ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΕΝΤΟΜΟΕΛΚΥΣΤΙΚΩΝ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΕ ΔΟΛΩΜΑΤΙΚΟΥΣ ΨΕΚΑΣΜΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΟΥ ΔΑΚΟΥ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Bactrocera oleae (Gmelin) (ΔΙΠΤΕΡΑ: Tephritidae) ΣΕ ΕΛΑΙΩΝΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Κ. Βαρίκου 1 *, Α. Μπιρουράκη 1, Γ. Κουφάκης 2, Α. Χριστουλάκης 3 1. ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. - Ινστιτούτο Ελιάς και Υποτροπικών Φυτών, 73100, Χανιά, Κρήτη, Ελλάδα 2. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αγροτικής Ανάπτυξης, 68 200 Ορεστιάδα 3. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Γεωπονίας, 54 124 Θεσσαλονίκη Περίληψη Τα τελευταία χρόνια έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες για να αξιολογηθούν διάφορα εντομοελκυστικά που χρησιμοποιούνται σε δολωματικούς ψεκασμούς από τις εφαρμογές εδάφους για τον έλεγχο του δάκου της ελιάς, Bactrocera oleae (Gmelin) (Diptera: Tephritidae) σε ελαιώνες της Κρήτης (χωριό Κολυμβάρι) κατά τις θερινές περιόδους. Πρώτον, παγίδες McPhail με διάφορα εντομοελκυστικά διαλύματα (Θειικό αμμώνιο (As), Entomella 75 % (E75), Entomella 50 % (E50), Dacus bait 100 (Db), φερομόνη (Sp) του δάκου της ελιάς και συνδυασμοί τους) ελέγχθηκαν για την ελκυστικότητά τους έναντι του δάκου της ελιάς κατά τη θερινή περίοδο. Το Db παρουσίασε την υψηλότερη ελκυστικότητα σε σχέση με σκέτο Sp και As. Σε άλλες δοκιμές πεδίου, παγίδες McPhail με τα ίδια εντομελκυστικά σκευάσματα (Θειικό αμμώνιο (As), Entomella 75% (E75), Entomella 50% (E50), Dacus bait 100 (Db) και ένα νέο που ονομάζεται Dacus bait new (Dbn)) συνδυάστηκαν με εγκεκριμένα φυτοπροστατευτικά προϊόντα (l-cyhalothrin, a-cypermethrin) και το διάλυμα Saccharopolyspora spinosa και ελέγχθηκαν επίσης για την ελκυστικότητα τους ενάντια στον δάκο της ελιάς κατά τη διάρκεια ολόκληρης της θερινής περιόδου. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι όταν τα εγκεκριμένα προϊόντα προστέθηκαν στο διάλυμα προσελκύσεως, η ελκυστικότητα του διαλύματος μειώθηκε σε σύγκριση με όταν τα εντομοελκυστικά σκευάσματα χρησιμοποιήθηκαν μόνα τους. Οι συλλήψεις του δάκου σε παγίδες θειικού αμμωνίου ήταν μειωμένες σε σύγκριση με τις συλλήψεις των υπό εξέταση υδρολυμένων πρωτεϊνών, ενώ οι συλλήψεις σε S. spinosa και παγίδες νερού ήταν σημαντικά μειωμένες σε σχέση με τις συλλήψεις σε πρωτεΐνη. Λέξεις-κλειδιά: Δάκος ελιάς, Παγίδες, Εντομοελκυστικά, φερομόνες, φυτοπροστατευτικά προϊόντα Εισαγωγή Η Bactrocera oleae (Diptera: Tephritidae) θεωρείται το πιο σοβαρό παράσιτο σε πολλές από τις περιοχές της λεκάνης της Μεσογείου, το οποίο επηρεάζει την ποιότητα και την ποσότητα του ελαιολάδου και των επιτραπέζιων ελιών (Μανούσης και Moore 1987). Έχει υπάρξει ένα από τα πιο καταστροφικά παράσιτα της ελιάς για περισσότερα από 2000 χρόνια (Hepdurgun et al. 2009), επειδή μπορούσε να αναπαράγεται και να αναπτύσσεται όλο το χρόνο, εφόσον η θερμοκρασία και η υγρασία ήταν ευνοϊκές και το φρούτο ξενιστής ήταν διαθέσιμο (Τζανακάκης 2003). Στην Κρήτη έχουν καταγραφεί σε ετήσια βάση περισσότερες από 7 γενιές (Νότια Ελλάδα).
