ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΪΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΟΜΟΦΥΛΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΙΡΗΝΗ ΙΟΡΔΑΝΙΔΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Παπαδοπούλου Λίνα Αν. Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου Νομική Σχολή Α.Π.Θ. ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: 1.Παπαδοπούλου Λίνα Αν. Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου Νομική Σχολή Α.Π.Θ. 2.Ταρλατζής Βασίλειος Καθηγητής Μαιευτικής Γυναικολογίας και Ανθρώπινης Αναπαραγωγής Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ. 3.Πέτρου Ιωάννης Καθηγητής Θεολογίας Τομέας Ηθικής και Κοινωνιολογίας Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΝΙΟΣ 2015

ΚΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΟΜΟΦΥΛΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΚΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

Περιεχόμενα Σελ. 1. Εισαγωγή... 1 2. Μέθοδοι ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής... 3 2.1.1. Σπερματέγχυση. 3 2.1.2. Εξωσωματική γονιμοποίηση 4 2.1.3. Ενδοωαρική έγχυση σπερματοζωαρίου 7 2.1.4. Ενδοσαλπιγγική μεταφορά γαμετών. 7 2.1.5. Ενδοσαλπιγγική μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων. 8 2.2. Νέες εξελίξεις στην εξωσωματική γονιμοποίηση 9 2.2.1. In Vitro ΩρίμανσηΩαρίων (IVM)... 9 2.2.2. Ταχεία Κρυοσυντήρηση Ωαρίων και Εμβρύων (Vitrification) 10 2.2.3. Υποβοηθούμενη Εκκόλαψη (Assisted hatching).. 11 2.2.4. Μεταβολομική (Metabolomics) 11 2.2.5. Ενδοκυτταροπλασματική έγχυση επιλεγμένων σπερματοζωαρίων ΙMSI (intracytoplasmic morphologically selected sperm injection)... 12 2.2.6. Νέα μέθοδος επώασης εμβρύων... 12 2.3. Πιθανές επιπλοκές από την εξωσωματική γονιμοποίηση 14 2.3.1. Σύνδρομο υπερδιέγερσης ωοθηκών(συω).. 14 2.3.2. Εξωμήτριος κύηση 15 2.3.3. Μικροτραυματισμοί κατά την ωοληψία... 15 2.3.4. Καρκίνος...... 15

2.3.5. Παρενέργειες φαρμάκων διέγερσης. 16 3. 3.1. 4. 4.1. 4.2 5. 5.1. Προϋποθέσεις υποβολής σε μεθόδους ιατρικής υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στην Ελλάδα 17 Τι γίνεται στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες όσον άφορα στην πρόσβαση των ομοφυλόφιλων στις μεθόδους ιατρικής υποβοηθούμενης αναπαραγωγής;. 21 Δικαίωμα στην αναπαραγωγή και οι περιορισμοί στην Ελληνική πραγματικότητα.... 22 Το θεμελιώδες δικαίωμα στην αναπαραγωγή και οι περιορισμοί του. 22 Αποκλεισμός από το δικαίωμα στην αναπαραγωγή λόγω σεξουαλικών προτιμήσεων... 24 Ομόφυλη οικογένεια μια πραγματικότητα τι γίνεται με τα παιδιά;.. 27 Μελέτες που έγιναν σε παιδιά που μεγάλωσαν σε ομόφυλες οικογένειες 30 5.1.1. Επιρροές στην σεξουαλική ταυτότητα του παιδιού.. 30 5.1.2. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. 32 5.1.3. Κοινωνικές σχέσεις... 32 5.1.4. Σεξουαλική παρενόχληση. 34 5.2. Συμπεράσματα.. 34 6. Ομόφυλα οικογενειακά σχήματα στην Ελλάδα 36 6.1.1. Γωγώ. 36 6.1.2. Δέσποινα... 37 6.1.3. Καλλιόπη.. 38 6.1.4. Μαρία... 38 6.1.5. Ομοφυλόφιλη 34 ετών.. 40 6.2. Συμπεράσματα.. 41 7. Πόσο απέχουμε από τα Ευρωπαϊκά δεδομένα.. 42 7.1. Σύμφωνο συμβίωσης και πολιτικός γάμος στις Ευρωπαϊκές χώρες. 42

7.2. Ομόφυλα οικογενειακά σχήματα και απόκτηση παιδιών. 43 7.3. Η υιοθεσία στο πλαίσιο των ομοφυλοφιλικών σχέσεων.. 43 7.4. Η Ευρωπαϊκή νομοθεσία.. 44 7.4.1. Ελλάς 44 7.4.2. Αγγλία... 44 7.4.3. Βέλγιο... 45 7.4.4. Γαλλία... 45 7.4.5. Γερμανία... 46 7.4.6. Δανία. 46 7.4.7. Ολλανδία... 47 7.4.8. Ισλανδία 47 7.4.9. Ισπανία.. 47 7.4.10. Φινλανδία.. 48 7.4.11. Σουηδία. 48 7.4.12. Γαλλία... 48 7.4.13. Ιταλία.... 49 7.4.14. Αυστρία. 50 7.4.15. Σλοβενία:. 51 7.5. Στοιχεία από Πανευρωπαϊκή έρευνα 52 8. Επίλογος... 56 9. Βιβλιογραφία... 57 9.1 Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία... 57

9.2. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία... 59 9.3. Ιστότοποι... 62

Συντομογραφίες ICSI:(Intracytoplasmic sperm injection) Ενδοωαρική έγχυση σπερματοζωαρίου. GIFT:(Gamete IntraFαllopian Transfer) Ενδοσαλπιγγική μεταφορά γαμετών. ZIFT: (Zygote Ιntrafallopian Τransfer) Ενδοσαλπιγγική μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων. IVM:(In Vitro Maturation) Ωρίμανση Ωαρίων σε εργαστηριακές συνθήκες. IVF: (In vitro fertilization) Εξωσωματική γονιμοποίηση ΙMSI: (Intracytoplasmic Morphologically selected Sperm Injection) Ενδοκυτταροπλασματική έγχυση επιλεγμένων σπερματοζωαρίων. TCART: Toronto Centre for Advanced Reproductive Technologies. ΕΔΔΑ: Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. ΕΣΔΑ: Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του ανθρώπου. ΙΥΑ: Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή. Σ : Σύνταγμα ΣΥΩ: Σύνδρομο υπερδιέγερσης ωοθηκών. YA:Yποβοηθούμενη Aναπαραγωγή.

1. Εισαγωγή Έναυσμα της συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας ήταν η παρατήρηση ότι σήμερα ο θεσμός της οικογένειας μετασχηματίζεται και επαναπροσδιορίζεται διαρκώς. Οι άνθρωποι υιοθετούν νέες οικογενειακές πρακτικές. Βρίσκουν νέους τρόπους να διαμορφώσουν την οικογενειακή ζωή που φαντάζονται, όχι υιοθετώντας παθητικά παλιές δομές αλλά σύμφωνα με τους δικούς τους σχεδιασμούς. Παίρνουν μεγαλύτερο ρίσκο για τη διαμόρφωση εκείνου που μπορεί να ονομασθεί επιθυμία για τη «δική μας ζωή», κάνουν ρήξεις, βγαίνουν έξω από την ασφάλεια των παραδόσεων, γίνονται πιο ενεργοί, θέτουν νέες προδιαγραφές και επινοούν νέες παραδόσεις. Οι οικογενειακές διαδρομές διανύονται σήμερα με διαφορετικούς κανόνες από ότι πριν από μερικές δεκαετίες καθώς άλλαξαν οι βάσεις της κοινωνικής συμβίωσης. Έτσι, έχουμε ομόφυλα ζευγάρια που επιθυμούν να τεκνοποιήσουν, άγαμες μοναχικές γυναίκες ή και άνδρες που θέλουν να αποκτήσουν απογόνους, ετερόφυλα ζευγάρια που είναι υπογόνιμα και αποκτούν παιδιά με τη βοήθεια κάποιου τρίτου μέλους. Όλα τα παραπάνω γίνονται εφικτά με την εφαρμογή των νέων μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, η οποία έδωσε τη δυνατότητα σε χιλιάδες υπογόνιμα ομόφυλα ή ετερόφυλα ζευγάρια, σε άγαμες μοναχικές και μοναχικούς άνδρες να αποκτήσουν το παιδί που επιθυμούσαν ενώ, ταυτόχρονα, κατέστησε δυνατή τη γέννηση παιδιών που δεν είχαν βιολογική συγγένεια με κανέναν από τους δύο γονείς τους. Κατέστησε εφικτό να κυοφορούνται έμβρυα βιολογικά συγγενή με ένα ζευγάρι, στη μήτρα μιας άλλης γυναίκας. Να γονιμοποιούνται περισσότερα ωάρια συγχρόνως αλλά να μεταφέρονται στη μήτρα της ίδιας ή κάποιας άλλης γυναίκας σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Να κρυοσυντηρούνται έμβρυα και να γονιμοποιούνται ωάρια από το σπέρμα νεκρού συζύγου. Με την εφαρμογή των νέων αυτών μεθόδων, η γονεϊκότητα άλλαξε μορφή και κατακερματίστηκε. Η μητρότητα τριχοτομήθηκε, χωρίστηκε σε κυοφορούσα μητέρα, γενετική μητέρα και κοινωνική μητέρα και η πατρότητα χωρίστηκε σε γενετική και κοινωνική πατρότητα. Κατά συνέπεια, μπορεί να είναι πολλοί οι άνθρωποι που σήμερα συμβάλλουν στη γέννηση ενός παιδιού. Τα νέα αυτά κοινωνικά δεδομένα που δημιουργούνται από την εφαρμογή των μεθόδων ιατρικής υποβοηθούμενης αναπαραγωγής καθιστούν αναγκαίες τις παρεμβάσεις του νομοθέτη, προκειμένου να ρυθμίσει τα διάφορα νομικά, ηθικά και κοινωνικά ζητήματα που ανακύπτουν. Είναι γεγονός, άλλωστε, πως το δικαίωμα 1

