ISBN:

Επιμέλεια έκδοσης: Καραχλέ Π.Κ., Γιαννακούρου Α., Ζερβουδάκη Σ., Μπιντούδη Ε., Γκουβούση Α., Ασημακοπούλου Γ., Γιακουμή Σ., Βαρκιτζή Ι., Καλογιάννη Ε., Παπαδοπούλου Κ.-Ν., Γιαννουλάκη Μ., Μανουσάκη Τ. Για βιβλιογραφικές αναφορές χρησιμοποιήστε την ακόλουθη συντομογραφία: Πρακτ. 11 ου Πανελ. Συμπ. Ωκεανογρ. & Αλιείας For reference purposes use the following abbreviation: Proc. 11 th Panhel. Symp. Oceanogr. & Fish. ISBN: 978-960-9798-08-2

11 th Panhellenic Symposium on Oceanography & Fisheries «Aquatic Horizons: Challenges & Perspectives» Mytilene, Lesvos Island, Greece, May 13-17 2015 Department of Marine Sciences, University of the Aegean Proceedings Organised by: Panhellenic Union of HCMR Employees Union of HCMR Researchers In collaboration with the Department of Marine Sciences, University of the Aegean Under the auspices of the Hellenic Centre for Marine Research With the support of the General Secretariat of the Aegean and Island Policy

11ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας, Μυτιλήνη, Λέσβος, Ελλάδα 2015 Προκαταρκτικά αποτελέσματα της ποιοτικής σύστασης της θαλάσσιας πανίδας στο εκβολικό συστήμα του Σπερχειού ποταμού και η τεχνική αλίευσης νεαρών ατόμων Καββαδάς, Σ. 1, Σιαπάτης, Α. 1, Καπίρης, Κ. 1, Τσιόνκη, Ι. 1, Μπέκας, Π. 1, Τσάμης, Ε. 2, Χρηστίδης, Γ. 1, Χαραλάμπους, Κ. 1, Ζόγκαρης, Σ. 1, Οικονόμου, Α 1. 1 Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, stefanos@hcmr.gr, siapatis@hcmr.gr, kkapir@hcmr.gr, ioannatsionki@yahoo.gr, bekasp@hcmr.gr, gorge@hcmr.gr, khar@hcmr.gr, zogaris@hcmr.gr, aecono@hcmr.gr 2 Τμήμα Αλιείας Δ/νσης Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής Π.Ε. Φθιώτιδας etsamis@gmail.com Περίληψη Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της ποιοτικής σύστασης της θαλάσσιας πανίδας και η τεχνική αλίευσης νεαρών ατόμων στο εκβολικό σύστημα του Σπερχειού ποταμού στην προστατευόμενη αβαθή περιοχή Λιβάρι. Είναι η πρώτη φορά που μελετάται η θαλάσσια πανίδα στη συγκεκριμένη περιοχή η οποία χαρακτηρίζεται ως νηπιοτροφείο. Στις δειγματοληψίες χρησιμοποιήθηκε δίχτυ (γρίπος) με άνοιγμα ματιού 2.5 χιλ., το οποίο ανασύρεται με τα χέρια από την όχθη. Η συμπεριφορά του εργαλείου θεωρείται ικανοποιητική στους διαφορετικούς τύπους βυθών που αλίευσε. Εκτελέστηκαν 47 καλάδες σε μηνιαίες δειγματοληψίες από τον Ιούνιο έως και τον Νοέμβριο 2014 και συνολικά καταγράφηκαν 37 taxa. Λέξεις κλειδιά: Μαλιακός κόλπος, μεταβατικά νερά, γρίπος Preliminary results of the qualitative composition of marine fauna in the estuary of Sperchios river and technique of catching juveniles Κavadas, S. 1, Siapatis, A. 1, Kapiris, Κ. 1, Tsionki, Ι. 1, Bekas, P. 1, Tsamis, E. 2, Christidis, G. 1, Charalambous, K. 1, Zogaris, S. 1, Economou, A. 1 1 Institute of Marine Biological Resources & Inland Waters, Hellenic Centre of Marine Research, stefanos@hcmr.gr, siapatis@hcmr.gr, kkapir@hcmr.gr, ioannatsionki@yahoo.gr, bekasp@hcmr.gr, gorge@hcmr.gr, khar@hcmr.gr, zogaris@hcmr.gr, aecono@hcmr.gr 2 Department of