰ τοῦ Διογένους ὁ πρόεδρος Ἀνδρόνικος, ὁ τοῦ καίσαρος υἱός. Διανείμας δὲ τοῖς στρατιώταις σιτηρέσια, διὰ τῆς κλεισούρας τοῦ Ποδανδοῦ ἀφικνεῖται εἰς Κιλικίαν, ἔνθα συναντᾷ αὐτῷ ὁ Χατατούριος, ὃν καὶ πρὸς βραχὺ μαχεσάμενον ἀναιροῦσιν οἱ τοῦ Ἀνδρονίκου. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 153.14 25. Η απομάκρυνση του πατριάρχη Αντιοχείας Αιμιλιανού, όπως περιγράφεται στο ιστορικό έργο του Νικηφόρου Βρυεννίου Ὁ δὲ βασιλεὺς Μιχαὴλ τὸν Ἰσαάκιον, ἄρτι τοῦ δουκὸς Ἀντιοχείας τοῦ πρωτοπροέδρου Ἰωσὴφ τοῦ Ταρχανειώτου τὸ κοινὸν ἀποτίσαντος χρέος καὶ τῶν ἐκεῖσε στασιαθέντων πραγμάτων, ὡς μόλις δυνηθῆναι κατευνασθῆναι τὰς ἀναφυείσας στάσεις παρὰ τοῦ ἐκείνου υἱέος τοῦ μαγίστρου Κατακαλών, ἅτε καὶ τῆς τοῦ Φιλαρέτου τυραννίδος ἀρξαμένης ἤδη αὐξάνειν, δοῦκα Ἀντιοχείας προεχειρίσατο. Ἐπεὶ δὲ τῶν στάσεων αἴτιον ᾤετο εἶναι τὸν πατριάρχην Αἰμυλιανόν, ἐκέλευε τοῦτον εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν ἐξαποστεῖλαι μετὰ σπουδῆς ὅτι πλείστης. Ὁ λογοθέτης δὲ πρὸς τὸν πατριάρχην πάλαι δυσμενῶς ἔχων καὶ ἀμοιβὰς σχεῖν αὐτὸν ἐκ βασιλέως ὑπισχνεῖτο, μόνον εἰ τὸν πατριάρχην τῆς πόλεως ἐξελάσει. Ὁ γοῦν Κομνηνὸς τὴν Ἀντιόχειαν καταλαβὼν μετὰ τιμῆς ὅτι πλείστης ὑπό τε τῶν ἐν τέλει καὶ αὐτοῦ δὴ τοῦ τὸν πατριαρχικὸν θρόνον ἰθύνοντος ὑπεδέχθη εἰσελθὼν δ ἐν τῇ πόλει τὸν πατριάρχην θεραπεύειν προσεποιεῖτο καὶ φιλίως αὐτῷ προσενήνεκτο δεδιὼς τοῦ πλήθους τὴν πρὸς ἐκεῖνον εὔνοιαν διχῆ γὰρ ἡ πόλις μεμέριστο καὶ τὸ μὲν τῷ πατριάρχῃ προσεποιεῖτο καὶ φιλίως αὐτῷ προσενήνεκτο, τὸ δὲ τοὺς ἄρχοντας ἐθεράπευεν. Ὑφορώμενος οὖν τὴν στάσιν ὁ δοὺξ οὔτε τὰ τοῦ βασιλέως γράμματα τὰ κελεύοντα τὴν ἐξέλευσιν τοῦ πατριάρχου παρέσχεν, οὔτε τι τῶν προσταχθέντων αὐτῷ παρὰ βασιλέως ἀπεκάλυψεν. Ἀλλὰ τί μηχανᾶται; Σκήπτεται νόσον καὶ ἄμφω τὰς χεῖρας δεσμεῖ καὶ τοὺς βραχίονας καὶ νοσεῖν ὑποκρίνεται καὶ τοὺς ἰατροὺς συγκαλεῖται. Φοιτᾷ τοίνυν πρὸς αὐτὸν καὶ ὁ πατριάρχης καὶ περὶ τῆς νόσου φιλοσοφεῖ καὶ τὰ περὶ ταύτης κοινοῦται μετ αὐτοῦ. Ἐδόκει οὖν τῆς νόσου αἴτιον εἶναι ἔμφραξις περὶ τὰς λείας ἀρτηρίας συνισταμένη ὡς δ ἐξιέναι τῆς πόλεως τοῦτον ἤρεσε τοῖς ἰατροῖς καὶ χωρίον ἐσκοπεῖτο τῇ νόσῳ κατάλληλον εὖ τε κράσεως ἔχον καὶ θυμηδίαν τινὰ παρέχον τῷ κάμνοντι, ὁ πατριάρχης τοιοῦτό τι ἔχειν ἐπήγγελται καὶ εὐθὺς ἐξιέναι τὸν δοῦκα ἐπέτρεπε κἀν τούτῳ ἐνδιαιτᾶσθαι. Ὁ δὲ ἐξῄει καὶ ὁ πατριάρχης ἧκε τοῦτον προπέμψας καὶ ὑπέστρεφεν. Ἀλλὰ τί τὸ ἐντεῦθεν; Δύο παρῆλθον ἡμέραι καὶ ὁ πατριάρχης ἧκε τοῦτον ἐπισκεψόμενος ὁ δὲ τὸν πατριάρχην ἰδὼν πυθομένου ἐκείνου Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 6/8

Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, τὰ κατ αὐτὸν ῥᾷον ἔλεγεν ἔχειν ταῖς σαῖς εὐχαῖς, ὀνήσασθαι γὰρ ὑπὸ τῆς εὐκρασίας τοῦ κατὰ τὸ χωρίον ἀέρος, καὶ ὃς ἀκούων ταῦτ ἔχαιρεν. Ἔτι δὲ αὐτῶν ὁμιλούντων, ἧκέ τις μηνύων ἔγγιστα τοῦ χωρίου κοιτάζεσθαι λαγωόν. Ἐκέλευον οὖν <τοῦτον> ἀπιέναι οἱ ἰατροί, ὁ δὲ προεποιειτο μὴ βούλεσθαι ὁ δὲ πατριάρχης παντάπασιν ἀγνοήσας τὸ δρᾶμα παρεκάλει τοῦτον ἐξιππασάμενον ἀπελθεῖν πρὸς τὴν θῆραν τοῦ λαγωοῦ ὁ δ ὑποκρίνεται τούτου ἀκούειν. Βίᾳ οὖν ἐπιβὰς τοῦ ἵππου τῆς πρὸς Ἀντιόχειαν εἴχετο καὶ εἰσελθὼν ἐντὸς τῆς πόλεως καὶ τὰς πύλας κλείσας τὰ βασιλικὰ πρὸς τὸν πατριάρχην ἐξέπεμπε γράμματα τὰ πρὸς τὴν βασιλίδα τῶν πόλεων τοῦτον μεταπεμπόμενα καὶ ἠξίου πρὸς τὴν θάλασσαν κατιέναι ὡς τάχιστα. Ὁ δὲ ἐδυσχέραινε μὲν καὶ ἠπείλει δράσειν ἀνήκεστα, οὐ μέντοι γε καὶ δεδύνητο, ἀλλὰ τὴν Λαοδικέων καὶ ἄκων καταλαβὼν καὶ ὀλίγας ἐνδιατρίψας ἡμέρας ὥστε αὐτῷ τὰ ἐφόδια κομισθῆναι ἐκ τῆς Ἀντιοχέων, ἀπῆρε πρὸς τὸ Βυζάντιον. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Bruxelles 1975), σελ. 201.18 205.15. Ο Βρυέννιος περιγράφει την καταστολή της στάσης των Αντιοχέων από τον δούκα Ισαάκιο Κομνηνό (1074 1075) Ὁ δὲ δοὺξ Ἰσαάκιος τοῦ ἐκ τοῦ πατριάρχου δέους ἀπαλλαγεὶς διώκει τὰ κοινὰ καὶ τὰς ἀναφυομένας ταῖς πόλεσι στάσεις ἐπειρᾶτο διαλύειν. Ἀλλ οὐκ ἦν ἠρεμῆσαι τὸν τῶν χριστιανῶν ἀρχαῖον πολέμιον ταύτῃ τοι καὶ ἐξ αἰτίας βραχείας τοὺς στασιαστὰς αὖθις κεκίνηκε τῶν γὰρ ἄρτι προκόπτειν ἀρξαμένων τινὲς ἐκκαυθέντες ὑπὸ τοῦ φθόνου κατὰ τῶν ἐν τέλει καὶ τοῦ δουκὸς τὸ πλῆθος ἐξώπλισαν, καὶ τὸν μὲν εἴσω τῆς ἀκροπόλεως συγκλείσαντες τὰς εἰσόδους ἐφρούρουν, κατὰ δὲ τῶν ἐξορμήσαντές τινας μὲν ἀνεῖλον, οἱ δὲ λοιποὶ πρὸς τὴν ἀκρόπολιν τὰς οἰκίας τῶν ἀρχόντων πορθοῦντες καὶ τὰ χρήματα διαρπάζοντες. Ὁ δοὺξ τοίνυν εἰς προῦπτον καταστὰς κίνδυνον πρὸς τὰς κύκλῳ πόλεις ἐξέπεμψε τοὺς στρατιώτας μετακαλούμενος ἐν ὀλίγῳ δὲ ἀποχρώσης συνελθούσης δυνάμεως κατεστρατήγει τοὺς στασιαστάς εἰς πολλὰ γὰρ μέρη τὸ στράτευμα διελὼν ἐκέλευσε ἀπιέναι πρὸς τὰ στενωπὰ καὶ τοὺς ἀπαντῶντας ξυλλαμβάνειν, ὡς μὴ ὁμοῦ γενόμενοι βοηθοῖεν ἀλλήλοις οὗ γενομένου, συνέβη τῶν Ἀντιοχέων στασιαστῶν φόνον γενέσθαι πολὺν καὶ οὕτω μόλις τὴν στάσιν κατευνασθῆναι ἄρτι δὲ ταύτης κατευνασθείσης τοὺς Ἀντιοχεῖς ἔσπευδε θεραπεύειν. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Bruxelles 1975), σελ. 205.16 207.3. Η κατάληψη της Αντιόχειας από τον Φιλάρετο Βραχάμιο, όπως περιγράφεται από την ιστορικό Άννα Κομνηνή ἀνὴρ τίς ἐξ Ἀρμενίας ὁρμώμενος Φιλάρετος τὴν ἐπωνυμίαν, περίβλεπτος ἐπ ἀνδρείᾳ καὶ φρονήσει, εἰς τὴν τοῦ δομεστικάτου ἀξίαν παρὰ τοῦ προβεβασιλευκότος Ρωμανοῦ τοῦ Διογένους ἀνενεχθεὶς καὶ τὰ συμβάντα τῷ Διογένει θεασάμενος καὶ τὴν τῶν ὀμμάτων αὐτοῦ στέρησιν βεβαιωθεὶς διαφερόντως τοῦτον ποθῶν οὐκ ἔφερεν, ἀλλ ἀποστασίαν μελετήσας τὴν τῆς Ἀντιόχου ἐξουσίαν ἑαυτῷ περιεποιήσατο. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Reinsch, D.R. Kambylis, A. (ed.), Annae Comnenae Alexias (Berlin New York 2001), σελ. 186.65 71. Ιστορικό έργο της εποχής αναφέρεται στην υποταγή του Φιλαρέτου Βραχαμίου στον νέο αυτοκράτορα Νικηφόρο Γ Βοτανειάτη (1078) Ὡμολόγησε δὲ τούτῳ τῷ ἔτει καὶ Φιλάρετος κουροπαλάτης ὁ Βραχάμιος πίστιν τῷ βασιλεῖ καὶ δούλωσιν. Ἔν τισι γὰρ τόποις ὀχυροῖς, τείχεσι καὶ ξυναγκείαις περιειλημμένοις, τὴν οἴκησιν ποιούμενος, Ἀρμενίων τε πληθὺν καὶ συγκλύδων ἀνδρῶν συλλεξάμενος τῷ μὲν προβεβασιλευκότι Μιχαὴλ ἀκαταδούλωτος ἦν καὶ τὴν βασιλικὴν ἐπικράτειαν ἑαυτῷ οἰκειούμενος, τοῦ δὲ Βοτανειάτου περιζωσαμένου τὴν ἀρχὴν τῆς αὐτοκρατορίας δοῦλος αὐτεπάγγελτος γέγονε. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 184.6 12. Χρονολόγιο 26 Αυγούστου 1071: Ήττα του Ρωμανού Δ Διογένους στο Μαντζικέρτ 24 Οκτωβρίου 1071: Στέψη του Μιχαήλ Ζʹ Δούκα φθινόπωρο 1071: Ο δουξ Αντιοχείας Χατατούριος συντάσσεται με τον Ρωμανό Δ Διογένη Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 7/8

Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, θέρος 1072: Θάνατος του Ρωμανού Δʹ Διογένη 1072 1073: Εκδηλώνεται η στάση του Φιλαρέτου Βραχαμίου στη ΝΑ Μικρά Ασία 1073 1074: Ο Φιλάρετος Βραχάμιος εδραιώνει την εξουσία του στην περιοχή 1074: Ο Ισαάκιος Κομνηνός διορίζεται δούκας Αντιοχείας 1074 1075: Στάση του λαού της Αντιόχειας άνοιξη 1075: Ο Ισαάκιος Κομνηνός αιχμαλωτίζεται από τους Σελτζούκους 1077: Κατάληψη της Έδεσσας από τον Φιλάρετο Βραχάμιο τέλη 1078: Ο Φιλάρετος καταλαμβάνει την Αντιόχεια και αναγνωρίζει τον νέο αυτοκράτορα Νικηφόρο Γʹ Βοτανειάτη Δημιουργήθηκε στις 10/7/2017 Σελίδα 8/8