στην αναπαραγωγή απαιτεί τη συνταγματική προστασία τόσο αυτής, όσο και της μητρότητας αλλά και της παιδικής ηλικίας. Η διπλωματική αυτή εργασία θα εστιάσει στα εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα που διαμορφώνονται με βάση ομόφυλα ζευγάρια. Ξεκινώντας θα γίνει εκτενής αναφορά στις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, μέσα από τις οποίες τα ομόφυλα ζευγάρια μπορούν, έστω και παράτυπα στην χώρα μας, να αποκτήσουν απογόνους και στο υπάρχον νομικό πλαίσιο που οριοθετεί όλες αυτές τις νέες επιστημονικές πρακτικές. Η επιθυμία των ομοφυλόφιλων ζευγαριών να αποκτήσουν απογόνους εγείρει τις περισσότερες κοινωνικές αντιδράσεις μιας και όταν αναφερόμαστε στην ομοφυλοφιλία τα βασικά δικαιώματα των ανθρώπων παραγκωνίζονται. Γιατί οι ομοφυλόφιλοι να έχουν δικαίωμα στην αναπαραγωγή; Τι είδους παιδιά είναι ικανοί να μεγαλώσουν; Θέλοντας να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα θα αναφερθούμε στο δικαίωμα στην αναπαραγωγή και πως αυτό περιχαρακώνεται, όσον αφορά στους ομοφυλόφιλους, μέσα στο ελληνικό δίκαιο και θα παραθέσουμε μια σειρά μελετών που έχουν γίνει πάνω στην κοινωνική και ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών που έχουν μεγαλώσει μέσα σε ομόφυλα οικογενειακά σχήματα. Θα ακολουθήσουν μαρτυρίες ομόφυλων ζευγαριών που έχουν αποκτήσει ένα ή περισσότερα παιδιά μέσω της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, για να γίνει κατανοητό ότι τέτοιου είδους οικογενειακά σχήματα υπάρχουν και στην χώρα μας, όσο και αν κάποιοι επιθυμούν να εθελοτυφλούν απέναντί τους. Οι μαρτυρίες αυτές βασίζονται σε συνεντεύξεις που έχουν δοθεί στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος (In) - FERCIT, στα πλαίσια της συγγραφής του βιβλίου Νέες Διαδρομές Μητρότητας από την ψυχολόγο, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Α.Π.Θ, κ. Ζαϊρα Παπαληγούρα και στον διαδικτυακό τόπο lesbian.gr. Στο τέλος θα αναφερθούμε στην δυνατότητα που δίνεται στους ομοφυλόφιλους να αποκτήσουν απογόνους στις διάφορες άλλες ευρωπαϊκές χώρες, είτε μέσω της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής είτε μέσω της υιοθεσίας. 2

2. Μέθοδοι ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής Σε όλες τις μεθόδους ιατρικής υποβοηθούμενης αναπαραγωγής προηγείται η χορήγηση φαρμάκων στην γυναίκα για την πρόκληση ή την ενίσχυση της ωοθυλακιορρηξίας. Τα φάρμακα που συνήθως χρησιμοποιούνται είναι η κιτρική κλομιφαίνη, οι γοναδοτροφίνες και οι αναστολείς της αρωματάσης. Οι τρόποι της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που μπορούν, κατά κύριο λόγο, σήμερα να χρησιμοποιηθούν είναι: Σπερματέγχυση Εξωσωματικήγονιμοποίηση (in vitro fertilization IVF) Ενδοωαρικήέγχυσησπερματοζωαρίου(Intra-Cytoplasmic Sperm Injection) Ενδοσαλπιγγικήμεταφοράγαμετών (Gamete Intra-Fallopian Transfer). Χρήση παρένθετης μήτρας (με χρήση ωαρίων της γυναίκας που επιθυμεί να γίνει μητέρα) Και μια σειρά νέων μεθόδων, που θα αναφερθούν στο τέλος του κεφαλαίου, οι οποίες ανοίγουν νέους ορίζοντες στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή 2.1.1. Σπερματέγχυση Στη σπερματέγχυση, συλλέγουμε το σπέρμα και μετά από ειδική επεξεργασία και καλλιέργεια αυτού, τοποθετείται με τη βοήθεια εύκαμπτου καθετήρα στην ενδομήτρια κοιλότητα, όπως φαίνεται στην εικόνα1. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία της σπερματέγχυσης είναι η βατότητα των σαλπίγγων και η παρακολούθηση της ωοθυλακιορρηξίας της γυναίκας. 1 1 Κρεατσάς Γ. «Σύγχρονη γυναικολογία & Μαιευτική», Κεφάλαιο 15, σελ.341,θεσσαλονίκη 1998. 3

Εικόνα 1: Παρουσίαση σπερματέγχυσης. Τα ποσοστά επιτυχίας στη σπερματέγχυση σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, ανέρχονται περίπου στο: 2 15% για γυναίκες μικρότερες των 30 ετών. 10% για ηλικίες 30-35. 7-8% για ηλικίες 35-39. 2% και λιγότερο για γυναίκες μεγαλύτερες των 40 ετών. 2.1.2. Εξωσωματική γονιμοποίηση Στην εξωσωματική γονιμοποίηση παρακάμπτονται οι σάλπιγγες, όπου γίνεται φυσιολογικά η γονιμοποίηση και τις υποκαθιστά με το εργαστήριο. Πριν την έναρξη της θεραπείας, από την πλευρά της γυναικάς πρώτα, απαιτείται ένας ορμονικός έλεγχος για την εκτίμηση της ωοθηκικής λειτουργίας και την επιλογή της κατάλληλης δοσολογίας των φαρμάκων. Επίσης, απαιτείται ένα υπερηχογράφημα μήτρας και ωοθηκών για τον έλεγχο του ενδομήτριου, άλλα και για να ελεγχθεί η ακριβής θέση των ωοθηκών για τη διευκόλυνση της ωοληψιάς. Τέλος, εκτιμάται η μορφολογία του τραχήλου με δοκιμασία εικονικής εμβρυομεταφορα ς, για να ελεγχθεί, συγκεκριμένα, η πορεία του τραχηλικού σωλήνα και να αποφευχθούν 2 Intrauterine insemination. Information notes from the fertility clinic at Aarhus University Hospital, Skejby. By PhD Ulrik Kesmodel et al 4

προβλήματα κατά τη διαδικασία της εμβρυομεταφορα ς. Η δοκιμασία εικονικής εμβρυομεταφορα ς εξασφαλίζει τη "χαρτογράφηση" του τραχήλου και αυξάνει τις πιθανότητες για ομαλή μεταφορά των εμβρύων στην ενδομήτρια κοιλότητα. Η διαδικασία ξεκινά με τη γυναίκα να ακολουθεί ειδική ορμονική θεραπεία (διέγερση ωοθηκών), η οποία έχει ως σκοπό τη συγχρονισμένη και ομαλή ανάπτυξη πολλών ωαρίων μαζί. Η διάρκεια της θεραπείας μέχρι το στάδιο της ωοληψιάς είναι από 2 έως 4 εβδομάδες, ανάλογα με το πρωτόκολλο διέγερσης που ακολουθείται. Τα ωάρια της γυναίκας που αναρροφούνται από τις ωοθήκες της (ωοληψία), διακολπικά, τοποθετούνται μαζί με τα σπερματοζωάρια του δότη σε δοκιμαστικό σωλήνα με θρεπτικό υλικό, ώστε να γίνει η γονιμοποίηση και να αρχίσει η εμβρυική ανάπτυξη 3. Τα καλύτερα ανεπτυγμένα έμβρυα είναι αυτά που επιλέγονται για εμβρυομεταφορά 4, για να γίνει η εμφύτευση και να αρχίσει η εγκυμοσύνη. Το ποσοστό γονιμοποίησης στο εργαστήριο κυμαίνεται από 50% έως 100%. Η εμβρυομεταφορά, όπου τα έμβρυα τοποθετούνται στη μήτρα μέσω εύκαμπτου καθετήρα, είναι μια ανώδυνη και γρήγορη διαδικασία, μεγάλης όμως σημασίας ως προς το τελικό αποτέλεσμα. Στην Ελλάδα ετησίως πραγματοποιούνται γύρω στις 150.000 επεμβάσεις εξωσωματικής γονιμοποίησης. 3 Ταρλατζής Β. «Τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», στην Εταιρεία Νομικών Β. Ελλάδος : «Τεχνητή γονιμοποίηση και γενετική τεχνολογία: ηθικονομική διάσταση» ό.π σελ.18 4 Papanikolaou EG, Camus M, Kolibianakis EM, Van Landuyt L, Van Steirteghem A, Devroey P (2006). "In Vitro Fertilization with Single Blastocyst-Stage versus Single Cleavage-Stage Embryos". N Engl J Med 354 (11): 1139 46 5