Fisheries, Directorate of Rural Economy and Veterinary of Fthiotida etsamis@gmail.com Abstract This paper discusses the preliminary results of the qualitative composition of marine fauna and catching technique for juveniles in the estuary of Sperchios River, a protected shallow area. It is the first time the marine fauna is studied in this region which is characterized as "nursery ground". A bag-seine net was used with mesh size 2.5 mm, which is pulled by hand from the shore. The behavior of the tool is satisfactory in different types of seabed. 47 hauls were carried out between June and November 2014, on a monthly basis, in which 37 taxa were recorded. Keywords: Maliakos gulf, transitional waters, bag-seine net 1. Εισαγωγή Τα εκβολικά συστήματα είναι ιδιαίτερα περίπλοκα και δυναμικά οικοσυστήματα που υπόκεινται σε έντονες χωρικές και χρονικές διακυμάνσεις φυσικών και χημικών παραμέτρων, καθώς και σε μία πληθώρα ανθρωπογενών επιδράσεων στις ανάντη λεκάνες απορροής και στη θάλασσα. Ταυτόχρονα, συνιστούν ζώνες υψηλής οικολογικής αξίας και βιολογικής παραγωγικότητας λόγω των μεγάλων συγκεντρώσεων θρεπτικών ουσιών, και ως εκ τούτου, αποτελούν πλούσια βοσκοτόπια για τα ψάρια (Whitfield, 1983). Τα εκβολικά συστήματα φιλοξενούν μία ποικιλία ειδών ψαριών από τα οποία ορισμένα είδη ζουν αποκλειστικά στο εκβολικό περιβάλλον, ενώ άλλα είδη χρησιμοποιούν τις εκβολές περιστασιακά ή σε κάποιες φάσεις του κύκλου ζωής τους (Dando, 1984). Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο ρόλος των εκβολών σαν παιδοκομεία για ορισμένα είδη θαλασσινών ψαριών 97

11th Panhellenic Symposium on Oceanography and Fisheries, Mytilene, Lesvos island, Greece 2015 καθώς και για διάδρομα είδη όπως το χέλι. Αν και η οικολογία και αλιευτική βιολογία των εκβολικών ψαριών αποτελεί πεδίο σημαντικής έρευνας διεθνώς (Elliot et al., 2002), στην Ελλάδα η σχετική πληροφορία είναι πολύ περιορισμένη (Κoutrakis et al., 2000; Nikolaidou et al., 1988, 2006). Η παρούσα εργασία παρέχει προκαταρκτικά αποτελέσματα για τη σύσταση της πανίδας στις εκβολές του ποταμού Σπερχειού και αποτελεί την πρώτη εμπειρική προσπάθεια μελέτης της κατανομής και αφθονίας των ειδών στο εκβολικό αυτό σύστημα. Οι δειγματοληψίες πραγματοποιήθηκαν στην προστατευόμενη περιοχή Λιβάρι η οποία ευρίσκεται εσωτερικά της νοητής γραμμής που ενώνει την σκάλα Σκαλιστήρι στην Αγία Μαρίνα με την θέση Κασίδι, εντός της οποίας εκβάλλει νέα κοίτη του Σπερχειού ποταμού. Η περιοχή αυτή αποτελεί σημαντικό τόπο αναπαραγωγής και ανάπτυξης νεαρών ιχθυδίων και για το λόγο αυτό υπάρχει γενική απαγόρευση οποιασδήποτε αλιευτικής δραστηριότητας εντός αυτής (Π.Δ 144/86(ΦΕΚ53Α/24-04-86)). Η ιχθυοπανίδα της ευρύτερης περιοχής του Μαλιακού Κόλπου είχε επηρεασθεί δραματικά από ένα φαινόμενο τοξικού φυτοπλαγκτού που συνέβη το 2009 και προξένησε υψηλή θνησιμότητα σε πολλά είδη ψαριών μειώνοντας σημαντικά την αλιευτική παραγωγή για μεγάλη περίοδο (ΕΛΚΕΘΕ, 2009). Έκτοτε έχει αρχίσει επανεποικισμός και ανάκαμψη των ιχθυοκοινοτήτων χωρίς ακόμα να έχει αποκατασταθεί πλήρως η οικολογική ισορροπία. Δεδομένου ότι η περιοχή Δέλτα του Σπερχειού ποταμού είναι ενταγμένη στο Δίκτυο NATURA 2000 ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας, τα δεδομένα που παρέχονται μπορούν να συμβάλουν στην προσπάθεια διαχείρισης και προστασίας της περιοχής. 