Τα θηλυκά εναποθέτουν τα αυγά τους στο μεσοκάρπιο των άγουρων και ώριμων καρπών της ελιάς και οι προνύμφες αναπτύσσονται στον πολτό, καταστρέφοντας την ελιά. Η προσβολή των καρπών της ελιάς από προνύμφες προκαλεί πρόωρη πτώση καρπών και μειώνει την ποιότητα των καρπών τόσο για τις επιτραπέζιες ελιές όσο και για την παραγωγή ελαιολάδου (Μιχελάκης και Neuenschwander 1983). Αν και υπάρχει μια ανάγκη για εφαρμογή περιβαλλοντικά συμβατών μεθόδων ελέγχου, ο έλεγχος της Β. oleae παραμένει σχεδόν αποκλειστικά βασισμένος σε χημικές ουσίες. Τα στοιχεία που αφορούν την πυκνότητα του πληθυσμού του εντόμου είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας για την ανάπτυξη ολοκληρωμένων μεθόδων ελέγχου, προκειμένου να καθοριστεί ο χρόνος της εφαρμογής με ψεκασμό, έτσι ώστε να εξαλειφθεί η υπερβολική θεραπεία. Η γυάλινη παγίδα McPhail με δολωματικό υδατικό διάλυμα που περιέχει 2% θειικό αμμώνιο ή υδρολυμένη πρωτεΐνη, έχει χρησιμοποιηθεί για πάνω από 50 χρόνια σε διάφορες χώρες της Μεσογείου και εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στην Ελλάδα, ως πρότυπο εργαλείο για την παρακολούθηση του δάκου της ελιάς (Rössler 1989, Κατσόγιαννος 1992). Μελέτες σχετικά με το εντομοελκυστικό υδατικό διάλυμα, αναφέρουν ότι οι υδρολυμένες πρωτεΐνες έχουν αποδειχθεί πιο ελκυστικές (Ορφανίδης κ.ά. 1958, Προκόπη και Οικονομόπουλος 1975) σε σύγκριση με τα άλατα του αμμωνίου (Προφήτου κ.ά. 2003). Ωστόσο, στους ελληνικούς ελαιώνες μόνο τα άλατα αμμωνίου χρησιμοποιούνται ως εντομοελκυστικά σε παγίδες McPhail κατά τη διάρκεια ολόκληρης της περιόδου (καλοκαίρι και φθινόπωρο). Σε αυτή τη μελέτη παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την αξιολόγηση των εντομοελκυστικών, σε συνδυασμό με φυτοπροστατευτικά προϊόντα ή όχι, με στόχο να αναπτυχθεί μία περιβαλλοντικά ασφαλής μέθοδος ελέγχου των παρασίτων. Υλικά και μέθοδοι Ο πειραματικός οπωρώνας αξιολόγησης των εντομοελκυστικών μόνων τους ή σε συνδυασμό με φυτοπροστατευτικά προϊόντα πραγματοποιήθηκε σε ελαιώνες (ποικιλίας Καλαμών) του Ινστιτούτου Ελιάς και Υποτροπικών Φυτών στο χωριό Νεροκούρου, κατά τη διάρκεια ολόκληρης της καλοκαιρινής περιόδου. Το πρώτο έτος της μελέτης (23/7-11/9/03) ελκυστικά δάκου (υδρολυμένες πρωτεΐνες όπως E50, Ε75, Db και As σε περιεκτικότητα 2% στο διάλυμα, μεμονωμένα ή σε συνδυασμό με την Sp του B. oleae) εξετάστηκαν σε παγίδες McPhail σε τρεις επαναλήψεις. Το υδατικό διάλυμα της παγίδας αλλαζόταν με νέο, μία φορά την εβδομάδα και οι συλληφθέντες δάκοι της ελιάς μετρήθηκαν και απομακρύνθηκαν. Το δεύτερο έτος της μελέτης (20/7-1/11/10), όλα τα χρησιμοποιηθέντα εντομοελκυστικά για δολωματικούς ψεκασμούς ( DB, Ε75 και ένα νέο, το οποίο δεν έχει εγκριθεί ακόμα, που ονομάζεται Dbn) εξετάστηκαν ξεχωριστά καθώς και σε συνδυασμό με τα εγκεκριμένα φυτοπροστατευτικά προϊόντα (a-cypermethrin, l- cyhalothrin). Επίσης, αξιολογήθηκε για την ελκυστικότητά του και ένα προϊόν που ήδη χρησιμοποιείται, το Success. Όλες οι θεραπείες συγκρίθηκαν με τη μονάδα ελέγχου, που ήταν το νερό. Το υδατικό διάλυμα της παγίδας αλλαζόταν με νέο, κάθε δύο φορές την εβδομάδα και οι συλληφθέντες δάκοι της ελιάς μετρήθηκαν και απομακρύνθηκαν. Οι συλλήψεις του δάκου της ελιάς συγκρίθηκαν μέσω επεμβάσεων, χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της μονόδρομης ανάλυσης διακύμανσης (ANOVA)
και της ειλικρινούς σημαντικής διαφοράς κατά Tukey (HSD). Οι αναλύσεις διεξήχθησαν με SPSS, έκδοση 10 (SPSS Inc., Chicago, IL). Αποτελέσματα και Συζήτηση Οι μελέτες μας έδειξαν ότι και οι επεμβάσεις με το Db καθώς και με το Ε75 και το E50, συνέλαβαν σημαντικά μεγαλύτερο αριθμό δάκου της ελιάς σε σχέση με το Sp μόνο του. Οι επεμβάσεις με το Am συνέλαβαν σημαντικά μικρότερο αριθμό δάκου σε σχέση με τις επεμβάσεις με Db. Επίσης, η προσθήκη του Sp στις πρωτεΐνες δε φάνηκε να επηρεάζει την ελκυστικότητά τους (F = 10.797, df = 8,450, Ρ <0.05) (Σχ. 1). Σχ. 1. Μέσος αριθμός συλληφθέντων ενηλίκων ανά παγίδα και εβδομάδα για κάθε επέμβαση. Οι ράβδοι με το ίδιο γράμμα (s) δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές σε Ρ <0.05.
Σχ. 2. Μέσος αριθμός συλληφθέντων ενηλίκων ανά παγίδα και περίοδο 3 ημερών για κάθε επέμβαση. Οι ράβδοι με το ίδιο γράμμα (s) δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές σε Ρ <0.05. Όλες οι υπό μελέτη πρωτεΐνες, συνέλαβαν σημαντικά μεγαλύτερο αριθμό δάκου απ ότι η επέμβαση με Am και Success. Η προσθήκη φυτοπροστατευτικού προϊόντος στο εντομοελκυστικό διάλυμα (εκτός από Ε75 + l-cyhalothrin) μείωσε σημαντικά τις συλλήψεις δάκου (F = 10.753, df = 11,356, Ρ < 0.05) (Σχ. 2 ). Ο Ζέρβας (1982) κατέγραψε επίσης την υψηλή ελκυστικότητα του «Db», σε αντίθεση με τη χαμηλή ελκυστικότητα του Am σε διαφανείς πλαστικές φιάλες του 1,5 λίτρου. Έχει καταγραφεί επίσης ότι μεταξύ των εντομοελκυστικών, τα προϊόντα υδρολυμένης πρωτεΐνης είναι ιδιαίτερα ελκυστικά σε μια ποικιλία από μύγες των φρούτων (Steiner κ.ά, 1961), ιδιαίτερα τη θηλυκή μύγα Dacinae (Metcalf, 1990). Όσον αφορά τις φερομόνες των μυγών των φρούτων, είχαν περιορισμένη επιτυχία (Landolt και Averill, 1999), δεδομένου ότι η δράση τους δεν είναι πλήρως κατανοητή (Kuba, 1991). Νέες μελέτες κρίνονται αναγκαίες προκειμένου να αποδειχτεί η ελκυστικότητα, η αποτελεσματικότητα και η διάρκεια αυτών των ελκυστικών που χρησιμοποιούνται σε δολωματικούς ψεκασμούς με φυτοπροστατευτικά προϊόντα. Ευχαριστίες Ευχαριστούμε το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, καθώς και την εταιρεία ΕΒΥΠ για την υποστήριξή της. Βιβλιογραφία Hepdurgun, B., T. Turanli, and A. Zümreoğlou. 