Εικόνα 2: Η διαδικασία της διακολπικής ωοληψίας μετά από διέγερση των ωοθηκών. Πάνω δεξιά παρουσιάζεται η υπερηχογραφική εικόνα των ωοθηκών με πολλαπλά ωοθυλάκια μετά τη φαρμακευτική διέγερση. Εικόνα 3: Συνοπτική παρουσίαση ενός κύκλου εξωσωματικής γονιμοποίησης. 6

2.1.3. Ενδοωαρική έγχυση σπερματοζωαρίου Η ενδοωαρική έγχυση σπερματοζωαρίου (μικρογονιμοποίηση ICSI -) χρησιμοποιείται στις περιπτώσεις που η ποιότητα του σπέρματος δεν είναι καλή. Κατά τη μικρογονιμοποίηση ένα σπερματοζωάριο τοποθετείται μέσα σε ένα ωάριο με μία μικροπιπέτα με τη βοήθεια μικροσκοπίου. Η υπόλοιπη διαδικασία είναι ίδια με αυτή της κλασσικής εξωσωματικής γονιμοποίησης. Τυπικά μεταφέρονται 1 έως 3 έμβρυα, ενώ σε περίπτωση που η ηλικία της γυναίκας υπερβαίνει τα 40, μπορεί να μεταφερθούν έως και 4 έμβρυα. Η πιθανότητα επιτυχίας γενικά αυξάνεται όσο περισσότερα έμβρυα μεταφέρονται, παράλληλα όμως αυξάνεται και ο κίνδυνος πολύδυμης κύησης. 5 Εικόνα 4: Σχηματική απεικόνιση ενδοωαρικής έγχυσης σπερματοζωαρίου. 2.1.4. Ενδοσαλπιγγική μεταφορά γαμετών Η μέθοδος της ενδοσαλπιγγικής μεταφοράς γαμετών (GIFT), εφαρμόζεται κυρίως σε γυναίκες που έχουν ενδομητρίωση ή σε περιπτώσεις ανεξήγητης υπογονιμότητας. 5 Mains L, Van Voorhis BJ (April 2010). "Optimizing the technique of embryo transfer". Fertil Steril 94 (3): 785 90 7

Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η βατότητα μίας τουλάχιστον σάλπιγγας. Η μέθοδος GIFT διαφέρει της εξωσωματικής γονιμοποίησης στο ότι μετά τη διακολπική ωοληψία, 3-4 ωάρια μαζί με το σπέρμα τοποθετούνται με ειδικό καθετήρα μέσα στις σάλπιγγες. (Ο χειρουργός εισάγει στις σάλπιγγες έως 3 ωάρια και έως 150.000 σπερματοζωάρια). Η μέθοδος μιμείται τη φύση διότι η γονιμοποίηση λαμβάνει μέρος μέσα στις σάλπιγγες και όχι στο εργαστήριο. Το GIFT πραγματοποιείται χειρουργικά, με γενική αναισθησία και λαπαροσκόπηση την ημέρα της ωοληψίας. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται πλέον σπάνια στις κλινικές του Ηνωμένου Βασιλείου και αντιπροσωπεύει λιγότερο από 1% των διαδικασιών υποβοηθούμενης σύλληψης. 6 Εικόνα 5: Σχηματική απεικόνιση ενδοσαλπιγγικής μεταφοράς γαμετών. 2.1.5. Ενδοσαλπιγγική μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων Η ενδοσαλπιγγική μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων (Zygote Ιntrafallopian Τransfer) είναι παρόμοια με την αντίστοιχη μεταφορά γαμέτη εκτός του ότι εμπλέκει γονιμοποιημένα ωάρια. Έως 3 γονιμοποιημένα ωάρια μεταφέρονται λαπαροσκοπικά στη σάλπιγγα. 6 http://www.lifeclinic.gr/gk/gamete_inta_transfer.html 8

Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη υγιών σαλπίγγων. Η μέθοδος ZIFT μοιάζει με τη GIFT με τη διαφορά ότι εκτελείται 24-48 ώρες μετά την ωοληψία, αφού η γονιμοποίηση γίνεται πρώτα στο εργαστήριο και τοποθετούνται έμβρυα ή ζυγώτες στις σάλπιγγες. Εικόνα 6: Ενδοσαλπιγγική μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων. 2.2. Νέες εξελίξεις στην εξωσωματική γονιμοποίηση Οι νέες τεχνικές γονιμοποίησης και ανάπτυξης εμβρύων έχουν εξελιχθεί σε σημαντικό βαθμό, ώστε να δίνεται η δυνατότητα στους ειδικούς επιστήμονες, γυναικολόγους και εμβρυολόγους, να αντιμετωπίζουν με επιτυχία και τις πλέον δύσκολες περιπτώσεις. Ανάλογα με την περίπτωση οι νέες τεχνικές εξωσωματικής γονιμοποίησης αυξάνουν σημαντικά τις πιθανότητες των υπογόνιμων ζευγαριών να φέρουν στον κόσμο ένα υγιές παιδί. 2.2.1. In Vitro ΩρίμανσηΩαρίων (IVM) Η In vitro ωρίμανση ωαρίων (in vitro maturation-ivm) είναι μια νέα και αποτελεσματική μέθοδος υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, κατά την οποία οι γυναίκες δεν χρειάζεται να υποβληθούν σε ορμονική θεραπεία προκειμένου να παράγουν μεγάλο αριθμό ώριμων ωαρίων. 7 Έτσι δεν χορηγούνται φάρμακα ορμονικής διέγερσης ή γοναδοτροπίνες πριν από την ημέρα της συλλογής των ωαρίων, όπως συμβαίνει σε κάθε συμβατικό κύκλο εξωσωματικής, οπότε 7 Strowitzki T., In vitro maturation(ivm) of human oocytes. Arch Gynecol Obstet. 2013 Nov;288(5):971-5. doi:10.1007/s00404-013-3033-3 9

αποφεύγονται οι ποικίλες παρενέργειες των φαρμάκων (όπως το σύνδρομο της υπερδιέγερσης των ωοθηκών και οι σοβαρές επιπλοκές που μπορεί αυτό να παρουσιάσει). Τα ανώριμα ωάρια συλλέγονται από τις ωοθήκες της γυναίκας και ωριμάζουν στο εργαστήριο. 8 Τα συνεχώς αυξανόμενα ποσοστά επιτυχίας αυτής της μεθόδου, την καθιστούν μια εναλλακτική λύση σε γυναίκες οι οποίες για διάφορους λόγους (π.χ. χημειοθεραπεία, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών) δεν δύνανται να καταφύγουν στην κλασσική μέθοδο διέγερσης της ωοθήκης με φάρμακα. 2.2.2. Ταχεία Κρυοσυντήρηση Ωαρίων και Εμβρύων (Vitrification) Μια από τις πλέον πρωτοποριακές μεθόδους που εφαρμόζονται σήμερα είναι η μέθοδος ταχείας κρυοσυντήρησης ωαρίων και εμβρύων που αναφέρεται και ως υαλοποίηση (Vitrification). 9 Πρόκειται για μια σχετικά απλή μέθοδο κατάψυξης η οποία δεν απαιτεί εξειδικευμένο και πολύπλοκο μηχανισμό. Οι συμβατικές μέθοδοι κατάψυξης δεν έχουν πάντα επιτυχές αποτέλεσμα καθώς επιτρέπουν το σχηματισμό κρυστάλλων στο εσωτερικό των κυττάρων, προκαλώντας κατά συνέπεια κάποιες βλάβες στα έμβρυα και ανεπανόρθωτες βλάβες στα ωάρια. Η διαρκής έρευνα αλλά και η εξέλιξη αυτής της μεθόδου, κατέληξαν σήμερα στο αρτιότερο σύστημα της υαλοποίησης, όπου με την εφαρμογή του επιτυγχάνεται η κατάψυξη ωαρίων και εμβρύων, με τα υψηλότερα μέχρι σήμερα ποσοστά επιβίωσης και δημιουργίας ποιοτικών εμβρύων. 10 8 Grondahl C. Oocyte maturation. Basic and clinical aspects of in vitro maturation (IVM) with special emphasis of the role of FF-MAS. Dan Med Bull. 2008 Feb;55(1):1-16 9 Griveau JF, Lopes M, Jouve G, Veau S, Ravel C, Morcel K. Vitrification: Principles and results. J Gynecol Obstet Biol Reprod (Paris). 2015 Apr 10. pii: S0368-2315(15)00076-9. doi: 10.1016/j.jgyn.2015.02.015. 10 Cobo A. Diaz C.Clinical application of oocyte vitrification: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Fertil Steril. 2011 Aug;96(2):277-85. doi: 10.1016/j.fertnstert.2011.06.030. Epub 2011 Jun 30. 10