2. Υλικά και μέθοδοι Η περιοχή Λιβάρι έχει έκταση 7 τετρ. χιλ., το μέγιστο βάθος δεν υπερβαίνει τα 5 μέτρα, το μεγαλύτερο τμήμα του είναι αβαθές και παρουσιάζει έντονα παλιρροϊκά φαινόμενα (Εικ. 1). Από τον Ιούνιο 2014 πραγματοποιήθηκαν μηνιαίες δειγματοληψίες με δίχτυ συλλογής νεαρών ατόμων και με το μέγιστο βάθος σύρσης να μην υπερβαίνει τα 1.30 μ (σύνηθες βάθος σύρσης από 0.20 έως 0.80 μ). Τα βασικά στοιχεία πεδίου όπως ημερομηνία, βάθος, γεωγραφικές συντεταγμένες κ.α., καταγράφονται σε πρωτόκολλο το οποίο συμπληρώνεται από τα στοιχεία των εργαστηριακών ελέγχων και αναλύσεων. Το σύνολο των στοιχείων καταχωρείται σε βάση δεδομένων (Kavadas et. al., 2013). Στο χρονικό διάστημα Ιουνίου- Εικ. 1. Περιοχή Λιβάρι. Νοεμβρίου 2014 εκτελέστηκαν συνολικά 47 καλάδες. Για τις ανάγκες της δειγματοληψίας, σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε δίχτυ συλλογής νεαρών ατόμων με άνοιγμα ματιού 2.5 χιλιοστών. Το μήκος του σάκου είναι 2.20 μ με μέγιστο και ελάχιστο πλάτος 1.35 μ και 1.05 μ αντίστοιχα, ενώ το κάθετο άνοιγμα του φτάνει τα 0.90 μ. Η απόσταση από τη μάτσα έως το σάκο είναι 7.50 μ στην κάθε πλευρά με ελάχιστο και μέγιστο ύψος (στις μάτσες ) 0.50 μ και 0.95 μ αντίστοιχα. Στις μάτσες συνδέεται σχοινί ανάσυρσης 50 ή 100 μέτρων ανάλογα με τις ανάγκες της καλάδας. Στις δειγματοληψίες χρησιμοποιείται αλιευτικό σκάφος χωρίς καρίνα που τοπικά αναφέρεται ως κουρίτα. Με τη ρίψη του διχτυού λαμβάνονται συγχρόνως φυσικοχημικές μετρήσεις. Η ανάσυρση των σχοινιών και του εργαλείου γίνεται με τα χέρα από την όχθη. Το αλίευμα συντηρείται σε πάγο και στη συνέχεια καταψύχεται ώστε να μεταφερθεί στο εργαστήριο για αναγνώριση και περαιτέρω μελέτη (οτόλιθοι, μορφομετρικά στοιχεία κ.α.). 3. Αποτελέσματα Στο διάστημα της δειγματοληψίας, καταγράφηκαν συνολικά 37 taxa: 31 ψάρια, 4 καρκινοειδή και 2 κεφαλόποδα. Στον Πίνακα 1 δίνεται η παρουσία τους ανά μήνα, το ελάχιστο και μέσο μήκος που μετρήθηκε καθώς και η τυπική απόκλιση σε mm. Στην τελευταία στήλη δίνεται το εκατοστιαίο ποσοστό των σταθμών δειγματοληψίας (σε ένα σύνολο 47 σταθμών) στους οποίους αλιεύτηκε το 98

11ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας, Μυτιλήνη, Λέσβος, Ελλάδα 2015 συγκεκριμένο είδος. Τα taxa Atherina boyeri, Liza aurata, Sparus aurata, Syngnathus abaster, Callinectes sapidus, Crangonidae, Melicertus kerathurus, Palaemon adspersus αλιεύτηκαν και στους 6 μήνες της μελέτης ενώ τα Diplodus annularis, Engraulis encrasicolus, Gobiidae, Microchirus variegatus, Syngnathus typhle αλιεύτηκαν σε 5 διαφορετικούς μήνες. Στην περιοχή επιπλέον αλιεύτηκαν με συρόμενο δίχτυ και απόχες τα είδη Knipowitschia caucasica και Aphanius fasciatus. Πίνακας 1. Μηνιαία σύσταση των taxa που αλιεύτηκαν στην περιοχή έρευνας. Είδος Κ.