2009. Control of the olive fruit fly, Bactrocera oleae, (Diptera; Tephritidae) through mass trapping and mass releases of the parasitoid Psyttalia concolor (Hymenoptera; Braconidae) reared on irradiated Mediterranean fruit fly. Biocontrol Sci. Techn. 19: 211-224. Katsoyannos, P. 1992. Olive Pests and their Control in the Near East, pp. 1-177. In: FAO Plant Production and Protection Paper. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, Italy. Kuba, H. 1991. Sex pheromones and mating behaviour of Dacinae. In: Proc. of the International Symposium on the Biology and Control of Fruit flies (Edited by O. Kawasaki, K. Iwahashi & K.Y. Kaneshiko), pp. 223-232. Ginowan, Okinowa, Japan. Landolt, P.I. and Averill A.L. 1999. Fruit flies. In Pheromones of Non-Lepidopteran Insects Associated with Agricultural Plants (Edited by J. Hardie and A.K. Minles), pp. 3-25. CABI publishing, New York. Manousis, T., and N. F Moore. 1987. Control of Dacus oleae a major pest of olives. Insect Sci. Appl. 8: 1-9. Metcalf, R.L.1990. Chemical ecology of Dacinae fruit flies (Diptera: Tephritidae). Ann. Entomol Soc. Am. 83: 1017-1030. Michelakis, S. E., and P. Neuenschwander. 1983. Estimates of the crop losses caused by Dacus oleae (Gmel.) (Diptera:Tephritidae) in Crete, Greece, p. 603-611. In: Proc. Int. Symp. of CEC/IOBC in Fruit Flies of Economic Importance, 16-19 November 1982, Athens, Greece.
Orphanidis, P.S., R.K. Danielidou, P.S. Alexopoulou, A.A. Tsakmakis, and G.B. Karayannis. 1958. Recherches expérimentales sur l attractivité exercée par certaines substances protéinées sur le Dacus adulte de l olive. Ann. Inst. Phytopath. Benaki. 1: 171-198. Prokopy, R. J., and A. P. Economopoulos. 1975. Attraction of laboratory cultured and wild Dacus oleae flies to sticky-coated McPhail-type traps of different colors and odors. Environ. Entomol. 4: 187-192. Prophetou, D., N. K. Varikou, and Z. V. Alexandrakis. 2003. Effectiveness and attractiveness of different types of traps in Mass trapping for the control of Bactrocera oleae, pp.12. In: Proc. of 1 st European Meeting of the IOBC /WPRS Working group, 29 31 May 2003, Chania, Greece. Rossler, Y. 1989. Insecticidal bait and cover sprays. In: A. S. Robinson & G. Hooper (eds), World Crop Pests, Fruit flies, Their Biology, Natural Enemies and Control. Elsevier Science Publishers B. V., Amsterdam, Volume 3B: 329-336. Steiner, L.F., Rohwer, G.G, Ayers, E.L. and Christenson L.D. 1961. The role of attractants in the recent Mediterranean fruit fly eradication program in Florida. J. Econ. Entomol. 54:30-35. Tzanakakis M.E. 2003. Seasonal development and dormancy of insects and mites feeding on olive: a review. Neth. J. Zool. 52(2-4) 87: 224 Zervas G.A. 1982. A new long-life trap for olive fruit fly, Dacus oleae (Gmelin) (Dipt. Tephritidae) and other Diptera. Zeitschrift für angewandte Entomologie 94: 522-529.