2.2.3. Υποβοηθούμενη Εκκόλαψη (Assisted hatching) Με τη νέα αυτή τεχνική αυξάνονται οι πιθανότητες εμφύτευσης των εμβρύων στη μήτρα. 11 Η τεχνική αυτή περιλαμβάνει τη λέπτυνση ή τη δημιουργία μιας μικρής οπής της διαφανούς ζώνης που περιβάλλει το έμβρυο με ειδικούς μικροχειρισμούς και εφαρμόζεται κυρίως σε έμβρυα γυναικών προχωρημένης ηλικίας, 12 τα οποία έχουν συνήθως πιο παχιά και πιο σκληρή ζώνη που εμποδίζει την εμφύτευσή τους στο ενδομήτριο. 2.2.4. Μεταβολομική (Metabolomics) Πρόκειται για τη νεότερη μέθοδο που εφαρμόζεται σήμερα στο χώρο της εξωσωματικής γονιμοποίησης και αφορά στην αξιολόγηση της αναπτυξιακής δυνατότητας των εμβρύων. 13 Περιλαμβάνει την μεταβολική ανάλυση του καλλιεργητικού υλικού στο οποίο αναπτύσσονται τα έμβρυα και γίνεται με τη χρήση ειδικού φασματογράφου (NIR) και βιοδείκτες οξειδωτικού και ενεργειακού μεταβολισμού - χωρίς να επηρεάζονται ή να καταστρέφονται τα έμβρυα - και παρέχει πληροφορίες που βοηθούν στον ακριβή προσδιορισμό της αναπτυξιακής δυνατότητας των εμβρύων, Τα μορφολογικά γνωρίσματα δεν είναι πλέον το βασικότερο κριτήριο της επιλογής των εμβρύων πριν την εμβρυομεταφορά. Με αυτήν τη μέθοδο ελέγχεται πλέον η αναπτυξιακή δυνατότητα των εμβρύων και η ικανότητά τους να εξελιχθούν φυσιολογικά. Συνεπώς μειώνεται ο αριθμός των εμβρύων που μεταφέρονται στη μήτρα και ο κίνδυνος πολύδυμης κύησης. 11 Carney SK, Das S, Blake D, Farquhar C, Seif MM, Nelson L.Assisted hatching on assisted conception (in vitro fertilisation (IVF) and intracytoplasmic sperm injection (ICSI). CochraneDatabase Syst Rev. 2012 Dec 12;12:CD001894. doi: 10.1002/14651858.CD001894.pub5. 12 Kissin DM, Kawwass JF, Monsour M, Boulet SL, Session DR, Jamieson DJ; National ART Surveillance System (NASS) Group. 13 Sakkas D. Embryo selection using metabolomics. Methods Mol Biol. 2014;1154:533-40. doi: 10.1007/978-1-4939-0659-8_24. 11

2.2.5. Ενδοκυτταροπλασματική έγχυση επιλεγμένων σπερματοζωαρίων ΙMSI (intracytoplasmic morphologically selected sperm injection) Η τεχνική ΙΜSΙ μας δίνει τη δυνατότητα να επιτύχουμε γονιμοποίηση και κύηση όταν υπάρχουν σοβαρά προβλήματα σπέρματος. 14 Το 1992 εφαρμόστηκε με κλινική επιτυχία στις Βρυξέλλες η μικρογονιμοποίηση από τον Palermo. Η καινοτόμος αυτή τεχνική έδωσε τη δυνατότητα να πετυχαίνουμε γονιμοποίηση σε άνδρες με πολύ πτωχά σπερμοδιαγράμματα εισάγοντας με μικροβελόνα ένα σπερματοζωάριο σε κάθε ωάριο. Η επιλογή του συγκεκριμένου σπερματοζωαρίου γίνεται σε μεγεθύνσεις 300-600 φορές ώστε να γίνουν δυνατοί οι μικροχειρισμοί. Νεότερα δεδομένα όμως δείχνουν ότι αυτή η μεγέθυνση δεν είναι και η καλύτερη δυνατή καθώς σήμερα η επιλογή των σπερματοζωαρίων έγινε εφικτή σε μεγέθυνση 7.200-10.000 φορές. Η τεχνολογία αυτή μας επιτρέπει να δούμε το εσωτερικό των σπερματοζωαρίων και να αναγνωρίζουμε τον αριθμό των κενοτοπίων που περιέχονται. Η αναγνώριση αυτή έχει να κάνει με τη διαπίστωση ότι όσο λιγότερα κενοτόπια έχει ένα σπερματοζωάριο τόσο καλύτερης τύχης θα είναι το έμβρυο που θα προκύψει από την γονιμοποίηση. Έτσι σήμερα μπορούμε και επιλέγουμε σε μεγάλη μεγέθυνση τα καλύτερα από τα καλά σπερματοζωάρια και βελτιώνουμε τα ποσοστά επιτυχίας της εξωσωματικής γονιμοποίησης. 2.2.6. Νέα μέθοδος επώασης εμβρύων 15 Τέλος θα αναφερθούμε σε μια πρωτοποριακή μέθοδο επώασης εμβρύων που εφαρμόστηκε σε μια κλινική γονιμότητας του Τορόντο τον Ιανουάριο του 2015. Το Toronto Centre for Advanced Reproductive Technologies (TCART) έχει γίνει η πρώτη στον Καναδά που προσφέρει στις γυναίκες που υποβάλλονται σε in-vitro γονιμοποίηση την ευκαιρία να «επωάσουν» τα έμβρυα που ελπίζουν ότι μια μέρα θα γίνουν μωρά μέσα στα σώματά τους και όχι σε ένα πιάτο εργαστηρίου. 14 Lo Monte G1, Murisier F, Piva I, Germond M, Marci R. Focus on intracytoplasmic morphologically selected sperm injection (IMSI): a mini-review. Asian J Androl. 2013 Sep;15(5):608-15. doi: 10.1038/aja.2013.54. Epub 2013 Jul 8. 15 www.tcartoline.com/blog/8148 12

Κατά τη συμβατική τεχνική γονιμοποίησης IVF, τα μη γονιμοποιημένα ωάρια και δεκάδες χιλιάδες σπερματοζωαρίων αναμιγνύονται σε ένα τρυβλίο Petri και τοποθετούνται σε ένα μηχανικό εξαεριστήρα για έως και πέντε μέρες, για να επιτευχθεί η γονιμοποίηση και να αναπτυχθεί ένα έμβρυο. Με τη νέα τεχνολογία, τα ωάρια και το σπέρμα τοποθετούνται σε μία πλαστική κάψουλα σε σχήμα ωαρίου η οποία τοποθετείται μέσα στον κόλπο της γυναίκας. Μετά από τρεις με πέντε μέρες η συσκευή αφαιρείται, η κάψουλα ανοίγει και τα έμβρυα που φαίνονται πιο υγιή μεταφέρονται στη μήτρα της. Σε μια μικρή μελέτη που συμμετείχαν 10 γυναίκες που νοσηλεύτηκαν στο Toronto TCART, τέσσερις έμειναν έγκυες μετά τη χρήση του «φυσικού εκκολαπτηρίου», γνωστού ως INVOcell. Το κέντρο αναφέρει ότι η συσκευή μπορεί να προσελκύσει γυναίκες «που επιθυμούν στενή σχέση με τα έμβρυά τους» λόγω προσωπικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων και μπορεί να βοηθήσει στην ανακούφιση «του άγχους του αποχωρισμού» επιτρέποντάς τους να φέρουν τα πρώιμα έμβρυα τους στο σώμα τους για πέντε ημέρες. Η ιδέα επινοήθηκε πριν από περισσότερο από δύο δεκαετίες, εν μέρει ως ένας τρόπος να επιτραπεί η «σύλληψη» μετά τη δημιουργία του υποβοηθούμενου μωρού να λάβει χώρα μέσα και όχι έξω από το γυναικείο σώμα. Στη μελέτη του Τορόντο, η οποία δεν έχει ακόμη δημοσιευθεί, συμμετείχαν 10 νέες, υγιείς γυναίκες. Τους δόθηκαν φάρμακα γονιμότητας για να διεγερθούν οι ωοθήκες τους και να παράγουν πολλαπλά ωάρια. Τα ωάρια από την ίδια ασθενή χωρίστηκαν σε δύο ομάδες: τα μισά πήγαν στην τυπική θερμοκοιτίδα της IVF και τα άλλα μισά στη συσκευή INVOcell. «Θέλαμε να συγκρίνουμε μήλα με μήλα από την άποψη του τι συμβαίνει» δήλωσε ο Dr. Robert Casper, ιατρικός διευθυντής του TCART. Τα έμβρυα αφαιρέθηκαν την τρίτη ημέρα. Μόνο έμβρυα από τη συσκευή INVOcell μεταφέρθηκαν στις γυναίκες «για να δούμε αν θα μπορούσαμε να έχουμε εγκυμοσύνες», πρόσθεσε. «Η συσκευή INVOcell δεν ήταν τόσο καλή όσο η θερμοκοιτίδα είχαμε μία ή δύο περιπτώσεις αποτυχημένης γονιμοποίησης. Αλλά είχαμε επίσης μία ή δύο περιπτώσεις αποτυχημένης γονιμοποίησης και στη θερμοκοιτίδα». 13

