Κείµενα επιµέλεια: Μαρίνα Πλατή, Ελένη Μάρκου

Κείµενα επιµέλεια: Μαρίνα Πλατή, Ελένη Μάρκου Θερµές ευχαριστίες για την παραχώρηση υλικού και τη συνεργασία σε όλα τα στάδια προετοιµασίας του εκπαιδευτικού προγράµµατος στον επιµελητή της έκθεσης, αρχαιολόγο Νίκο Παπαδηµητρίου και στον σχεδιαστή Άκη Γκούµα για τα σχέδιά του, που µας τα παραχώρησε ειδικά για το έντυπο. Για την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού ευχαριστούµε θερµά: για αντικείµενα από µουσεία και ερευνητικά ιδρύµατα της Ελλάδας: - το Υπουργείο Πολιτισµού και Τουρισµού Γενική ιεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονοµιάς και τις κατά τόπους Εφορείες Αρχαιοτήτων, - το Μουσείο Μπενάκη, - την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, για αντικείµενα από µουσεία της Ρουµανίας, της Βουλγαρίας και της ηµοκρατίας της Μολδαβίας: - το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Ρουµανίας, στο Βουκουρέστι (φωτογράφος Marius Amarie), - το Περιφερειακό Ιστορικό Μουσείο της Βάρνας, στη Βουλγαρία (φωτογράφος Rumyana Kostadinova Ivanova), - το Εθνικό Αρχαιολογικό και Ιστορικό Μουσείο της ηµοκρατίας της Μολδαβίας, στο Κισινάου (φωτογράφοι Jurie Foca και Valery Hembaruc). Για την ευγενική προσφορά του χαρτιού, ευχαριστούµε την ιάρκεια Έκθεσης 7 Οκτωβρίου 2010 10 Ιανουαρίου 2011 Σχέδια: Άκης Γκούµας Σχεδιασµός εντύπου - καλλιτεχνική επιµέλεια: Ίνα Μελέγκογλου, AltSys Επεξεργασία εικόνων: Indigo Graphics Εκτύπωση: Α. Τσάκος - Ελ. Μπένου - Στ. Καµαράδου ISBN: 978-960-7064-89-9 ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΚΛΑ ΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ - Ι ΡΥΜΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΙ ΝΤΟΛΛΗΣ ΓΟΥΛΑΝ ΡΗ - ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ, 2010

Το ξεχασµενο παρελθον τησ ευρωπησ Οµάδα πήλινων ειδωλίων, 4900 4750 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni Η έκθεση που φιλοξενεί το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης µε τίτλο «Το ξεχασµένο παρελθόν της Ευρώπης» παρουσιάζει τους πολιτισµούς που αναπτύχθηκαν στην περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης από το 5000 έως το 3500 π.χ. Το σύνολο των συγγενών αυτών πολιτισµών ονοµάστηκε από τους ερευνητές «Παλαιά Ευρώπη». Τα σηµερινά όρια της «Παλαιάς Ευρώπης» εκτείνονται από τη σηµερινή Σερβία έως την Ουκρανία. Γιατί όµως ονοµάστηκε ξεχασµένο το παρελθόν της «Παλαιάς Ευρώπης»; Οι οικισµοί που ιδρύθηκαν στην περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης ερηµώθηκαν ξαφνικά και στη συνέχεια κατοικήθηκαν από πληθυσµούς νοµαδικού χαρακτήρα, ο πολιτισµός των οποίων διέφερε σηµαντικά από τους ιδιαίτερα εξελιγµένους πολιτισµούς της «Παλαιάς Ευρώπης». Οι πολιτισµοί που ακολούθησαν άφησαν πίσω τους πολιτισµούς που γνώρισαν µεγάλη άνθιση στα µέσα της 5ης χιλιετίας. Με το πέρασµα του χρόνου αναπτύχθηκαν και άλλοι πολιτισµοί µε αποτέλεσµα να ξεχαστεί η πολιτιστική ανάπτυξη της 5ης χιλιετίας π.χ. Το ξεχασµένο παρελθόν των πολιτισµών της «Παλαιάς Ευρώπης» ήρθε στο φως µετά το 1930 µε τις συστηµατικές ανασκαφές των αρχαιολόγων. Η έκθεση περιλαµβάνει περισσότερα από 200 αντικείµενα από τρεις χώρες, όπου άνθισαν πολιτισµοί της «Παλαιάς Ευρώπης»: τη Βουλγαρία, τη ηµοκρατία της Μολδαβίας και τη Ρουµανία. Παρουσιάζονται ανθρωπόµορφα ειδώλια, πολύχρωµα αγγεία, οµοιώµατα οικιών, χάλκινα αντικείµενα, κοσµήµατα από πολύτιµα µέταλλα και όστρεα και τα εντυπωσιακά χρυσά κοσµήµατα από το νεκροταφείο της Βάρνας στη Βουλγαρία. Στόχος της έκθεσης δεν είναι ο διαχωρισµός των διαφόρων πολιτισµών της περιοχής, αλλά η αναζήτηση κοινών χαρακτηριστικών. Η παρουσίαση των αντικει- µένων φανερώνει αφενός τις τεχνολογικές, αισθητικές και κοινωνικές κατακτήσεις που ήταν κοινές σε όλους αυτούς τους πολιτισµούς και αφετέρου τις ιδιαιτερότητές τους. Την έκθεση συµπληρώνουν 90 περίπου αντιπροσωπευτικά ευρήµατα της ίδιας περιόδου από ελληνικές νεολιθικές θέσεις για συγκριτικούς λόγους. Τα ελληνικά νεολιθικά αντικείµενα σε σύγκριση µε τα αντίστοιχα της «Παλαιάς Ευρώπης» αναδεικνύουν εκπληκτικές οµοιότητες, αλλά και διαφορές ανάµεσα στην Ελλάδα και άλλες περιοχές των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια της 5ης και της 4ης χιλιετίας π.χ.

