Περίληψη : Ο παλαιότερος σωζόμενος ναός στην πόλη της Τραπεζούντας είναι ο ναός της Αγίας Άννας. Ήταν σε χρήση ως το 1923. Ως προς τον αρχιτεκτονικό του τύπο ανήκει στις τρίκλιτες, καμαροσκεπείς βασιλικές της Μεσοβυζαντινής περιόδου. Η εκκλησία ουσιαστικά ξαναχτίστηκε γύρω στο 884/885. Εσωτερικά κοσμείται με τοιχογραφίες που καλύπτουν την περίοδο από το 12ο ως και το 15ο αιώνα, αλλά που σήμερα πλέον δε σώζονται σε καλή κατάσταση. Χρονολόγηση Ανακαίνιση του ναού στη διάρκεια του τελευταίου τετάρτου του 9ου αιώνα. Σε χρήση ως το 1923 Γεωγραφικός εντοπισμός Πόντος, Τραπεζούντα, στην ανατολική συνοικία της πόλης 1. Γενικά στοιχεία για την ιστορία του ναού της Αγ. Άννας Στην ανατολική συνοικία της Τραπεζούντας, κοντά στο ναό του Αγίου Βασιλείου, βρίσκεται ο μικρών διαστάσεων ναός της Αγίας Άννας. Ανήκει στον τύπο των καμαροσκέπαστων, τρίκλιτων βασιλικών με φωταγωγό της Μεσοβυζαντινής περιόδου. Ο ναός έχει τρία κλίτη που απολήγουν αντίστοιχα στα ανατολικά σε τρεις ημικυκλικές αψίδες και καλύπτονται το καθένα με θόλο. 1 Το εσωτερικό του ναού κοσμείται με τοιχογραφίες και αφιερωματικές επιγραφές που χρονολογούνται από το 12ο ως και το 15ο αιώνα, 2 και είχε χρησιμοποιηθεί για ενταφιασμούς την εποχή των Μεγάλων Κομνηνών. 3 Στο ναό σώζονται δύο εγχάρακτες επιγραφές. Η μία εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα, αναφέρεται στον ιερέα Γρηγόριο και χρονολογείται πριν από το 10ο αιώνα η άλλη βρίσκεται πάνω από τη νότια είσοδο του ναού και έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί δίνει πληροφορίες για την εποχή ανοικοδόμησης του ναού. Το κείμενο της επιγραφής αυτής αναφέρει: Ἀνενεόθι ὁ ναòς τ[ῆς ἁγίας] Ἀν[νη]ς ἐπì Βασιλεί[ου] Λέ[οντος καì Ἀλε] ξάνδρου, στρατηγ[οῦ]ντος Ἀλε ξίου κ(καì) (πρωτο)σπαθ[αρίου] τοῦ ἀνα[νεώ]σαντος τòν ναὼν ἔτ(ους) ςτογ. Η επιγραφή τοποθετεί την ανανέωση του ναού στο έτος από κτίσεως κόσμου 6393. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τη μελέτη της τοιχοδομίας, ο ναός θα πρέπει να ξαναχτίστηκε εκ βάθρων το 884/885. 4 Η επιγραφή επομένως παρέχει μία αδιαμφισβήτητη πληροφορία ότι ο ναός που σώζεται ως σήμερα χτίστηκε κατά το τελευταίο τέταρτο του 9ου αιώνα, επί βασιλείας του Βασίλειου Α, την εποχή του πρωτοσπαθαρίου Αλέξιου. Έχει υποτεθεί πάντως ότι οικοδομήθηκε στη θέση παλαιότερου ναού. Ωστόσο, ως προς την περίοδο ίδρυσης του αρχικού ναού της Αγίας Άννας, υπάρχει μεγάλη διχογνωμία μεταξύ των μελετητών. Ορισμένοι υποθέτουν ότι αυτή πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο ή 7ο αιώνα, ενώ άλλοι αναφέρουν τον 8ο αιώνα. 5 Δεν υπάρχουν όμως επαρκή στοιχεία για την τεκμηρίωση αυτών των απόψεων. 6 Επίσης, δεν μπορεί να διευκρινισθεί κατά πόσον στο ναό του 9ου αιώνα ακολουθήθηκε η μορφή του αρχικού ναού. 7 Ο αρχικός ναός εξάλλου είχε χτιστεί πιθανότατα επάνω σε παλαιότερο, μη χριστιανικό, ναό, 8 κατά τις συνήθειες της εποχής. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι κάτω από το ναό υπάρχει μία κρύπτη, η οποία δεν είναι προσβάσιμη αλλά είναι εμφανής από το δάπεδο του κυρίως ναού. Η κρύπτη δεν έχει ερευνηθεί πλήρως, 9 αποτελείται όμως από αρκετά μεγάλες στοές, οι οποίες είχαν χρησιμοποιηθεί και για ενταφιασμούς. 10 Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 1/5
2. Η μελέτη του μνημείου Ο ναός της Αγίας Άννας χρησιμοποιούνταν ως και τη νεότερη εποχή. Η πρώτη συστηματική ενασχόληση με το μνημείο έγινε το 1895 από τον G. Millet, ο οποίος αναγνώρισε τον αρχιτεκτονικό τύπο του και παρουσίασε ορισμένες από τις γραπτές και εγχάρακτες επιγραφές του. Την περίοδο που επισκέφτηκε το ναό ο Γάλλος μελετητής, σώζονταν ακόμη σε αρκετά καλή κατάσταση οι τοιχογραφίες του εσωτερικού του. Μετά την επίσκεψη του Millet έγιναν προσθήκες παλαιότερων αρχιτεκτονικών μελών (κιόνων, κιονοκράνων και επιθημάτων), καθώς και λιθανάγλυφων που χρονολογούνται πιθανόν στο 13ο 14ο αιώνα. Ύστερα από λίγα χρόνια, το 1903, ο Παπαμιχαλόπουλος, κατά την περιήγησή του στην Τραπεζούντα, σημειώνει ότι ο ναός δε βρισκόταν πια σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση. 11 Το 1916 πάντως ο Μηλιόπουλος είχε την ευκαιρία να ερευνήσει, κατ εντολή της Μητρόπολης Τραπεζούντας, το εσωτερικό της κρύπτης. 