Με την INVOcell, «Τα πλεονεκτήματα είναι ότι η ασθενής έχει τα έμβρυά της μαζί της όλη την ώρα, και δεν τους κοιτάζουμε συνεχώς, κάτι που μερικοί άνθρωποι σκέφτονται ότι είναι πρόβλημα», δήλωσε ο Dr. Casper. Σε μία μηχανική θερμοκοιτίδα, η θερμοκρασία, η υγρασία και τα επίπεδα ph αλλάζουν κάθε φορά που η πόρτα της θερμοκοιτίδας ανοίγει, «και αυτό φαίνεται να προσθέτει λίγο άγχος σε αυτούς.» Αντίθετα, οι συνθήκες μέσα στο σώμα της γυναίκας θα είναι πιο σταθερές. Οι συσκευές INVOcell επίσης μιμούνται πιο στενά ότι συμβαίνει φυσικά. Αντί να κάθονται σε ένα στατικό πιάτο εργαστηρίου, τα πρώιμα έμβρυα «φαίνεται να κυλούν λίγο σε αυτήν τη συσκευή,» με τον τρόπο που κανονικά θα κυλούσαν μέσα στις σάλπιγγες. 2.3. Πιθανές επιπλοκές από την εξωσωματική γονιμοποίηση 16 2.3.1. Σύνδρομο υπερδιέγερσης ωοθηκών(συω). Το συγκεκριμένο σύνδρομο οφείλεται στη μη ελεγχόμενη αντίδραση του οργανισμού κατά τη διαδικασία της διέγερσης των ωοθηκών και μπορεί να προκύψει παρά τη στενή παρακολούθηση της γυναίκας. Διακρίνεται σε ελαφριάς, μέτριας, και σοβαρής μορφής και εμφανίζεται συνήθως σε γυναίκες με πολυκυστικές ωοθήκες. Επιφέρει υπέρμετρη διόγκωση των ωοθηκών, συλλογή υγρού στην κοιλιακή χωρά, μετεωρισμό, άλγος, δύσπνοια, ναυτία, τάση για έμετο και έντονο αίσθημα κακουχίας. Αν τα συμπτώματα αυτά είναι έντονα και υπάρχουν διαταραχές των αιμολυτικών, βιοχημικών και ηλεκτρολυτικών παραμέτρων τότε απαιτείται άμεση εισαγωγή της γυναίκας στο νοσοκομείο. Το ποσοστό αυτών των γυναικών είναι πολύ μικρό, περίπου το 1% με 2% των περιπτώσεων. Σε επερχόμενη κύηση το κύημα δεν απειλείται από το σύνδρομο πολύδυμη κύηση. Η διαδικασία της εξωσωματικής γονιμοποίησης αυξάνει το ποσοστό πολύδυμων κυήσεων. Αυτό συμβαίνει γιατί μεταφέρονται στη μήτρα περισσότερα από ένα έμβρυα, στην προσπάθεια να αυξηθεί η πιθανότητα κυοφορίας. Έτσι μπορεί να έχουμε κυήσεις δίδυμες, τρίδυμες ή τετράδυμες. Τις περισσότερες φορές η γυναίκα κυοφορεί δίδυμα, χωρίς να αντιμετωπίζει ιδιαίτερα προβλήματα. Στις τρίδυμες ή 16 www.genetillys.gr/ IVF/ Η διαδικασία της εξωσωματικής γονιμοποίησης/επιπλοκές 14

τετράδυμες κυήσεις, όπου και ο πρόωρος τοκετός είναι πολύ πιθανός, λαμβάνονται ειδικά μέτρα αντιμετώπισης. 2.3.2. Εξωμήτριος κύηση. Εξωμήτριος κύηση είναι η εμφύτευση του εμβρύου σε θέση έξω από την κοιλότητα της μήτρας. Η συχνότερη θέση εντοπισμού της είναι στη σάλπιγγα. Η εξωμήτριος κύηση χαρακτηρίζεται από τα κλασικά συμπτώματα της κύησης, πόνο στην κοιλιά και κολπική αιμορραγία. Το ποσοστό εμφάνισης εξωμητρίου κυήσεως στην εξωσωματική γονιμοποίηση είναι λίγο μεγαλύτερο από την αυτόματη σύλληψη. Η διάγνωση γίνεται μέσα στις πρώτες δεκαπέντε μέρες μετά το τεστ κύησης και αντιμετωπίζεται λαπαροσκοπικά. 2.3.3. Μικροτραυματισμοί κατά την ωοληψία. Κατά τη διάρκεια της ωοληψίας, η βελόνα που χρησιμοποιείται για τη συλλογή των ωαρίων από την ωοθήκη μπορεί να τραυματίσει αγγεία προκαλώντας αιμορραγία. Η κατάσταση αντιμετωπίζεται με επιμελή αιμόσταση και φαρμακευτική αγωγή. 2.3.4. Καρκίνος. Μεγάλες επιδημιολογικές μελέτες που ερευνούν τη συσχέτιση της φαρμακευτικής αγωγής ενός προγράμματος υποβοηθούμενης αναπαραγωγής με τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου της μήτρας, του μαστού ή της ωοθήκης, έδειξαν ότι ο κίνδυνος αυτός δεν είναι στατιστικά μεγαλύτερος από εκείνον του γενικού πληθυσμού. Σε γυναίκες που πήραν φάρμακα για εξωσωματική και σε γυναίκες που δεν πήραν, ο κίνδυνος είναι ο ίδιος. Ωστόσο, το θέμα αυτό απασχολεί κάθε γυναίκα και για προληπτικούς λόγους όλες οι γυναίκες θα πρέπει να υποβάλλονται σε τεστ Παπανικολάου και έλεγχο μαστού ετησίως. 15

2.3.5. Παρενέργειες φαρμάκων διέγερσης Σε κάθε κύκλο εξωσωματικής γονιμοποίησης χορηγούνται φάρμακα και γίνονται χειρισμοί, με σκοπό τη διέγερση των ωοθηκών. Μερικές γυναίκες αναπτύσσουν συμπτώματα όπως εξάψεις, κεφαλαλγία, αϋπνία, οξυθυμία, κοιλιακό άλγος και αιμορραγία. 16

3. Προϋποθέσεις υποβολής σε μεθόδους ιατρικής υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στην Ελλάδα Ο Έλληνας νομοθέτης με δύο νόμους, μέσα σε διάστημα μόλις δύο ετών, επιχειρεί να ρυθμίσει τα θέματα που άπτονται της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής(ιυα). Η παρέμβασή του αυτή κρίνεται επιβεβλημένη, αν ληφθούν υπόψη τόσο οι ραγδαίες εξελίξεις της Βιολογίας και της βιοϊατρικής τεχνολογίας την τελευταία εικοσαετία, όσο και η νομοθετική αντιμετώπισή τους κατά τη δεκαετία του 1990 από τις εθνικές έννομες τάξεις και τα διεθνή όργανα. Με τον πρώτο νόμο 3089/2002 περί ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ρυθμίστηκαν βασικά θέματα, όπως η τεχνητή γονιμοποίηση, η μεταθανάτια γονιμοποίηση, η τύχη των πλεοναζόντων γονιμοποιημένων ωαρίων, ο δανεισμός μήτρας καθώς και ορισμένες επιπτώσεις τους στους θεσμούς της συγγένειας και της διαδοχής. Στην συνέχεια, τον Ιανουάριο του 2005, ψηφίστηκε από τη Βουλή ο νόμος 3305/2005 εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, ο οποίος εξειδικεύει και συμπληρώνει με έμφαση στην βιοϊατρική διάσταση, τις διατάξεις του νόμου 3089/2002, χωρίς ωστόσο να τον τροποποιεί. 17 Σύμφωνα με την εισηγητική του έκθεση, 18 έρχεται να ρυθμίσει θέματα προστασίας και προαγωγής του ευαίσθητου τομέα της δημόσιας υγείας. Ο νόμος του 2002, παρά τις ουσιαστικές τροποποιήσεις που επέφερε στο οικογενειακό και το κληρονομικό δίκαιο, ρυθμίζοντας τις νέες σχέσεις συγγένειας και διαδοχής άφησε αρρύθμιστα μια σειρά από καίρια ζητήματα. Δεν επέλυσε θέματα σχετικά με τις προϋποθέσεις εφαρμογής των μεθόδων της ΙΥΑ, τη διάθεση και τη διακίνηση του γεννητικού υλικού, την ασφαλιστική κάλυψη, καθώς και την ίδρυση και τη λειτουργία των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και τραπεζών κρυοσυντήρησης. τέλος δεν προέβλεψε τόσο τη δημιουργία ενός κεντρικού φορέα για τον έλεγχο της εφαρμογής της βιονομοθεσίας όσο και ποινικές και διοικητικές κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασης των διατάξεών του. Τα παραπάνω 17 Σκορίνη -Παπαρηγοπούλου Φ. Ο νέος νόμος 3305/2005 για την εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και η σχέση του με το νόμο 3089/2002. Συνήγορος 2005, 48:10 18 Εισηγητική έκθεση στο σχέδιο νόμου 3305/2005: Εφαρμογή των μεθόδων ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής 17

κενά προσπαθεί να καλύψει ο νόμος 3305/2005 με τα 33 άρθρα του, τα οποία κατανέμονται σε έξι κεφάλαια. Συγκεκριμένα όσον αφορά στις προϋποθέσεις εφαρμογής των μεθόδων της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής αυτές είναι οι ακόλουθες: Αδυναμία φυσικής αναπαραγωγής ή αποφυγής μετάδοσης στο τέκνο σοβαρής νόσου (Ν 3089/2002) Ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής για τη γυναίκα το 50ό έτος της ηλικίας (Ν 3305/2005. Στο σχέδιο νόμου προτείνεται το 55ο έτος. Στο νόμο 3089/2002, αορίστως η φυσική ηλικία αναπαραγωγής). Η ΙΥΑ είναι δυνατόν κατ εξαίρεση να αφορά και σε ανήλικα πρόσωπα. Επιτρέπεται δηλαδή η προσφυγή ανηλίκου (που έχει συμπληρώσει το 15 έτος της ηλικίας του) που πάσχει από σοβαρό νόσημα και από το οποίο μπορεί να επέλθει στειρότητα, στην τεχνική της κρυοσυντήρησης. Για αυτή την ενέργεια απαιτείται συναίνεση τόσο του ιδίου του ανηλίκου, όσο και των ασκούντων τη γονική μέριμνα. Ετερόφυλα μόνο ζεύγη, έγγαμα και άγαμα (Ν 3089/2002) Άγαμη μοναχική γυναίκα (Ν 3089/2002) Αποκλεισμός επιλογής φύλου, με μόνη εξαίρεση επιλογής φύλου τη μετάδοση κληρονομικής νόσου που συνδέεται με το φύλο (Ν 3089/2002) Απαγόρευση κλωνοποίησης για λόγους αναπαραγωγής Υποχρεωτικός έλεγχος των εμπλεκομένων προσώπων για την ύπαρξη ορισμένων νόσων Ανωνυμία δοτών γενετικού υλικού, που μπορεί να καμφθεί μόνο ως προς το ιατρικό ιστορικό των δοτών και όχι ως προς την ταυτότητά τους, μετά από αίτημα του παιδιού Επιτρέπεται η δυνατότητα παρένθετης μητρότητας και μεταθανάτιας γονιμοποίησης, όταν συντρέχουν ειδικοί όροι Όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς πολύ εύκολα οι ομοφυλόφιλοι είναι εντελώς αποκλεισμένοι από τις μεθόδους της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής(ya). Ο συντηρητισμός αυτός του Έλληνα νομοθέτη ως προς τα υποκείμενα έρχεται σε αντίθεση με το διαδικαστικό φιλελευθερισμό που υιοθετεί ως προς το αντικείμενο της ΥΑ, και βέβαια σε προφανή αντίθεση με την αρχή της ισότητας, τη στιγμή μάλιστα 18