H «Παλαια Ευρωπη» κατα την 5η και 4η χιλιετια π.χ. Πού οφείλεται η ανάπτυξη των πολιτισµών της «Παλαιάς Ευρώπης»; Τα γόνιµα εδάφη και οι εύφορες κοιλάδες του ούναβη αποτέλεσαν πόλο έλξης για τους γεωργούς της Νεολιθικής εποχής οι οποίοι ίδρυσαν στην περιοχή αυτή οικισµούς. Η µόνιµη εγκατάσταση είχε ως επακόλουθο την ενασχόληση µε τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Οι λαοί που εγκαταστάθηκαν στην «Παλαιά Ευρώπη», µετά από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια νοµαδικής ζωής, κατοίκησαν σε µόνιµους οικισµούς και βελτίωσαν τον τρόπο ζωής τους αλληλεπιδρώντας στο περιβάλλον προς όφελός τους. Οι συνθήκες τούς επέτρεψαν να αναπτύξουν από νωρίς ένα εξαιρετικά υψηλό επίπεδο τεχνολογίας και καλλιτεχνικών δεξιοτήτων. Επιπλέον, µπόρεσαν να δηµιουργήσουν σύνθετες µορφές κοινωνικής οργάνωσης. Η νοτιοανατολική περιοχή της Ευρώπης γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση κατά τη διάρκεια της 5ης χιλιετίας π.χ. Στην περιοχή αυτή αναπτύχθηκαν διάφοροι πολιτισµοί µε ιδιαιτερότητες, κυρίως όµως µε πολλές οµοιότητες που οφείλονται στην επικοινωνία τους µέσω του εµπορίου. Αρχικά οι αρχαιολόγοι έδιναν σε αυτούς τους πολιτισµούς ονόµατα των περιοχών όπου εντοπίζονταν. Από τους πιο σηµαντικούς είναι οι πολιτισµοί Cuçuteni (ΒΑ Ρουµανία, Μολδαβία και Ουκρανία), Gumelniţa (από τη Ν. Ρουµανία και την Α. Βουλγαρία έως και τις ακτές του Αιγαίου), Hamangia (ΝΑ Ρουµανία και ΒΑ Βουλγαρία), καθώς και ο πολιτισµός της Βάρνας στη Βουλγαρία. Το σύνολο των συγγενών αυτών πολιτισµών ονοµάστηκε στη συνέχεια «Παλαιά Ευρώπη». Ποια ήταν τα σηµαντικότερα επιτεύγµατα του νεολιθικού ανθρώπου κατά την 5η και 4η χιλιετία; Η οικία έγινε το κέντρο της κοινωνικής ζωής του νεολιθικού ανθρώπου κι έτσι αντικατέστησε τις παραδοσιακές καλύβες µε µόνιµα κτίσµατα. Ανέπτυξε την πυροτεχνολογία, χρησιµοποίησε καθαρούς πηλούς και κατασκεύασε ανθεκτικά αγγεία που αντικατέστησαν τα καλάθια και τα ξύλινα σκεύη. Γνώρισε τη χρήση των µετάλλων και έφτιαξε χρήσιµα εργαλεία και εντυπωσιακά κοσµήµατα. ηµιούργησε ειδώλια τα οποία βρέθηκαν σε οικίες και τάφους και αντανακλούν την πραγµατικότητα της καθηµερινής ζωής, θρησκευτικές πεποιθήσεις και την πνευµατική του ανησυχία γενικότερα. Η επικοινωνία των πολιτισµών επέτρεψε την ανάπτυξη του εµπορίου και των συστηµατικών ανταλλαγών. Από νωρίς διακινούνταν διάφορα αντικείµενα, όπως εργαλεία, κοσµήµατα, αγγεία, ειδώλια και άλλα αγαθά. Οι ανταλλαγές αυτές φανερώνουν την επικοινωνία των πολιτισµών της «Παλαιάς Ευρώπης» µε άλλους λαούς. Πολύτιµα αντικείµενα, όπως αγγεία, κοσµή- µατα, εργαλεία και ειδώλια αποτελούν επίσης ένδειξη κοινωνικής διαφοροποίησης και ιεραρχίας στους πολιτισµούς.

Κ α Ποιο είναι το τέλος της «Παλαιάς Ευρώπης»; Από το 4300 4100 π.χ. περίπου οι οικισµοί που ήταν χτισµένοι σε τούµπες στις κοιλάδες του ούναβη και στην περιοχή της ανατολικής Βουλγαρίας καταστράφηκαν από πυρκαγιές και ερηµώθηκαν. Στη συνέχεια η περιοχή κατοικήθηκε από πληθυσµούς νοµαδικού χαρακτήρα που δεν έχτιζαν µόνιµες κατοικίες και δεν χρησιµοποιούσαν διακοσµηµένα αγγεία και ειδώλια. Οι παραδόσεις της «Παλαιάς Ευρώπης» δεν χάθηκαν τελείως, αλλά διατηρήθηκαν σε κάποιες περιοχές των πολιτισµών Tripol ye και Cuçuteni στην ανατολική Ρουµανία, τη Μολδαβία και τη δυτική Ουκρανία. Οι οικισµοί αυτών των πολιτισµών γνώρισαν άνθιση και για τα επόµενα 800 χρόνια, δηλαδή έως το 3300 π.χ. ρ π ά θ ι α C U C U T E N I 3