12 Αναφορά στην Αγία Άννα γίνεται και από το μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο. 13 3. Η τύχη του ναού κατά τον 20ο αιώνα Ο ναός, σύμφωνα με απογραφή των αρχών του 20ού αιώνα, ανήκε στην ενορία του Αγίου Βασιλείου και παρέμεινε σε χρήση ως το 1923, ενώ μετά χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία από τους Τούρκους. Η ως άνω χρήση επιτάχυνε προφανώς την καταστροφή των τοιχογραφιών. Κατά την επίσκεψη του στην Τραπεζούντα, το 1929, ο D. Talbot Rice σημειώνει ότι πολλές από τις τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού τις οποίες είχε νωρίτερα επισημάνει ο Millet είχαν καταστραφεί. Διατηρούνταν όμως ακόμη ίχνη τοιχογραφιών στο εξωτερικό του. Κατά την επίσκεψη της S. Ballance, το 1958, στην Τραπεζούντα, ο ζωγραφικός διάκοσμος τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού του ναού είχε καταστραφεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ο ναός σώζεται μέχρι σήμερα, αλλά παραμένει κλειστός. 1. Μillet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 443, εικ. 17 Millet, G., Mission à Trebizonde en 1893. Étude détaillée de quelques églises, στο Millet, G. Rice, D. Talbot, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 23-24, εικ. 1 Rice, D. Talbot, Religious Buildings of Trebizond, Byzantion V (1929-1930) σελ. 57 Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I-II (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219, πίν. 164. 2. Μillet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 437 Millet, G., Mission à Trebizonde en 1893. Étude détaillée de quelques églises στο Millet, G. Rice, D. Talbot, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 23-39 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 377 Ξυγγόπουλος, Α., «G. Millet D. Talbot Rice, Byzantine Painting at Trebizond, London 1936. George Allen and Unwin Ltd. (Courtauld Institute publication on Near Eastern Art, edited by W.G. Constable and D. Talbot Rice, I), 182 σελίδες μετά 10 σχεδίων [εν τω κειμένω και 57 φωτοτυπικών πινάκων εν τέλει», Βιβλιοκρισία, ΕΕΒΣ 12 (1936), σελ. 463 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 257 Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219. 3. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219 Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ιστορία-Λαογραφία-Πολιτισμός, τόμ. Α (Θεσσαλονίκη 1988), σελ. 21. 4. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 183, 246 Και ακόμη: Χρύσανθος, μητροπολίτης Χρύσανθος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 376 Ballance, S., «The Byzantine Churches of Trebizond», Anatolian Studies X (1960), σελ. 142, 145 Janssens, E., Trébizonde en Colchide (Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL, Bruxelles 1969), σελ. 225 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 257. 5. Για μια πιθανή χρονολόγηση του αρχικού ναού στον 6ο ή 7ο αιώνα βλ. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 2/5
σελ. 444 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος., «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 376 Rice, D. Talbot, The Messel Expedition, 1929. A Survey of the Monuments στο Millet, G. Rice, D. Talbot, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 107 Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ιστορία-Λαογραφία-Πολιτισμός, τόμ. Ε, σελ. 311. Για την υπόθεση ότι ίσως ο αρχικός ναός ανάγεται στις αρχές του 8ου αιώνα βλ. Rice, D. Talbot, Religious Buildings of Trebizond, Byzantion V (1929-1930), σελ. 57 Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins (Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique) (Paris 1975), σελ. 257. 6. Βλ. επίσης και Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 182-183. 