που είναι ιδίως τα ομοφυλόφιλα πρόσωπα που εξ ορισμού έχουν ανάγκη τις μεθόδους ΥΑ. 19 Παράλληλα, ωθεί τις ενδιαφερόμενες και τους ενδιαφερόμενους στην καταστρατήγηση της νομοθεσίας. Έτσι, πολύ συχνά παρατηρούμε λεσβίες γυναίκες να παρουσιάζονται στις μονάδες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ως μόνες άγαμες και με τη βοήθεια δότη σπέρματος να αποκτούν παιδιά. Δεδομένης, μάλιστα, της έλλειψης ελέγχων σχετικά με τη διάρκεια και την πραγματική συμβίωση των ετερόφυλων ζευγαριών άλλα και της συνδρομής ιατρικού λόγου, συμφωνίες μεταξύ ομοφυλόφιλων προσώπων που παρουσιάζονται ως ετερόφυλα ζευγάρια όχι μόνον δεν αποκλείονται άλλα είναι ολοένα και συχνότερες στην πράξη. Η Ελληνική νομοθεσία πάνω στην ΥΑ αγκαλιάζει τον πιο στείρο συντηρητισμό και την πιο αντιδραστική ομοφοβιά, στερώντας όχι μόνον από τα ομοφυλόφιλα άτομα το δικαίωμα ίδρυσης οικογενείας, υπό την έννοια της νομικής αναγνώρισης αυτής, άλλα και την κοινωνία συνολικά από την καθαρότητα και την εντιμότητα των κοινωνικών και συγγενικών σχέσεων. Κατ επέκταση, δεν πρόκειται απλώς για απλή απουσία θεσμικής αναγνώρισης των γονει κών ρολών των ομόφυλων γονέων, άλλα για διαμόρφωση μιας διακριτικής μεταχείρισης λο γω σεξουαλικότητας / ερωτικών προτιμήσεων, η οποία εμπεδώνει την αντίφαση μεταξύ της ομοφυλοφιλίας και της γονει κότητας, μιαν αντίφαση που είναι διάχυτη στην ελληνική νομοθεσία για την ΥΑ. 20 Από τα εμπειρικά στοιχειά αποδεικνύεται ότι η πλειοψηφία όσων κάνουν χρήση των μεθόδων ΥΑ είναι έγγαμα ετερόφυλα υπογο νιμα ζευγάρια. Το δεδομένο αυτό δεν βοηθάει, ωστόσο, στο να γίνουν δεκτοί οι περισσότεροι από τους αποκλεισμούς που εισάγει η ελληνική νομοθεσία για την ΥΑ, όσον αφορά τα υποκείμενα που δικαιούνται να κάνουν χρήση αυτής. Ειδικότερα, ο γενικός αποκλεισμός όσων δεν έχουν ιατρικής φύσης πρόβλημα είναι ένα μεγάλο θέμα που χρήζει ιδιαίτερης διερεύνησης. Με την επιμονή σε ιατρικούς λογούς, αποκλείονται από την ΥΑ οι (άγαμοι) μοναχικοί άνθρωποι που τυχαίνει να μην αντιμετωπίζουν πρόβλημα ιατρικής φύσης. Σίγουρα η διασταλτική ερμηνεία της φράσης «αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο» η οποία 19 Ρεθυμιωτα κη Ε., 2014, Ομόφυλα ζευγάρια και ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: σεξουαλική ελευθερία, οικογενειακή ζωή ή/ και γονεϊκή σχέση σε: Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα. Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Αθήνα Θεσσαλονίκη, Σάκκουλα: 171 20 Καντσα, Β. / Χαλκι δου, Α., 2014, 'Ομόφυλες μητέρες': Μία αντίφαση στους όρους: Σεξουαλικότητα και αναπαραγωγή από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας σε: Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή & εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, Αθήνα Θεσσαλονίκη, Σάκκουλα: σελ202 19

καταλήγει να καλύπτει και περιπτώσεις αντικειμενικής αδυναμίας, όπως στην περίπτωση μακρόχρονης στερητικής της ελευθερίας ποινής, δημιουργεί νέες ανισότητες. Η η ερμηνεία θα είναι στενή, οπότε όμως έρχεται σε αντίθεση με το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ, ακόμη και με το γράμμα του νομού, η δεν έχει νόημα, καθώς ολοένα και περισσότερες περιπτώσεις θα μπορούν να υπάγονται σε αυτή την πρόβλεψη με βάση την αρχή της ισότητας. Στην περίπτωση αποκλεισμού των ομόφυλων ζευγαριών, ο νομοθέτης απλώς εμπεδώνει το κυρίαρχο οικογενειακό μοντέλο εισάγοντας ανεπίτρεπτη διακριτική μεταχείριση με κριτήριο το φύλο και τη σεξουαλικότητα. Μόνον οι ηλικιακοί περιορισμοί -εφόσον απαλλαγούν από την ε μφυλη διάκριση - μπορούν να γίνουν αποδεκτοί, με γνώμονα το συμφέρον του τέκνου και εφόσον στηρίζονται στα διδάγματα της ιατρικής επιστήμης. Συμπερασματικά, η ελληνική νομοθεσία, μολονότι διαδικαστικά φιλελεύθερη ως προς τις μεθόδους και τις τεχνικές ΥΑ, παραμένει συντηρητική σε ότι αφορά τα υποκείμενα, δεδομένου ότι όχι μόνο δεν ενθαρρύνει τη δημιουργία εναλλακτικών οικογενειακών σχημάτων, άλλα δεν αναγνωρίζει νομικά (ούτε καν εκ των υστέρων ) τις πραγματικές καταστάσεις που δημιουργούνται με διαφόρους τρόπους. Αυτό όμως λειτουργεί ανακλαστικά : από τη μια, ο νομός δεν αναγνωρίζει το δικαίωμα δημιουργίας οικογενείας σε ομόφυλα ζευγάρια η μόνο υς άνδρες και, από την άλλη, στηρίζεται στην κοινωνική πραγματικότητα που παράγει, για να αντλήσει ως δεδομένο ότι τα ομόφυλα ζευγάρια η οι μόνοι άνδρες δεν μπορούν να έχουν οικογενειακή ζωή με τέκνα. Ταυτόχρονα, η ρύθμιση της ΥΑ συγκροτεί και ένα πραγματικό, αντικειμενικό πλαίσιο το όποιο περιορίζει και έτσι καθορίζει τις επιλογές των ατόμων, διαστέλλει η συστέλλει το περιθώριο χάραξης ατομικών επιλογών ζωής, η ακόμη και τις καθοδηγεί. Υπό αυτή την έννοια, τόσο η δυνατότητα και η συμπερίληψη όσο και η απαγόρευση και ο αποκλεισμός μπορούν να λειτουργήσουν ως εγκλεισμοί των υποκειμένων σε πλάνα ζωής που δεν επιβάλλονται μεν νομικά άλλα είτε αποκλείονται είτε ενθαρρύνονται. Η ρύθμιση του νομού, βέβαια, βρίσκεται σε αρμόνια με τη διάχυτη υποκρισία της ελληνικής κοινωνίας, με την ιερή προσήλωση στην αναπαραγωγή με κάθε τρόπο και την άρνηση εναλλακτικών μορφών βίου που παρεκκλίνουν από την παραδοσιακή οικογένεια. Ιδίως, όμως, σε μια τέτοια κοινωνία, στην οποία η τεκνοποιία παραδοσιακά και μέχρι σήμερα αξιολογεί ιδίως τις γυναίκες και, εάν όχι κυρίως, με βάση τη γέννηση και ανατροφή τέκνων, ο αποκλεισμός όσων αδυνατούν η δεν 20