Οικιεσ και οικισµοι Την εποχή αυτή ο τρόπος που σκέπτονται και οργανώνουν τη ζωή τους οι άνθρωποι αλλάζει: δηµιουργούν οικισµούς όπου διαµένουν µόνιµα, κτίζουν σπίτια, διαµορφώνουν χώρους για συγκεκριµένες εργασίες, κατασκευάζουν περιφράξεις. Για πρώτη φορά στη ζωή του ανθρώπου εµφανίζεται η έννοια της συνέχειας και του προγραµµατισµού στην καθηµερινή του ζωή. Ποια ήταν η έκταση των οικισµών; Ανάλογα µε την περιοχή αλλά και την εποχή οι οικισµοί αποτελούνταν από 15-40 σπίτια αλλά µπορεί να έφθαναν και 1500-2000 σπίτια και να καλύπτουν µια έκταση ακόµα και 3200 στρεµµάτων, όπως συµβαίνει σε ορισµένους οικισµούς του πολιτισµού Cuçuteni στην Ουκρανία. Πώς διάλεγαν το µέρος όπου έκτιζαν τον οικισµό; Οι περισσότεροι οικισµοί κτίζονταν κοντά στις όχθες των ποταµών εξασφαλίζοντας έτσι τόσο την ύδρευση όσο και την επικοινωνία τους µε άλλους οικισµούς, µια και πολλά από τα ποτάµια στην περιοχή των Βαλκανίων είναι πλεύσιµα. Οι καλλιεργήσιµες εκτάσεις έπαιζαν επίσης σηµαντικό ρόλο στην επιλογή της θέσης. Τι είναι οι «τούµπες»; Οι οικισµοί µε το πέρασµα των αιώνων καταστρέφονταν και ξανακτίζονταν σχηµατίζοντας έτσι τεχνητούς λόφους, τις «τούµπες» που πολλές φορές έφθαναν σε ύψος τα 10-15 µέτρα. Σχεδιαστική αναπαράσταση νεολιθικού οικισµού

Πώς ήταν τα σπίτια; Στην «παλαιά Ευρώπη» οι άνθρωποι έκτιζαν τα σπίτια τους µε ξύλινους σκελετούς, µια και η ξυλεία υπήρχε σε αφθονία γύρω τους. Οι τοίχοι ήταν καλυµµένοι µε κονίαµα πηλού, µέσα στο οποίο έβαζαν κλαδιά και άµµο για συνδετικό υλικό. Οι στέγες ήταν αχυρένιες, ενώ τα περισσότερα δάπεδα ήταν από πατηµένη γη. Σε ορισµένους οικισµούς, όπως π.χ. στο Cuçuteni, το δάπεδο ήταν κατασκευασµένο από κορµούς δέντρων σκεπασµένους µε ένα στρώµα πηλού το οποίο στη συνέχεια έψηναν για να είναι πιο ανθεκτικό. Τα σπίτια είχαν συνήθως έναν όροφο και ήταν µονόχωρα, υπήρχαν όµως και σπίτια µε δυο ορόφους και περισσότερα δωµάτια. Το µέγεθός τους κυµαινόταν από 40 60 τετραγωνικά µέτρα έως και 100 τετραγωνικά µέτρα που ήταν πολύ πιο σπάνιο. Πήλινο οµοίωµα κτίσµατος 4600-3900 π.χ. Πολιτισµός Gumelniţa Πώς ζούσαν µέσα στα σπίτια; Για τον άνθρωπο της «παλαιάς Ευρώπης» το σπίτι του ήταν το κέντρο της ζωής του. Μέσα σε αυτό υπήρχαν διαµορφωµένοι χώροι για διάφορες εργασίες, όπως η προετοιµασία του φαγητού, η κατασκευή των ενδυµάτων, η καλαθοπλεκτική, αλλά και για τη διαµονή του. Από τα αρχαιολογικά ευρήµατα γνωρί- Πήλινο οµοίωµα κτίσµατος µε επτά ειδώλια, 3700-3500 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni ζουµε ότι υπήρχαν εστίες για το µαγείρεµα και την θέρµανση, αποθηκευτικά σκεύη, έπιπλα, εργαλεία και όπλα. Μέσα στα όρια του οικισµού υπήρχαν και χώροι για εξειδικευµένες εργασίες, όπως µεταλλευτικό εργαστήρι, καµίνι για τα αγγεία κ.ά. Η θρησκευτική λατρεία τέλος φαίνεται ότι γινόταν µέσα στα σπίτια ή σε υπαίθρια ιερά µια και δεν έχουν βρεθεί δηµόσια οικοδοµήµατα για λατρευτική χρήση. Σχεδιαστική αναπαράσταση εσωτερικού σπιτιού 5