Ζ. Ιουν. Ιουλ. Αυγ. Σεπ. Οκτ. Νοε. Ε.Μ. Μ.Μ. Τ.Α. %Σ.Δ. Ψάρια Atherina boyeri R * * * * * * 15 51.0 13.3 78.7 Blenniidae R * * 36 38.5 3.5 2.1 Callionymidae S * * * * 17 26.6 7.0 27.7 Caranx rhonchus S * 45 82.3 35.1 8.5 Dicentrarchus labrax M * * 82 120.8 49.0 6.4 Dicentrarchus punctatus M * 146 152.7 7.6 4.3 Diplodus annularis M * * * * * 37 121.4 32.7 31.9 Diplodus vulgaris M * * * 85 105.8 26.9 8.5 Engraulis encrasicolus S * * * * * 21 31.9 5.2 51.1 Gobius geniporus R * 62 94.0 38.0 2.1 Gobius niger R * 69 69.0 0.0 2.1 Gobiidae R * * * * * * 12 34.9 12.3 87.2 Lipophrys pavo R * * 50 104.3 47.2 6.4 Lithognathus mormyrus S * * * * 12 28.0 12.9 17.0 Liza aurata M * * * * * * 21 81.8 40.9 34.0 Liza ramada M * 11 96.8 23.8 10.6 Microchirus variegatus M * * * * * 35 54.2 14.7 27.7 Mugilidae M * * * 16 27.3 7.3 12.8 Mullus barbatus S * * 40 67.7 24.0 6.4 Mullus surmuletus S * * 41 62.6 13.7 6.4 Sardina pilchardus S * 102 106.5 3.3 4.3 Solea impar M * 86 86.0 0.0 2.1 Solea solea M * * * * 10 88.5 52.9 25.5 Soleidae M * * * 18 41.1 15.7 10.6 Sparus aurata M * * * * * * 81 125.9 13.6 38.3 Sphyraena sphyraena M * * 51 62.1 8.0 12.8 Symphodus cinereus M * * 53 77.6 18.0 8.5 Syngnathus abaster M * * * * * * 50 101.9 21.3 38.3 Syngnathus typhle M * * * * * 24 147.3 31.4 21.3 Trachurus mediterraneus S * 2.1 Umbrina cirrosa S * * 114 119.7 5.5 6.4 Καρκινοειδή Callinectes sapidus R * * * * * * 2 3.4 1.1 Crangonidae R * * * * * * 5 6.7 1.7 Melicertus kerathurus R * * * * * * Palaemon adspersus R * * * * * * 4 7.8 2.1 Κεφαλόποδα Sepia elegans R * 38 38.0 0.0 2.1 Sepiola rondeleti R * 12 12.0 0.0 4.3 Κ.Ζ. = κύκλος ζωής (R: resident, S: marine straggler, M: marine migrant), Ε.Μ. = ελάχιστο ολικό μήκος (mm), M.M. = μέσο μήκος (mm), Τ.Α. = Τυπική απόκλιση (mm), %Σ.Δ. = ποσοστιαία παρουσία του taxon. Τα μικρότερα μήκη (σε mm) μετρήθηκαν στα taxa Solea solea (10), Liza ramada (11), Gobiidae (12), Lithognathus mormyrus (12), Sepiola rondeleti (12), Atherina boyeri (15), Syngnathus spp (15), Mugilidae (16), Callionymidae (17), Engraulis encrasicolus (21), Liza aurata (21), Syngnathus typhle (24), Microchirus variegatus (35). Ο αριθμός των taxa μέσα στις καλάδες κυμάνθηκε από 6 έως 11. Η περιοχή αποτελεί το φυσικό ενδιαίτημα για 12 taxa (resident), για 16 taxa η περιοχή αποτελεί μέρος του κύκλου ζωής τους (marine migrant) και 9 taxa είναι περιστασιακά ευρισκόμενα (marine 99

11th Panhellenic Symposium on Oceanography and Fisheries, Mytilene, Lesvos island, Greece 2015 straggler). Ο μεγαλύτερος αριθμός taxa που αλιεύτηκε στις μηνιαίες καλάδες ήταν 24 (Νοέμβριο), 22 (Σεπτέμβριο), 21 (Οκτώβριο) και 19 (Αύγουστο). 4. Συμπεράσματα/Συζήτηση Το εργαλείο συμπεριφέρθηκε ικανοποιητικά σε διαφορετικούς τύπους βυθού (λάσπη, άμμος, φύκια, βότσαλα) γεγονός που τεκμηριώνεται από τη σύνθεση των ειδών (βενθικά, νηριτικά, πελαγικά) και τα μικρά μεγέθη ατόμων που συλλέχθηκαν. Σε αντίστοιχη μελέτη που πραγματοποιήθηκε στη λιμνοθάλασσα του Πόρτο Λάγος, καταγράφηκαν 35 είδη ψαριών σε ένα διάστημα 17 μηνιαίων δειγματοληψιών (Koutrakis et al., 2005). Συγκρίνοντας τις 2 περιοχές, προκύπτει ότι το 47% των ψαριών είναι κοινά, αριθμός ο οποίος πιθανόν να αυξηθεί με την ολοκλήρωση των δειγματοληψιών. Από τη σύνθεση των ειδών και τα μικρά μεγέθη ατόμων που συλλέχθηκαν αναδεικνύεται ότι η περιοχή Λιβάρι αποτελεί πεδίο συγκέντρωσης και ανάπτυξης νεαρών ατόμων της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής του Μαλιακού κόλπου. Οι παραπάνω αναφορές αποτελούν τα πρώτα συμπεράσματα μιας μελέτης η οποία θα ολοκληρωθεί τον Σεπτέμβριο 2015 και θα μας βοηθήσει να σχηματίσουμε ολοκληρωμένη εικόνα της πανίδας της περιοχής καθώς και τον κύκλο ζωής των ειδών αυτής. 5. Ευχαριστίες Η εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος ΕΣΠΑ 2007-2013 «ΚΡΗΠΙΣ - Ολοκληρωμένη διαχείριση λεκάνης απορροής και παράκτιας ζώνης» που χρηματοδοτείται από τη ΓΓΕΤ. Οι συγγραφείς θα ήθελαν να ευχαριστήσουν το Λιμεναρχείο Στυλίδος, τον Δ/ντή Αγροτικής Οικονομίας & Κτηνιατρικής Π.Ε. Φθιώτιδας κ. Δ. Ρίζο, τον ιδιοκτήτη της κουρίτας κ. Β. Ρούτσα και τους αλιείς της περιοχής για την επικουρία στο έργο μας. 6. Βιβλιογραφία Dando, P.R. 1984. Reproduction in Estuarine Fish. In: Potts, G.W. & Wootton, R.J. (eds). Fish Reproduction. Strategies and Tactics. Academic Press, London. Elliott, M., Hemingway, K.L., Costello, M.J., Duhamel, S., Hostens, K. et al. 2002. Links between fish and other trophic levels. Fishes in estuaries, 124-216. Kavadas, S., Damalas, D., Georgakarakos, S., Maravelias, C., Tserpes, G. et al. 2013. IMAS-Fish: Integrated MAnagement System to support the sustainability of Greek Fisheries resources. A multidisciplinary webbased database management system: implementation, capabilities, utilization and future prospects for fisheries stakeholde. Mediterranean Marine Science, 14 (1), 109-118. Koutrakis, E.T., Kokkinakis, A.K., Eleftheriadis, A.E. and Argyropoulou, D.M. 2000. Seasonal changes in distribution and abundance of the fish fauna in the two estuarine systems of Strymonikos Gulf (Macedonia, Greece). Belgian Journal of Zoology, 130 (Suppl. 1), 41-48. Koutrakis, E.T., Tsikliras, A.C. and Sinis,A.I. 2005. Temporal variability of the ichthyofauna in a Northern Aegean coastal lagoon (Greece). Influence of environmental factors. Hydrobiologia, 543, 245-257. Nicolaidou, A., Bourgoutzani, F., Zenetos, A., Guelorget, O. and Perthuisot, J.-M.P. 1988. Distribution of Molluscs and Polychaetes in coastal lagoons in Greece. Estuarine, Coastal and Shelf Science, 26, 337-350. Nicolaidou, A., Petrou, K., Kormas, K.A. and Reizopoulou, S. 2006. Inter-annual variability of soft bottom macrofaunal communities in two Ionian Sea lagoons. Hydrobiologia, 55, 89-98. Whitfield, A.K., 1983. Factors influencing the utilization of Southern African estuaries by fishes. South African Journal of Science, 79, 362-365. ΕΛΚΕΘΕ, 2009. Μαλιακός κόλπος: Θαλάσσιες περιβαλλοντικές συνθήκες και αιτία ομαδικού θανάτου ψαριών. Τεχνική έκθεση. ΕΛΚΕΘΕ, 51 σελ. 100