επιθυμούν να το πράξουν με φυσικό τρόπο από αυτή την καθαγιαστικη διαδικασία επιβεβαιώνει τον πρωτογενή αποκλεισμό τους λο γω μοναχικότητας η ομοφυλοφιλίας. Έτσι, αποκλείει τα υποκείμενα αυτά και από την πραγματική απόλαυση της πολιτο τητας που διαμεσολαβείτε από την κοινωνική καταξίωση. Η πραγματική λύση του προβλήματος είναι βέβαια η απαλλαγή από τα κοινωνικά στερεότυπα που θέλουν φυσικό προορισμό του κάθε ανθρώπου, ιδίως θηλυκού γένους, την τεκνοποιία. Μέχρι τότε όμως κάθε αποκλεισμός από την πρόσβαση σε μεθόδους ΥΑ που στηρίζεται σε διάκριση λο γω φύλου η ερωτικών προτιμήσεων δεν μπορεί να γίνει αποδεκτός, καθώς επιβεβαιώνει και βαθαίνει τον πρωτογενή αυτό αποκλεισμό. 3.1. Τι γίνεται στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες όσον άφορα στην πρόσβαση των ομοφυλόφιλων στις μεθόδους ιατρικής υποβοηθούμενης αναπαραγωγής; Όπως στην χώρα μας έτσι και στη Γαλλία και Ιταλία απαγορεύεται η πρόσβαση σε ΙΥΑ τόσο σε ομόφυλα ζευγάρια ανδρών όσο και σε ομόφυλα ζευγάρια γυναικών. Ωστόσο, σε κάποιες άλλες χώρες της Ευρώπης τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια έχουν πρόσβαση στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Έτσι, στη Σουηδία επιτρέπεται σε ομόφυλα ζευγάρια γυναικών ενώ απαγορεύεται σε ομόφυλα ζευγάρια ανδρών. Στο Ηνωμένο Βασίλειο επιτρέπεται ανεξαρτήτως αν πρόκειται για ζευγάρια ανδρών ή γυναικών. Στη Γερμανία δεν απαγορεύεται νομοθετικά αλλά στις κατευθυντήριες οδηγίες προβλέπεται πως σε Ι.Υ.Α. μπορούν να προσφύγουν μόνο ετερόφυλα παντρεμένα ζευγάρια και γυναίκες που έχουν σταθερή συμβίωση με κάποιο σύντροφο. Άρα αποκλείονται τα ομόφυλα ζευγάρια. Από τη στιγμή πάντως που οι κατευθυντήριες οδηγίες δεν είναι δεσμευτικές είναι δυνατή η προσφυγή τους. 21

4. Δικαίωμα στην αναπαραγωγή και οι περιορισμοί στην Ελληνική πραγματικότητα 4.1. Το θεμελιώδες δικαίωμα στην αναπαραγωγή και οι περιορισμοί του Ως ατομικό δικαίωμα, το δικαίωμα στην αναπαραγωγή συνάγεται από το Σύνταγμα (Σ), είτε από τη γενική ελευθέριε ανάπτυξης της προσωπικότητας (α5 1 Σ), είτε από την προσωπική ελευθερία (α5 3 Σ), είτε από το ειδικότερο δικαίωμα του απαραβίαστου ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (α9 1 εδ β Σ), είτε, κατά τη λιγότερο πειστική άποψη, από την προστασία της οικογένειας (α21 1 Σ). Περισσότερο πειστική και επεξεργασμένη εμφανίζεται η άποψη που διαφοροποιεί ανάμεσα σε φυσική και ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, με την πρώτη να προστατεύεται ως φυσική ελευθερία από το α5 3 Σ και τη δεύτερη είτε από το α9 1 Σ, αν είναι ομόλογη, είτε από το α 5 1 Σ αν είναι ετερο λογη. Όλα τα δικαιώματα πάντως επιδέχονται περιορισμούς, έστω και διαφορετικούς μεταξύ τους. Σε υπερεθνικό επίπεδο, το δικαίωμα στην αναπαραγωγή θεμελιώνεται στα άρθρα 8 21 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του ανθρώπου (ΕΣΔΑ), καθώς και 7 22 και 9 23 της Χάρτας Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που και αυτά είναι επιδεκτικά περιορισμών. Το δικαίωμα εμφανίζει διττή όψη, αφενός αρνητική, ως ελευθερία μη τεκνοποίησης (που εκφράζεται μέσω της αποχής από το σεξ, της αντισύλληψης, της εκούσιας στείρωσης και της άμβλωσης υπό προϋποθέσεις) όσο και θετική, ως δικαίωμα επιλογής πόσων παιδιών θα αποκτήσει κανείς. 24,25 Πρόκειται βέβαια για δικαίωμα διακριτό τόσο απέναντι στο δικαίωμα ίδρυσης (και προστασίας της) 21 1.Παν προ σωπον δικαιου τ αι εις τον σεβασμο ν της ιδιωτικη ς και οικογενειακη ς ζωη ς του, της κατοικιάς του και της αλληλογραφιάς του. 2. Δεν επιτρε πεται να υπα ρξη επε μβασις δημοσιάς αρχη ς εν τη ασκη σει του δικαιω ματος του του, εκτο ς εα ν η επε μβασις αυ τη προβλε πεται υπο του νο μου και αποτελει με τρον το οποιόν, εις μιά δημοκρατικη ν κοινωνιάν, ει ναι αναγκαιόν δια την εθνικη ν ασφάλειαν, τη δημοσιάν ασφα λειαν, την οικονομικη ν ευημεριάν της χω ρας, την προα σπισιν της τα ξεως και την προ ληψιν ποινικω ν παρ αβα σεων, την προστασιάν της υγειάς η της ηθικη ς, η την προστασιάν των δικαιωμα των και ελευθεριω ν α λλων 22 «Kα θε προ σωπο ε χει δικαιώμα στον σεβασμο της ιδιωτικη ς και οικογενειακη ς ζωη ς του, της κατοικιάς του και των επικοινωνιω ν του». 23 «Το δικαιώμα γα μου και το δικαιώμα δημιουργιάς οικογε νειας διασφαλι ζονται συ μφωνα με τις εθνικε ς νομοθεσιές που διε πουν την α σκηση τους» 24 Βιδα λης Τ., 1999 Ζωή χωρίς πρόσωπο, Το Σύνταγμα και η χρήση του ανθρώπινου γενετικού υλικού. Αθήνα Κομοτηνή, Αντ. Ν. Σάκκουλα: 85. 25 Τροκα νας Θ., 2011, Ανθρώπινη αναπαραγωγή. Η ιδιωτική αυτονομία και τα όριά της, Αθήνα Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα : 101 22

οικογένειας, υπό την έννοια ότι αυτός/η που τεκνοποιεί δεν είναι απαραίτητα αυτός /η που αναλαμβάνει και τη φροντίδα του τέκνου που θα γεννηθεί, όσο και απέναντι στη σεξουαλική ελευθέριε, υπό την έννοια ότι η αναπαραγωγική διαδικασία και η σεξουαλική πράξη ούτως η άλλως δεν τα υτίζονται, πολλω δε μάλλον στο πεδίο της ΥΑ. Ως πρώτο ανακύπτει το ερώτημα αν το δικαίωμα αυτό αναφέρεται τόσο στη φυσική όσο και σε ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Η καταρχήν υπαγωγή και της δεύτερης δεν αμφισβητείται στη θεωρία, παρότι είναι προφανές ότι ο συντακτικός νομοθέτης δεν την είχε υπόψη του. Ωστόσο, η απάντηση αυτή δεν επεκτείνεται κατ ανάγκην και στο ερώτημα, αν και κατά ποσόν δικαιούται κανείς να επιλέξει, άνευ ετέρων προϋποθέσεων, τη μία η την άλλη μέθοδο. Συνοψίζοντας, το ατομικό δικαίωμα στην αναπαραγωγή περιλαμβάνει καταρχήν το δικαίωμα στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (ΥΑ), με το ανοικτό ερώτημα αν η τελευταία μπορεί να προβλέπεται ως επικουρική και μόνον διαδικασία. Διακρίνεται, πάντως, από το κοινωνικό δικαίωμα της προστασίας τόσο της οικογένειας όσο και του γάμου, παρότι μπορεί να συντρέχει μαζί τους, εφόσον η γέννηση (όπως και η τεκνοθεσιά ) συνεπάγομαι αυτόματα τη δημιουργία οικογένειας, συνήθως δε έπονται του γάμου. Το δικαίωμα αυτό, ωστόσο, δεν συνεπάγεται την αξίωση κάθε προσώπου για πρόσβαση σε κάθε είδους μεθόδους παρά μόνο την πρόσβαση στις επιτρεπόμενες μεθόδους, τις όποιες κρίνει καταρχήν ο νομοθέτης, και σε δεύτερο επίπεδο ο δικαστής. Το σημείο αυτό χρήζει, βεβαίως, περαιτέρω συζήτησης, που δεν χωραέι στην παρου σα μελε τη. Ωστόσο, αυτό που είναι αδιαμφισβήτητο είναι ότι η απόλαυση του δικαιώματος αυτού στην έκταση που θα κριθεί επιτρεπομένη θα πρέπει να παρέχεται σε όλους υπό συνθήκες ισότητας, δηλαδή χωρίς απαγορευμένες αρνητικές διακρίσεις. Συνεπώς, ακόμη και αν ευλόγως αμφισβητηθεί ότι η αναπαραγωγική αυτονομία γεννά αξίωση για τον καθένα και την καθεμία να μπορεί να κάνει ακώλυτη χρήση κάθε είδους μεθόδου ΥΑ, η πρόσβαση στην τελευταία, πάντως, δεν επιτρέπεται να υπόκειται σε περιορισμούς, παρά μόνο όσους κρίνονται κατάλληλοι και αναγκαίοι, υπό την έννοια της τήρησης της αρχής της αναλογικότητας, για να περιφρουρηθούν συνταγματικώς προστατευόμενα αγαθά, ιδίως το συμφέρον του παιδιού και η υγεία των εμπλεκομένων. Αντίθετα, το φύλο και ο σεξουαλικός προσανατολισμός επιτρέπουν αποκλίσεις από την αρχή της ίασης μεταχείρισης και αρά πρόσβασης στις μεθόδους της ΥΑ, μόνον εάν συντρέχουν ιδιαζόντως βαρύνοντες λόγοι. 23