η σχεση των κατοικων τησ «Παλαιασ Ευρωπησ» µε το περιβαλλον Η ενασχόληση µε τη γεωργία και την κτηνοτροφία είχε ως επακόλουθο τη µόνιµη εγκατάσταση και τη δηµιουργία οικισµών στην «Παλαιά Ευρώπη». Ο άνθρωπος εγκατέλειψε το κυνήγι άγριων ζώων και τη συλλογή καρπών. Εξηµέρωσε συγκεκριµένα είδη ζώων, όπως αιγοπρόβατα, βοοειδή και χοίρους, για το κρέας, το µαλλί, το δέρµα και το γάλα τους. Χρησιµοποίησε τα εξηµερωµένα πλέον ζώα στο όργωµα της γης και τη µεταφορά αγαθών. Για να εξασφαλίσει βασικές πηγές διατροφής καλλιέργησε δηµητριακά, όσπρια και άλλα φυτά. Με αυτές τις αλλαγές µπόρεσε να µεταβάλει τον τρόπο αλληλεπίδρασης µε το φυσικό περιβάλλον προς όφελός του και να βελτιώσει τον τρόπο ζωής του. Γιατί απεικονίζονται εξηµερωµένα και άγρια ζώα στην τέχνη των κατοίκων της «Παλαιάς Ευρώπης»; Οι απεικονίσεις εξηµερωµένων και άγριων ζώων στην τέχνη αυτής της περιόδου είναι πολυάριθµες. Έχουν βρεθεί, σε οικίες και σε τάφους, ζωόµορφα ειδώλια, ζωόµορφα αγγεία, καθώς και αγγεία µε απεικονίσεις ζώων. Η ύπαρξη των ζώων στην καθηµερινή ζωή των ανθρώπων είχε ιδιαίτερη σηµασία για τις κοινωνίες της «Παλαιάς Ευρώπης». Ορισµένες αναπαραστάσεις ζώων συνδέονται, πιθανότατα, µε θρησκευτικές τελετές και λατρείες σχετικές µε τη γονιµότητα. Πήλινο ειδώλιο αίγας, 4500-3900 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni Ποια ζώα απεικονίζονται συχνότερα; Οι απεικονίσεις των ζώων διαφέρουν και αυτό οφείλεται στις ιδιαιτερότητες και τις προτιµήσεις του κάθε πολιτισµού. Για παράδειγµα, στον πολιτισµό Gumelniţa απεικονίζονται πτηνά, χελώνες, βοοειδή, αλεπούδες και χοίροι, ενώ στον πολιτισµό Cuçuteni κυριαρχούν τα θηλαστικά και, κυρίως, ο ταύρος. Πήλινο ειδώλιο ταύρου, 5000-4500 π.χ. Πολιτισµός Vinča Πήλινο ειδώλιο σκύλου, 4400-4200 π.χ. Πολιτισµός Βάρνας

Οι σφραγιδεσ ή pintadera και η χρηση τουσ Πήλινη σφραγίδα, 4450-4200 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni Οι κάτοικοι της «Παλαιάς Ευρώπης» χρησιµοποιούσαν διακοσµητικές πήλινες σφραγίδες που είναι γνωστές ως pintadera. Οι σφραγίδες αυτές είναι παρόµοιες µε εκείνες που χρησιµοποιήθηκαν για πρώτη φορά το 7000 π.χ. στην περιοχή της σηµερινής Τουρκίας. Ποια η χρήση των pintadera; Η χρήση των σφραγίδων δεν είναι γνωστή. Τα διακοσµητικά τους µοτίβα φανερώνουν συµβολικό χαρακτήρα. Θα µπορούσαν να αποτελούν ένδειξη ιδιοκτησίας ή να είναι αντικεί- µενα γοήτρου. Οι υποθέσεις είναι πολλές. Σύµφωνα µε τους ερευνητές είναι πολύ πιθανό να διακοσµούσαν υφάσµατα ή ακόµα και ορισµένα σηµεία του σώµατος. Οι σφραγίδες χρησιµοποιήθηκαν στην «Παλαιά Ευρώπη» έως και το 3500 π.χ. Μετά το 4000 π. Χ. όµως η χρήση τους ήταν πολύ σπάνια. Πήλινη σφραγίδα σε σχήµα αριστερού ποδιού, 6200-5500 π.χ. Πολιτισµός Starčevo Πώς ήταν κατασκευασµένες οι pintadera; Οι σφραγίδες αποτελούνται από τη σφραγιστική βάση και την κορυφή που ίσως χρησίµευε ως λαβή. Σε ορισµένες σφραγίδες η κορυφή έχει οπή, πιθανότατα, για ανάρτηση. Οι σφραγιστικές επιφάνειες είναι διακοσµηµένες µε γεωµετρικά θέµατα, σπείρες, ζιγκ ζαγκ και λαβυρίνθους. Πήλινη σφραγίδα, 4500-3900 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni 7

H κεραµικη τησ «Παλαιασ Ευρωπησ» Πήλινο αγγείο µε ανθρώπινες φιγούρες, 3700-3500 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni Η κεραµική της «Παλαιάς Ευρώπης» είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Τα αγγεία έχουν περίπλοκα και περίτεχνα σχήµατα. Η διακόσµησή τους είναι πλούσια και πολύχρωµη. Οι αγγειοπλάστες της «Παλαιάς Ευρώπης» επέλεγαν καθαρούς πηλούς για να κατασκευάσουν τα αγγεία, στη συνέχεια διακοσµούσαν την επιφάνειά τους και ολοκλήρωναν τη διαδικασία κατασκευής µε την όπτηση σε υψηλές θερµοκρασίες, ελέγχοντας την ένταση της φωτιάς κατά τη διάρκεια της όπτησης. Κατάφεραν µε αυτόν τον τρόπο να κατασκευάσουν αγγεία υψηλής ποιότητας σε µια εποχή που η χρήση του κεραµικού τροχού ήταν πιθανότατα άγνωστη. Πώς γινόταν η διακόσµηση των αγγείων; Ορισµένα αγγεία είναι διακοσµηµένα µε την τεχνική της εγχάραξης. Κυριαρχούν όµως τα αγγεία µε γραπτή διακόσµηση. Οι βαφές που χρησιµοποιούνταν εκείνη την εποχή ήταν διαλύµατα πηλών πλούσιων σε οξείδια, τα οποία ανάλογα µε τη σύστασή τους έδιναν, κατά την όπτηση, ερυθρό καστανό ή µαύρο χρώµα. Τα διακοσµητικά µοτίβα είναι κυρίως γραµµές παράλληλες, οριζόντιες, σπειροειδείς ή διαγώνιες. Σε ορισµένα αγγεία απεικονίζονται ανθρώπινες φιγούρες ή µορφές ζώων. Πήλινη βάση αγγείου, 4050-3700 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni Πήλινο αγγείο µε πώµα, 4200-4050 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni

Ανθρωποµορφα και ζωοµορφα αγγεια Πήλινο ανθρωπόµορφο αγγείο, 4600-3900 π.χ. Πολιτισµός Gumelniţa Πήλινο ανθρωπόµορφο αγγείο µε πώµα, 4600-3900 π.χ. Πολιτισµός Gumelniţa Πήλινο ζωοµορφικό αγγείο, 4600-3900 π.χ. Πολιτισµός Gumelniţa Ποια ήταν η σηµασία των αγγείων για τους πολιτισµούς της «Παλαιάς Ευρώπης»; Η κεραµική που ξεχωρίζει ιδιαίτερα για τη διακόσµησή της µε ζωηρά και πολύχρωµα σχέδια είναι η κεραµική του πολιτισµού Cuçuteni στη Ρουµανία. Τα αγγεία κατασκευάστηκαν στην ανατολική Ρουµανία και στη Μολδαβία από το 4500 έως το 3500 π.χ. Η διακόσµηση αυτών των αγγείων είναι παρόµοια και σε άλλους πολιτισµούς της «Παλαιάς Ευρώπης». Οι οµοιότητες αυτές φανερώνουν ότι οι πολιτισµοί της «Παλαιάς Ευρώπης» δεν ήταν αποµονωµένοι. Επικοινωνούσαν µέσω του εµπορίου ανταλλάσσοντας προϊόντα και αντικείµενα κύρους, όπως περίτεχνα διακοσµηµένα αγγεία, κοσµήµατα κ.ά. Τα σχήµατα των αγγείων και η διακόσµησή τους δηλώνουν και τη σηµασία που έδιναν οι κάτοικοι της «Παλαιάς Ευρώπης» στην τροφή τους και τα γεύµατά τους ως ένδειξη κοινωνικής προβολής. Οι κάτοικοι της «Παλαιάς Ευρώπης» κατασκεύασαν ανθρωπό- µορφα και ζωόµορφα αγγεία. Η διακόσµησή τους είναι εγχάρακτη ή γραπτή, ενώ τα αυτιά και, σε ορισµένες περιπτώσεις, τα χείλη είναι διάτρητα. Ποια ήταν η χρήση των ανθρωπόµορφων και ζωόµορφων αγγείων; εν είναι γνωστή η χρήση αυτών των αγγείων ούτε είναι γνωστό αν περιείχαν κάτι. Ορισµένες κινήσεις, όπως τα χέρια στο πηγούνι, συναντώνται συχνά στα ανθρωπόµορφα αγγεία και ίσως φανερώνουν µηνύµατα κοινωνικού ή θρησκευτικού περιεχοµένου. Άλλα αγγεία, όπως η γυναίκα που κρατάει αγγείο ή το αγγείο σε σχήµα ζώου, απεικονίζουν σκηνές από την καθηµερινή ζωή. Πήλινο ανθρωπόµορφο αγγείο, 4600-3900 π.χ. Πολιτισµός Gumelniţa 9

Τα ειδωλια τησ «Παλαιασ Ευρωπησ» Πού βρέθηκαν τα περισσότερα ειδώλια της «Παλαιάς Ευρώπης»; Τα περισσότερα έχουν βρεθεί σε σπίτια και φαίνεται ότι τα τοποθετούσαν συχνά σε ειδικές βάσεις, ενώ ορισµένα προέρχονται από «δηµόσια» κτήρια. Άγνωστο είναι αν χρησιµοποιούσαν τα ειδώλια σε ταφικές τελετές. Τα ανθρωπόµορφα νεολιθικά ειδώλια, «µικρές εικόνες» της πραγµατικότητας, κατασκευάζονταν σε όλους τους νεολιθικούς πολιτισµούς στην Ελλάδα, στη Μικρά Ασία, τη Συρία, τη Μεσοποταµία, την Αίγυπτο. Τα υλικά που χρησιµοποιούσαν ήταν λίθος, µέταλλο, ελεφαντοστό, πηλός, όστρεο και οστό και έχουν βρεθεί τόσο σε οικίες όσο και σε τάφους. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά των ειδωλίων της «Παλαιάς Ευρώπης»; Τα περισσότερα από τα ειδώλια που κατασκεύαζαν οι κάτοικοι της «Παλαιάς Ευρώπης» ήταν πήλινα και απεικόνιζαν γυναίκες. Το σώµα των µικρότερων ειδωλίων ήταν κατασκευασµένο από δυο µέρη που ένωναν µε ένα στρώµα πηλού, ενώ για τα µεγαλύτερα χρησιµοποιούσαν µήτρες, δηλαδή πήλινα καλούπια. Στη συνέχεια τα ζωγράφιζαν ή χάραζαν διακοσµητικά µοτίβα ή έκαναν διακοσµητικές οπές. Αφού έψηναν τα ειδώλια περνούσαν χάλκινα εξαρτήµατα στις οπές που χρησίµευαν ως κοσµήµατα. Πήλινο καθιστό γυναικείο ειδώλιο, 5000-4600 π.χ. Πολιτισµός Hamangia Πήλινο καθιστό ανδρικό ειδώλιο, 5000-4600 π.χ. Πολιτισµός Hamangia Τι σκέφτεται; Ένα από τα πιο γνωστά ειδώλια της «Παλαιάς Ευρώπης» είναι ο «στοχαστής». Πρόκειται για ένα ανδρικό ειδώλιο που κάθεται σε σκαµνί και µε τα χέρια του κρατάει τα µάγουλά του. Τόσο το θέµα όσο και ο τρόπος που έχει αποδοθεί θυµίζει σύγχρονα γλυπτά και συγκεκριµένα έργα του Πικάσο, του Μοντιλιάνι και του Μπρανκούζι. Η ασυνήθιστη στάση του φέρνει στο νου κάποιον που στοχάζεται, άποψη όµως που πολλοί αµφισβητούν. Μήπως απεικονίζει κάποιον που θρηνεί και η στάση του συνδέεται µε τις ταφικές πρακτικές της εποχής;