7. Ballance, S., The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies X (1960), σελ. 154. 8. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 444 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος., «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 375. 9. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 375. 10. Millet, G., Les monastères et les églises de Trébizonde, BCH 19 (1895), σελ. 443 Μηλιόπουλος, Ι., «Τό Ναΐδιον της Αγίας Άννης», Οι Κομνηνοί 1, 17 (1916), σελ. 309-312 Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 375 Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, vol. I (Dumbarton Oaks Studies XX, Washington D.C. 1985), σελ. 219. 11. Παπαμιχαλόπουλος, Κ.Ν., Περιήγησις εις τον Πόντον (Αθήνα 1903), σελ. 200-201. 12. Μηλιόπουλος, Ι., «Τo Ναΐδιον της Αγίας Άννης», Οι Κομνηνοί 1, 17 (1916), σελ. 309-310. 13. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», ΑΠ 4-5 (1933), σελ. 375-378. Βιβλιογραφία : Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Παπαμιχαλόπουλος Κ.Ν., Περιήγησις εις τον Πόντον, Αθήνα 1903 Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, 1-1070 Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Γενική Βιβλιογραφία περί του βυζαντινού Πόντου και του κράτους των Κομνηνών της Τραπεζούντας, Αθήνα 1992 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 3/5
Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, 1204-1461, London 1926 Rice D.T., Millet G., Byzantine Painting at Trebizond, London 1936 Ballance S., "The Byzantine Churches of Trebizond", Anatolian Studies, 10, 1960, 141 176 Millet G., "Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 19, 1895, 419-459 Millet G., "Inscriptions Byzantines de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 20, 1896, 496-501 Winfield D., Wainwright J., "Some Byzantine Churches from the Pontus", Αnatolian Studies, 12, 1962, 131 162 Bryer, A.A.M. (ed.), The Empire of Trebizond and the Pontos, London 1980, Variorum Reprints Collected Studies Μηλιόπουλος Ι.Π., "Το Ναΐδιον της Αγίας Άννης", Οι Κομνηνοί, 1, 17, 1916, 309 313 Rice D., "Religious Buildings of Trebizond", Byzantion, V, 1929-1930, 47-81 Δικτυογραφία : Trebizond http://romeartlover.tripod.com/trebison.html Ο ναός της Αγίας Άννας http://www.ime.gr/choros/trapezounda/gr/webpages/602.html Γλωσσάριo : αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. θόλος, ο Ημισφαιρική οροφή. καμαροσκέπαστος ναός, ο Ναός στεγασμένος με απλό ημικυλινδρικό θόλο (καμάρα). κλίτος, το Επιμήκης χώρος στο εσωτερικό κτηρίου ή ναού που δημιουργείται από την ύπαρξη κιονοστοιχίας. πρωτοσπαθάριος, ο Ο πρώτος σπαθάριος ήταν υψηλό κατά κανόνα στρατιωτικό αξίωμα της αυτοκρατορικής ιεραρχίας, το οποίο συνήθως παρείχε και το δικαίωμα συμμετοχής στη σύγκλητο, και ακολούθως τιμητικός τίτλος. Αποδιδόταν και σε ευνούχους. Μετά τον 11ο αιώνα έχασε σταδιακά τη σημασία του. τρίκλιτη βασιλική, η Δρομικός (επιμήκης) τύπος ναού που υποδιαιρείται εσωτερικά σε τρία κλίτη: το μεσαίο και δύο πλάγια. Συχνά το μεσαίο κλίτος φωτίζεται από έναν υπερυψωμένο φωταγωγό. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες διαστάσεις του. φωταγωγός, ο Σειρά παραθύρων στα υπερυψωμένα κλίτη ή στον τρούλο των χριστιανικών ναών. Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 4/5
Παραθέματα Το κείμενο της κτητορικής επιγραφής από το υπέρθυρο της Αγίας Άννας Τραπεζούντας Ἀνενεόθι ὁ ναòς τ[ῆς ἁγίας] / Ἀν[νη]ς ἐπì Βασιλεί[ου] Λέ[οντος καì Ἀλε]/ξάνδρου, στρατηγ[οῦ]ντος Ἀλε/ξίου κ(καì) (πρωτο)σπαθ [αρίου] τοῦ ἀνα[νεώ]σαντος τòν ναὼν /ἔτ(ους) ςτογ. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 218, όπου και παλαιότερη βιβλιογραφία. Το κείμενο της επιγραφής του ιερέα Γρηγορίου + Ὑπὲρ εὐχῆς καὶ σοτηρίας καὶ ἀφέσεος ἁμαρτιõν τοῦ (δούλου τοῦ) Θ(εο)ῦ Γριγόρι πρεσβυτέρου ἁμαρτολο(ύ). Ἀμὴν Millet, G., Les Monastères et les Églises de Trébizonde, Bulletin de Correspondance Hellénique 19 (1895), σελ. 437. Δημιουργήθηκε στις 15/7/2017 Σελίδα 5/5