4.2. Αποκλεισμός από το δικαίωμα στην αναπαραγωγή λόγω σεξουαλικών προτιμήσεων Πρόσβαση σε μεθόδους και τεχνικές ΥΑ έχουν, όπως αναφέραμε, σύμφωνα με τις ρητές διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, μοναχά τα ετερόφυλα ζευγάρια σε έγγαμη συμβίωση η σε σταθερή σχέση και σε σύμφωνο συμβίωσης. Αντίθετα, αποκλείονται τα ομόφυλα ζευγάρια, σε αρμόνια, βέβαια, με τον αποκλεισμό τους από το γάμο, το σύμφωνο συμβίωσης και τη νομικά αναγνωρισμένη οικογενειακή ζωή. Ως γνωστόν, η Ελλάδα παραμένει μια από τις λίγες χώρες της παλαιάς Ευρωπαϊκής Ένωσης που αρνείται να δώσει δυνατότητα νομικής αναγνώρισης των σχέσεων ομοφυλοφίλων είτε με γάμο, καθώς η άποψη ότι αυτός επιτρέπεται de lege lata 26 είναι απολύτως μειοψηφική, είτε με σύμφωνο συμβίωσης, 27,28 γεγονός μάλιστα που οδήγησε στην καταδίκη της χωράς στο ΕΔΔΑ (υπόθεση Βαλλιανάτος κλπ. κατά Ελλάδας) 29. Δεν παραξενεύει, συνεπώς, το γεγονός ότι δεν υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης ομόφυλων ζευγαριών σε μεθόδους ΥΑ. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τη νομολογία του ΕΔΔΑ 30 που αντιμετωπίζει την οικογένεια με τρόπο εμπειρικό και πραγματιστικό, βάσει ισχυρών συναισθηματικών και υλικών δεσμών και έχει πλέον αναγνωρίσει 31 ότι και δύο ομόφυλα πρόσωπα μπορούν να αναπτύξουν οικογενειακούς δεσμούς, πολλω δε μάλλον εάν έχουν από κοινού αποφασίσει να αναθρέψουν τέκνα. Αυτή η άρνηση αναγνώρισης εκ μέρους του νομοθέτη δεν συνεπάγεται αναγκαστικά και την ανυπαρξία στην πράξη οικογενειών με ομοφύλους γονείς, στις όποιες είτε τα παιδιά προϋπάρχουν από μια προηγουμένη ετερόφυλη σχέση ενός των μερών, είτε γεννιούνται με μεθόδους ΥΑ. Αντίστοιχα, λεσβίες μπορούν, όπως παραειπώθηκε, να κάνουν χρήση των μεθόδων ΥΑ ως μο νες γυναίκες και να αναθρέψουν τα τέκνα τους σε σχέση. Δεν αποκλείεται μάλιστα, ενόψει και πάλι της έλλειψης ελέγχων ως προς την ανωνυμία του δωρηθέντος γεννητικού 26 Παπαδοπου λου, Λ., 2008 Γάμος ομοφύλων; Μία απόπειρα νομικής και διακαιοπολιτικής αξιολόγησης ΔτΑ 38: 405-489 27 Μα λλιος, Β., 2010, Κατοχύρωση συμβίωσης ομοφύλων: ελληνική πραγματικότητα και ευρωπαϊκή διάστηαση (ΕΣΔΑ), σε : http://www.constitutionalism.gr/site/1583-katohyrwsi-symbiwsis-omofylwnelliniki-pragmatikot/ 28 Παπαδοπου λου,λ., 2013 Σύμφωνο συμβίωσης για ομόφυλους: το ΕΔΔΑ κι εμείς, σε: http://tvxs.gr.news/synergates/symfono-symbiosis-gia-omofylous-edda-ki-emeis-tis-linaspapadopoyloy 29 Απο φαση της 7.11.2013 (αριθ. προσφυγη ς 29381/09 και 32684/09). 30 Βλ ενδεικτικα ΕΔΔΑ, Marckx κ Βελγιόυ, 6833/79, 13.6.1979 Berrehab και Coster κ Ολλανδιάς, 10730/84, 21.6.1988, και Ciliz κ Ολλανδιάς, 29192/95, 11.7.2000. 31 Karner κ Αυστριάς, 40016/98, 24.7.2003 Schalk και Kopf κ Αυστριάς, 30141/04, 22.11.2010. 24

υλικού, δότρια ωαρίου να γίνει η σύντροφος της μητέρας, οπότε υπάρχει βιολογική σχέση με την τι κτουσα και, ταυτόχρονα, γενετική σχέση με τη δότρια. Στις περιπτώσεις αυτές, ενώ υπάρχει κοινωνικό -συναισθηματική σχέση και με τις δύο γυναίκες, νομική συγγένεια ιδρύεται μόνον με την τι κτουσα. Ωστόσο, αυτό παραβιάζει το δικαίωμα στην ίδρυση οικογένειας της δεύτερης μητέρας, καθώς η οικογένεια είναι εμπειρικό μέγεθος, που πρέπει, κατά το ΕΔΔΑ, να αναγνωρίζεται με τρόπο πραγματιστικό βάσει των πραγματικών και ισχυρών κοινωνικόσυναισθηματικών δεσμών, και το δικαίωμα σε αυτήν παράγει αξίωση αναγνω ριση ς της από το δι καιο. Συνεπώς, σε τέτοιες περιπτώσεις, ιδίως όταν δεν υπάρχει νομικά αναγνωρισμένος πατέρας, το αίτημα της δεύτερης μητέρας να καταγραφεί και να αναγνωριστεί ως τέτοια και νομικά είναι πολύ ισχυρό, βάσει του δικαιώματος στην οικογενειακή ζωή. Πρόκειται για άμεση διάκριση λο γω φύλου και έμμεση λο γω σεξουαλικών προτιμήσεων και ως τέτοια χρήζει ειδικής και ισχυρής αιτιολόγησης για βαρύνοντες λογούς. Τέτοια δικαιολόγηση δεν υπάρχει, καθώς ο αποκλεισμός της αναγνώρισης αυτών των φυσικών οικογενειών δεν μπορεί να αποδεδειχθεί ότι αποτελεί κατάλληλο και αναγκαίο μέσο για την προστασία της κλασικής ετερόφυλης οικογένειας, ώστε να γίνει δεκτός, γι αυτό το λόγο, ο περιορισμός του δικαιώματος στην οικογενειακή ζωή της ομόφυλης οικογένειας. 32 Ούτε βέβαια είναι πειστικό το επιχείρημα ότι ο περιορισμός αυτός υπηρετεί την προστασία του παιδιού, του οποίου το συμφέρον είναι να έχει έναν μόνο γονιό, αντί δύο ομόφυλων γονέων. Η κοινωνική έρευνα δεν επιβεβαιώνει αυτό το συμπέρασμα και το βάρος απόδειξης φέρει αυτός που επικαλείται τη βλάβη του τέκνου για να δικαιολογήσει τον περιορισμό. Ακόμη περισσότερο παράδοξο είναι να στηρίζεται η απαγόρευση στο ότι το συμφέρον του τέκνου επιβάλλει αυτό να μην γεννηθεί. 33 Τελείως άκυρο είναι τέλος το επιχείρημα ότι «για τα ομόφυλα ζεύγη το παιδί δεν είναι επιθυμητό καθ εαυτό, άλλα ως μέσο για να φανεί στα μάτια των τρίτων ότι δεν αποδέχονται τη μη γονιμο τητα τους». 34 Η 32 Παπαδοπούλου, Λ., 2015, Η νομική έννοια της οικογένειας και τα ομόφυλα ζευγάρια: μαθήματα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σε Τόμος προς τιμήν Ευτυχίας Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη, Αθήνα Θεσσαλονίκη, Σάκκουλα διαθέσιμο σε www.constitutionalism.gr/site/papadopoulou-omofyla-zugaria-oikogeneia/ 33 Φουντεδα κη Κ., 2007, Ανθρώπινη αναπαραγωγή και αστική ιατρική ευθύνη, Αθήνα Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας: σελ 154 34 Παπαχρι στου Θ., 2013,Το δικαίωμα στην απόκτηση απογόνων και οι περιορισμοί του. Στο Σταυρούλα Τσινόρεμα Κίτσος Λούης(επιμ.), Θέματα Βιοηθικής Η ζωή, η κοινωνία και η φύση μπροστά στις προκλήσεις των βιοεπιστημών. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης,σελ.279 25

ανακήρυξη της τεκνοποιίας σε ιερή αξία και η καταξίωση του προσώπου η του ζεύγους μέσω αυτής δεν αφορά προφανώς μόνον τους ομοφυλόφιλους η / και τα ομόφυλα ζευγάρια άλλα, στο βαθμό που ισχύει, εξίσου κάθε πρόσωπο, ανεξαρτήτως ερωτικών προτιμήσεων. Εξάλλου, η άσκηση ενός δικαιώματος δεν μπορεί να εξαρτάται από τα κίνητρα του φορέα του. Εάν κάτι τέτοιο γινόταν δεκτό, θα είχαμε μια υπερβολική παρέμβαση στην ελευθέρια από την εξουσία, η οποία θα αναλάμβανε να ελέγχει τα κίνητρα αυτά, γεγονός που θα κατέληγε σε μια απολύτως ανελεύθερη κοινωνία και Πολιτεία, ασύμβατες με την ουσία του συνταγματικού κράτους. 26