Με τι έµοιαζαν τα ειδώλια; Οι διαφορετικοί πολιτισµοί στην κοιλάδα του ούναβη είχαν ξεχωριστή αντίληψη και απεικόνισαν το ανθρώπινο σώµα µε διαφορετικό τρόπο: ορισµένα ειδώλια έχουν τυποποιηµένα σώµατα, σχηµατοποιηµένο κεφάλι και άκρα και περίτεχνη διακόσµηση, ενώ άλλα είναι πιο φυσιοκρατικά και σπάνια είναι διακοσµηµένα. Πήλινο γυναικείο ειδώλιο, 5000-4600 π.χ. Πολιτισµός Hamangia Τα γυναικεία ειδώλια στην «Παλαιά Ευρώπη» ήταν απεικονίσεις της µεγάλης Μητέρας-Θεάς; Τα περισσότερα από τα ειδώλια των νεολιθικών χρόνων είναι γυναικεία µε τονισµένα τα σηµεία του σώµατος που έχουν σχέση µε τη γονιµότητα. Γι αυτό είχε για χρόνια επικρατήσει η αντίληψη ότι τα ειδώλια αυτά απεικονίζουν µια µεγάλη «Μητέρα-Θεά» και ότι η δοµή της κοινωνίας ήταν µητριαρχική. Η θεωρία αυτή τα τελευταία χρόνια αµφισβητείται από πολλούς ερευνητές που µελετούν τα ειδώλια µε διαφορετικό τρόπο. Τα ειδώλια που έχουν βρεθεί κοντά ή µέσα στα σπίτια πιθανώς είχαν σχέση µε µια οικιακή λατρεία συνδεδεµένη µε την έννοια της γονιµότητας, ενώ όσα προέρχονται από δηµόσια κτίρια χρησίµευαν σε συλλογικές τελετές θρησκευτικού χαρακτήρα. Τα ειδώλια τέλος έχουν ερµηνευθεί ως παιχνίδια, απεικονίσεις καθηµερινών ανθρώπων ή αντικείµενα που χρησίµευαν σε τελετές µύησης. Οστέινο γυναικείο ειδώλιο, 4600-3900 π.χ. Πολιτισµός Gumelniţa Πήλινο γυναικείο ειδώλιο, 4050-3900 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni 11

H νεολιθικη µεταλλουργια στην «Παλαια Ευρωπη» Αιχµές βελών και δοράτων από πυριτόλιθο, 4000 π.χ. Πολιτισµός Casimçea Πώς συναντάται ο χαλκός στη φύση; Είτε αυτόνοµα στην επιφάνεια της γης είτε σε ορυκτά πετρώµατα, όπως ο αζουρίτης και ο µαλαχίτης. Τι είναι η εκκαµίνευση; Η εκκαµίνευση είναι η τεχνική που ανακάλυψε ο άνθρωπος γύρω στο 5400 π.χ. για να εξάγει το χαλκό από τα µεταλλεύµατα του αζουρίτη και του µαλαχίτη. Όταν ο χαλκός θερµανθεί στους 1083 C και παραπάνω λιώνει και στη συνέχεια χυτεύεται σε µήτρες. Χύτευση σε µονή µήτρα Χύτευση σε διπλή µήτρα Σφυρηλάτηση Τι σηµαίνει «χυτεύεται σε µήτρες»; Οι µήτρες ήταν τα λίθινα καλούπια µέσα στα οποία έχυναν το λιωµένο µέταλλο για να κατασκευάσουν το εργαλείο ή το όπλο που ήθελαν. Οι µήτρες ήταν µονές ή διπλές. Στο τέλος σφυρηλατούσαν τις ακµές του εργαλείου για να αποκτήσει την τελική του µορφή και να γίνει πιο ανθεκτικό. Η χρήση των µετάλλων και ιδιαίτερα του χαλκού γύρω στα τέλη της 6ης χιλιετίας αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα επιτεύγ- µατα του ανθρώπου. Η µετάβαση από την εποχή του λίθου στην εποχή των µετάλλων είχε ως αποτέλεσµα να αλλάξει ο τρόπος ζωής των ανθρώπων. Η µετάβαση όµως αυτή δεν ήταν αιφνίδια και πραγµατοποιήθηκε στη διάρκεια µερικών εκατοντάδων ετών. Χάλκινο βραχιόλι, 4500-3900 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni Τι αντικείµενα από χαλκό κατασκεύαζαν την εποχή αυτή; Σουβλιά, αγκίστρια, περόνες, βραχιόλια, χάνδρες, σµίλες, πελέκεις, σφυροπελέκεις, αξίνες. Ποια άλλα µέταλλα χρησιµοποιούσαν στην «Παλαιά Ευρώπη»; Κυρίως τον χρυσό, µε τον οποίο κατασκεύαζαν κοσµήµατα. Τόσο τα χάλκινα όσο και τα χρυσά αντικείµενα που έχουν βρεθεί σε ανασκαφές σε περιοχές της «Παλαιάς Ευρώπης» είναι πολλά, µόνο τα χάλκινα ζυγίζουν συνολικά περισσότερο από 4,7 τόνους. Χάλκινοι πελέκεις, 4400-4200 π.χ. Πολιτισµός Βάρνας

Η ανταλλαγή αντικειµένων κύρους ή όπως θα λέγαµε σήµερα δώρων µε µεγάλη αξία ήταν ιδιαίτερα σηµαντική για τους κατοίκους της «Παλαιάς Ευρώπης». Έτσι πρόβαλλαν τον πολιτισµό τους αλλά και αντάλλασσαν µηνύµατα κοινωνικού, πολιτικού και θρησκευτικού χαρακτήρα τόσο µε αντικειµενα κυρουσ τους κοντινούς γείτονες όσο και µε πολύ αποµακρυσµένους πολιτισµούς. Τι είδους αντικείµενα αντάλλασσαν; Αντικείµενα από χαλκό, χρυσά κοσµήµατα, πολυτελή σκεύη και κοσµήµατα από όστρεα του τύπου Spondylus Gaederopus που υπάρχουν µόνο στη θάλασσα του Αιγαίου. Βραχιόλια από όστρεο, 5000-4600 π.χ. Πολιτισµός Hamangia Χρυσό ανθρωπόµορφο ειδώλιο, 4000-3500 π.χ. Πολιτισµός Bodrogkeresztúr Πήλινο αγγείο µε ζωοµορφικές παραστάσεις, 3700-3500 π.χ. Πολιτισµός Cuçuteni Περιδέραιο από όστρεα 4500-4300 π.χ. Πολιτισµός Giurgiuleşti 13 Spondylus Gaederopus Πώς έφτασαν τα πρώτα αντικείµενα από όστρεο στην κοιλάδα του ούναβη; Οι πρώτοι γεωργοί που πιθανώς προέρχονταν από την Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του ούναβη ήδη από το 6000 π.χ. έφεραν µαζί τους όστρεα του τύπου Spondylus Gaederopus.

Ο θησαυροσ τησ Βαρνασ Το νεκροταφείο της Βάρνας στη Βουλγαρία είναι το πλουσιότερο από άλλα νεκροταφεία της «Παλαιάς Ευρώπης». Μέχρι στιγµής έχουν αποκαλυφθεί περίπου 310 τάφοι, οι οποίοι χρονολογούνται γύρω στο 4500 π.χ. Το νεκροταφείο περιελάµβανε κανονικές ταφές, αλλά και κενοτάφια, ή «συµβολικούς» τάφους. Χρυσά ελάσµατα σε σχήµα ταύρων, 4400-4200 π.χ. Πολιτισµός Βάρνας Υπήρχε κοινωνική ιεραρχία; Τα περισσότερα από τα ευρήµατα ήταν συγκεντρωµένα σε 4 πολύ πλούσιους τάφους, από τους οποίους µόνο ο ένας περιείχε τον σκελετό ενός ενήλικου άνδρα, ενώ οι υπόλοιποι ήταν κενοτάφια. Σε µία µικρή οµάδα σηµαντικών τάφων έχουν βρεθεί εισηγµένα πολυτελή αντικείµενα. Οι ανακαλύψεις αυτές αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη κοινωνικής ιεραρχίας. Είναι σαφές ότι ορισµένα µέλη της κοινωνίας απολάµβαναν σηµαντικό κύρος και δύναµη. Γιατί το νεκροταφείο της Βάρνας θεωρείται το πλουσιότερο νεκροταφείο; Στους 62 από τους 310 τάφους, που Χρυσό µικρογραφικό σκήπτρο, 4400-4200 π.χ. Πολιτισµός Βάρνας έχουν αποκαλυφθεί έως τώρα, βρέθηκαν περισσότερα από 3000 χρυσά αντικεί- µενα, περισσότερα από 160 χάλκινα όπλα, εργαλεία και κοσµήµατα, πολλά κοσµήµατα κατασκευασµένα από όστρεα, καθώς και αντικείµενα από πυριτόλιθο, όπως µεγάλες αιχµές µήκους 30 40 εκατοστών. Πολλά από τα αντικείµενα που βρέθηκαν δεν έχουν ίχνη φθοράς στην επιφάνειά τους. Τα αντικείµενα αυτά κατασκευάστηκαν για ταφική χρήση και αποτελούν σύµβολα κύρους. Χρυσά βραχιόλια, 4400-4200 π.χ. Πολιτισµός Βάρνας Χρυσά περίαπτα, 4400-4200 π.χ. Πολιτισµός Βάρνας

H Ελλαδα την 5η και 4η χιλιετια π.χ. και οι σχεσεισ τησ µε τα βαλκανια Η αρχή της Νεολιθικής εποχής στην Ελλάδα τοποθετείται στα µέσα της 7ης χιλιετίας, ενώ στα Βαλκάνια λίγο αργότερα. Σύµφωνα µε τις επικρατέστερες απόψεις οι κυριότερες πολιτισµικές καινοτοµίες ξεκίνησαν νωρίτερα στην Εγγύς Ανατολή και τη Μικρά Ασία, διαδόθηκαν µέσω των θαλασσίων οδών στην Ελλάδα και στη συνέχεια στα υπόλοιπα Βαλκάνια. Η 5η χιλιετία ήταν περίοδος µεγάλης ανάπτυξης για την Ελλάδα. Ανάµεσα στο 4800 και το 4500 π.χ. καθιερώνεται η µεταλλουργία, βελτιώνεται ο τρόπος καλλιέργειας της γης πιθανώς µε τη χρήση του αρότρου, αυξάνεται ο αριθµός των οικισµών, καθώς και των αµυντικών περιβόλων. Πήλινο αγγείο µε εικονιστικές παραστάσεις ζώων, 4800-4000 π.χ. Κρυονέρι Σερρών Πήλινο ζωοµορφικό αγγείο µε γραπτή διακόσµηση, 4800-4000 π.χ. Σιταγροί ράµας Οι οικισµοί και τα σπίτια στην Ελλάδα µοιάζουν µε εκείνα των Βαλκανίων; Οι οικισµοί στην Ελλάδα την εποχή αυτή καταλαµβάνουν συνήθως µια έκταση 40-80 στρεµµάτων. Τα σπίτια είναι ισόγεια ή διώροφα, διαφέρουν όµως ως προς τα υλικά δόµησης: ενώ τα σπίτια στα Βαλκάνια έχουν ξύλινους σκελετούς, στην Ελλάδα η βάση είναι λίθινη και οι τοίχοι πλινθόκτιστοι. Έχουν βρεθεί χώροι που θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ως χώροι λατρείας και τα σπήλαια, που τα παλιότερα χρόνια στην Ελλάδα χρησίµευαν ως κατοικίες, εξακολουθούν να χρησιµοποιούνται ως βοηθητικοί χώροι. Λίθινη σφραγίδα, 5800-5400/5300 π.χ. Χαρά (Μαγούλα Πανάγου) Λάρισα. Πήλινο οµοίωµα οικίας, 5800-5400/5300 π.χ. Μυρρίνη Ν. Καρδίτσας 15

Πώς διαπιστώνονται οι αλληλεπιδράσεις ανάµεσα στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια; Μαρµάρινο σταυρόσχηµο ειδώλιο µε χρω- µατική διακόσµηση, 4800-3200 π.χ. Μαγούλα Ασπρόχωµα ή Ασηµόχωµα, Μέλισσα Λάρισας Ορισµένοι τύποι αγγείων, όπως τα µαύρα στιλβωµένα αγγεία συναντώνται σε όλη τη νότια Βαλκανική χερσόνησο. Αγγεία από τον ελλαδικό χώρο φθάνουν έως την Αλβανία και άλλα χαρακτηριστικά των περιοχών της Αδριατικής εντοπίζονται σε ελλαδικές θέσεις, ενώ ορισµένες τεχνικές διακόσµησης τυπικές των ανατολικών Βαλκανίων χρησιµοποιούνται και στην ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη. Τα ειδώλια που κατασκευάζονται στον ελλαδικό χώρο παρουσιάζουν πολλές οµοιότητες µε τα αντίστοιχα των Βαλκανίων. Τα φυσιοκρατικά, ειδώλια ανδρικά ή γυναικεία, παρουσιάζονται συχνά όρθια µε τονισµένα τα χαρακτηριστικά του προσώπου και στις γυναίκες τονίζονται τα στήθη και οι γλουτοί. Όπως συµβαίνει και στα Βαλκάνια την εποχή αυτή πληθαίνουν οι καθιστές µορφές. Τα σχη- µατικά ειδώλια, συχνά σταυρόσχηµα, εµφανίζονται κυρίως στην Κρήτη και στις Κυκλάδες, ενώ από τη Θεσσαλία και έως τα Βαλκάνια ο αριθµός τους είναι περιορισµένος. Η διακόσµηση των ειδωλίων παραπέµπει στη διακόσµηση των αγγείων της αντίστοιχης περιόδου κάθε πολιτισµού. Η ερµηνεία τους τέλος παρουσιάζει δυσκολίες όπως και στην περίπτωση των βαλκανικών. Μαρµάρινο κεφάλι ακρόλιθου* ειδωλίου µε χρωµατική διακόσµηση, 4500-3200 π.χ. Θεσσαλία Πήλινο ειδώλιο γυναικείας µορφής µε πτηνόµορφο πρόσωπο και εγχάρακτη διακόσµηση τονισµένη µε κόκκινο χρώµα, 5400/5300-4800 π.χ. Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης Πήλινο ειδώλιο καθισµένης γυναικείας µορφής, 5800-5400/5300 π.χ. Φάρσαλα Ν. Λάρισας *τα ακρόλιθα ήταν σχηµατικά ειδώλια: το σώµα τους αποτελούσε ένας κύλινδρος από πηλό, µέσα στον οποίο τοποθετούσαν ένα λίθινο τριγωνικό κεφάλι µε ζωγραφισµένες τις λεπτοµέρειες.

Χάλκινο εγχειρίδιο, 4500-3200 π.χ. Σπήλαιο Αλεπότρυπα ιρού Λακωνίας Τα χάλκινα εργαλεία παρουσιάζουν πολλές οµοιότητες µε αντίστοιχα αντικείµενα της Σερβίας και της περιοχής του ούναβη. Μια οµάδα µόνο εγχειριδίων, που από κάποια στιγµή και µετά αποτελούν απαραίτητο συνοδευτικό των ανδρικών ταφών, εµφανίζεται πρώτα στην Ελλάδα λίγο µετά το 4500 π.χ. ενώ στη νοτιοανατολική Ευρώπη στις αρχές της 4ης χιλιετίας π.χ. Περιδέραιο µε χάντρες από όστρεο Spondylus gaederopus και µάρµαρο, 4800-4000 π.χ. Ντικιλί Τας Καβάλας Αργυρό δακτυλιόσχηµο περίαπτο, 4500-3200 π.χ. Σπήλαιο Αλεπότρυπας ιρού Λακωνίας Χρυσό δακτυλιόσχηµο περίαπτο, 4500-3200 π.χ. Άγνωστης προέλευσης Ενδείξεις όµως άµεσων επαφών αποτελούν τα κοσµήµατα από όστρεα του τύπου Spondylus gaederopus που συναντάται αποκλειστικά στο Αιγαίο. Τα αντικείµενα αυτά διακινούνται σε µια τεράστια έκταση από την Ελλάδα έως την κεντρική και Β Ευρώπη. Σε τι οφείλεται η παρακµή και εγκατάλειψη των νεολιθικών οικισµών στο τέλος της 4ης χιλιετίας; Όπως και στα Βαλκάνια έτσι και στην Ελλάδα τα αίτια της εγκατάλειψης έχουν αναζητηθεί σε µετακινήσεις πληθυσµών, «εισβολές» νέων οµάδων, πιθανώς νοµαδικού χαρακτήρα, ακόµα και σε έντονες κλι- µατικές αλλαγές χωρίς όµως οι ερευνητές να µπορούν να καταλήξουν µε βεβαιότητα. Σίγουρα πάντως τα αίτια είναι περισσότερα και το φαινόµενο χαρακτηρίζει όλους τους πολιτισµούς της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων.