Αλέξιος Φιλανθρωπηνός

Radic Radivoj,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Βυζαντινός στρατηγός ο οποίος δοξάστηκε με νίκες κατά των Τουρκομάνων στη Μικρά Ασία την περίοδο 1293-1295. Ύστερα από μιαν αποτυχημένη προσπάθεια σφετερισμού της εξουσίας το 1295, τυφλώθηκε και το όνομά του χάνεται για λίγο από τις ιστορικές πηγές. Μολονότι τυφλός και σε μεγάλη ηλικία, στη διάρκεια της τρίτης και τέταρτης δεκαετίας του 14ου αιώνα ηγήθηκε με επιτυχία του βυζαντινού στρατού στις μάχες γύρω από τη Φιλαδέλφεια και στη Λέσβο. Άλλα Ονόματα Αλέξιος Δούκας Τόπος και Χρόνος Γέννησης γύρω στο 1270 Κύρια Ιδιότητα στρατιωτικός αξιωματούχος 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο Αλέξιος ήταν ο γνωστότερος εκπρόσωπος της οικογένειας των Φιλανθρωπηνών, η οποία εμφανίσθηκε στο Βυζάντιο στα μέσα του 13ου αιώνα και είχε συγγενικούς δεσμούς με αρκετές επιφανείς οικογένειες. Έφερε το επώνυμο της μητέρας του, προς τιμήν του θείου του, αδελφού της μητέρας του και επίσης ικανού στρατηγού Αλέξιου Δούκα Φιλανθρωπηνού. Ο ήταν ο δεύτερος γιος του πρωτοβεστιαρίου Μιχαήλ Ταρχανειώτη και μιας γόνου της οικογένειας των Φιλανθρωπηνών, της οποίας δεν παραδίδεται το όνομα. Με βάση τις υπάρχουσες πηγές είναι αδύνατον να προσδιορίσουμε επακριβώς πότε γεννήθηκε ο. Αν όμως ληφθούν υπόψη όλα τα στοιχεία για τη σταδιοδρομία και τη ζωή του, νομίζουμε ότι είναι αποδεκτή μια κατά προσέγγιση χρονολόγηση της γέννησής του γύρω στο 1270. 1 Ήταν νυμφευμένος με τη Θεοδώρα Ακροπολίτισσα, κόρη του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη και εγγονή του ιστορικού και πολιτικού Γεωργίου Ακροπολίτη. 2. Νεαρός στρατηγός Η σταδιοδρομία του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού υπήρξε μάλλον ασυνήθιστη και γεμάτη απότομες μεταβολές. Συνοπτικά, όλα τα γνωστά και σημαντικά γεγονότα που σχετίζονται με το πρόσωπό του μπορούν να συγκεντρωθούν γύρω από δύο χρονικούς άξονες: τις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του 13ου αιώνα από τη μία και την τρίτη και τέταρτη δεκαετία του 14ου αιώνα από την άλλη. Το πεδίο της δράσης του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού ήταν ουσιαστικά το δυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας, το οποίο στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα βρισκόταν ακόμη υπό βυζαντινή κυριαρχία και όπου ο βυζαντινός στρατός έπρεπε να διεξάγει εξουθενωτικό και αβέβαιο αγώνα εναντίον των Οθωμανών. Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β Παλαιολόγος είχε εγκατασταθεί από το 1290 έως το 1293 στην περιοχή αυτή, 2 επιθυμώντας να ενθαρρύνει με την παρουσία του και με την ενίσχυση των οχυρώσεων τον βυζαντινό πληθυσμό, ο οποίος εγκατέλειπε βαθμιαία την περιοχή της Μικράς Ασίας αναζητώντας καταφύγιο στις ευρωπαϊκές επαρχίες, αποθαρρυμένος από τις συνεχείς εχθρικές επιδρομές. Αναχωρώντας το 1293, άφησε τον νεαρό και ικανό στρατηγό Αλέξιο Φιλανθρωπηνό, τιμώντας τον πρώτα με τον τίτλο του δούκα του θέματος των Θρακησίων και του πιγκέρνη, 3 αξίωμα ιδιαίτερα υψηλό (ο Ψευδο-Κωδινός το τοποθετεί 15ο στην ιεραρχία των αυλικών τίτλων). 4 Με εξουσιοδότηση του ανώτατου διοικητή του στρατού της Ανατολής, ο Αλέξιος είχε καθήκον να αγωνισθεί εναντίον των Οθωμανών, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια λεηλατούσαν ιδιαίτερα την περιοχή της κοιλάδας του ποταμού Μαιάνδρου. Τα τμήματα κρούσης των στρατευμάτων του τα αποτελούσαν ιππείς από την Κρήτη. Δημιουργήθηκε στις 28/7/2017 Σελίδα 1/7

Radic Radivoj,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Στον νεαρό στρατηγό εναπόθεταν τις ελπίδες τους όχι μόνο ο αυτοκράτορας και οι συνεργάτες του, αλλά και ο βυζαντινός πληθυσμός. Πολύ γρήγορα, από την κοιλάδα του Μαιάνδρου άρχισαν να φθάνουν ειδήσεις για μεγάλες νίκες του βυζαντινού στρατού. Οι επιτυχίες αυτές προκάλεσαν βαθιά εντύπωση και στους Οθωμανούς και ο έγινε φόβητρο. Ο Μάξιμος Πλανούδης σημειώνει ότι την εποχή εκείνη για την αγορά ενός προβάτου χρειάζονταν περισσότερα χρήματα από ό,τι για έναν μουσουλμάνο αιχμάλωτο. 5 Εμπνεόμενος από τις επιτυχίες του Φιλανθρωπηνού, ο ποιητής Μανουήλ Φιλής αφιέρωσε ένα από τα ποίηματά του στην εξύμνηση των πολεμικών κατορθωμάτων του στρατηγού. 6 Οι στρατιωτικές νίκες των Βυζαντινών ανάγκασαν τους Τούρκους να συνομολογήσουν ειρήνη με τους Βυζαντινούς. Επειδή ο Φιλανθρωπηνός τούς πρότεινε δίκαια συμφωνία, οι Τούρκοι αναγνώρισαν την ανώτατη εξουσία του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Μάλιστα, ένα τουρκομανικό τάγμα υπηρετούσε πιστά στον βυζαντινό στρατό. Αυτό ήταν και το αποκορύφωμα της αστραπιαίας σταδιοδρομίας του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού. 3. Αποτυχημένη προσπάθεια σφετερισμού «Υπάρχει εποχή πολέμου και υπάρχει εποχή ειρήνης» έγραφε ο Μάξιμος Πλανούδης στον νεαρό του φίλο «Εσύ έλαμψες και στην μία και στην άλλη εποχή». 7 Ήταν στιγμές πρόκειται για το 1295 όταν έπαινοι και αναγνώριση έφθαναν από όλες τις πλευρές και όταν στην Αυτοκρατορία δεν υπήρχε πιθανώς δημοφιλέστερη προσωπικότητα από τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό. Ακριβώς τότε επήλθε η απροσδόκητη και τραγική πτώση. Το φθινόπωρο του 1295 στην Αυτοκρατορία διαδόθηκε η φήμη ότι ο στασίασε εναντίον του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες εκδηλώθηκε αυτή η στάση παραμένουν εν μέρει ασαφείς. Στο κίνημα αυτό θα πρέπει να έπαιξε ρόλο και η δυσαρέσκεια των υπόλοιπων μικρασιατικών επαρχιών για την πολιτική της κυβέρνησης της Κωνσταντινουπόλεως. Υποστηριζόμενος από τους στρατιώτες του, και με τη συμπαράσταση του τοπικού πληθυσμού, ο οποίος διακατεχόταν από ένα είδος επαρχιακού πατριωτισμού, ο Φιλανθρωπηνός απέκτησε σχετικά εύκολα τον πλήρη έλεγχο των περιοχών οι οποίες του είχαν δοθεί προς διοίκηση. Στην περιοχή αυτή το όνομα του αυτοκράτορα δε μνημονευόταν πλέον, όπως αναφέρει ο Γεώργιος Παχυμέρης, «εκτός χάριν αστεϊσμού». 8 Μάλιστα ορισμένα μοναστήρια («πολλά στον αριθμό και εκείνα τα μεγαλύτερα», τονίζει ο Παχυμέρης) 9 μνημόνευαν στη λειτουργία το όνομα του νεαρού στρατηγού αντί για το όνομα του αυτοκράτορα. Η πληροφορία αυτή υπονοεί ίσως και υποστήριξη της παράταξης των αρσενιατών προς τον πιγκέρνη. Ο νεαρός σφετεριστής μπορούσε να υπολογίζει, αν όχι σε ανοιχτή υποστήριξη, τουλάχιστον στην κατανόηση, και όχι μόνο στη Μικρά Ασία αλλά και στα υπόλοιπα τμήματα της Αυτοκρατορίας. Ο Ανδρόνικος Β είχε κάθε λόγο να φοβάται. Όμως υπερίσχυσε η έλλειψη αποφασιστικότητας στον νεαρό στρατηγό, ο οποίος έδωσε έτσι στον αυτοκράτορα το χρόνο να αντιδράσει. Ο Ανδρόνικος Β έπαιξε διπλό διπλωματικό παιχνίδι. Μέσω απεσταλμένου του προσέφερε στον στασιαστή τον τίτλο του καίσαρα και συγχώρεση, ενώ ταυτόχρονα ετοιμαζόταν να απαλλαγεί διά της βίας από τον επικίνδυνο αντίπαλο. Τα Χριστούγεννα του 1295 ο νεαρός στρατηγός συνελήφθη και τυφλώθηκε από στρατιώτες του Ανδρόνικου Β'. Σε ένα απόσπασμα από τα λεγόμενα Βραχέα Χρονικά έχει διαφυλαχθεί μια περιληπτική πληροφορία ότι το έτος 6805 από κτίσεως κόσμου τυφλώθηκε ο πιγκέρνης. 10 Λόγω της σωματικής του αναπηρίας, στο σημείο αυτό το αναμενόμενο θα ήταν να λήξει και η σταδιοδρομία του Φιλανθρωπηνού. 4. Τα κατορθώματα του τυφλού γέροντα 4.1. Φιλαδέλφεια Στη διάρκεια των επόμενων περίπου τριάντα ετών, στις ιστορικές πηγές δεν γίνεται μνεία για τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό. Το 1323 όμως ο πατριάρχης Ησαΐας, που είχε μόλις ανέλθει στο θρόνο του, συμβούλεψε τον Ανδρόνικο Β να στείλει στη Μικρά Ασία τον τυφλό και σχεδόν ξεχασμένο στρατηγό. Κατά την τρίτη δεκαετία του 14ου αιώνα η θέση του Βυζαντίου στην περιοχή ήταν πολύ χειρότερη από ό,τι γύρω στο 1295. Η Φιλαδέλφεια βρισκόταν ήδη για μεγάλο διάστημα υπό οθωμανική πολιορκία και όλα έδειχναν ότι δεν υπάρχει σωτηρία. Σε αυτήν την απελπιστική κατάσταση ο Ανδρόνικος Β Δημιουργήθηκε στις 28/7/2017 Σελίδα 2/7

Radic Radivoj,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια αποφάσισε να προβεί σε μια μάλλον απεγνωσμένη ενέργεια. Αποδεχόμενος τη συμβουλή του Πατριάρχη, έστειλε στην περιοχή τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό. Η παράδοξη αυτή αποστολή είχε εντυπωσιακά επιτυχή έκβαση. Ο ένδοξος στρατηγός έσωσε τη βυζαντινή αυτή πόλη της Λυδίας χωρίς χρήματα και χωρίς αρκετό στρατό, χάρη στο κύρος που ακόμη διατηρούσε και στο γεγονός ότι ανάμεσα στους Οθωμανούς είχε αποκτήσει διαστάσεις θρύλου. Αρκούσε το άκουσμα του ονόματος του Αλεξίου για να λύσουν οι αντίπαλοι την πολιορκία της Φιλαδέλφειας. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς, για τον οποίο το κατόρθωμα του Φιλανθρωπηνού ισοδυναμούσε με θαύμα, αναφέρεται στη μετέπειτα ευημερία της πόλης. «Ένας μέδιμνος σιτάρι κόστιζε το πολύ μια δραχμή». 11 Το 1324 ο Φιλανθρωπηνός ανέλαβε διοικητής της πόλης, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1327. 4.2. Λέσβος Όμως ούτε αυτό ήταν το τέλος της πολιτικής σταδιοδρομίας του ένδοξου στρατηγού. Στο μεταξύ ο Ανδρόνικος Β είχε εξαναγκαστεί να παραιτηθεί από το θρόνο έπειτα από μακρύ εμφύλιο πόλεμο και το 1328 την εξουσία ανέλαβε ο εγγονός του, Ανδρόνικος Γ'. Η άνοδός του στο θρόνο συνοδεύτηκε από την ανάδειξη μιας νέας γενιάς Βυζαντινών αριστοκρατών με προεξάρχοντα τον Ιωάννη Καντακουζηνό, η οποία φάνηκε ωστόσο ικανή να εκτιμήσει το κύρος και τις ικανότητες του Φιλανθρωπηνού, αν και ο τελευταίος είχε σημειώσει τις μεγαλύτερές του επιτυχίες σε μια εποχή που ο νεαρός αυτοκράτορας και ο Καντακουζηνός δεν είχαν ακόμη γεννηθεί (1293-1295). Ο Ανδρόνικος Γ στράφηκε στον γηραιό στρατηγό μετά την ανακατάκτηση της Λέσβου. Όταν η Λέσβος καταλήφθηκε από τον Γενουάτη κύριο της μικρασιατικής Φώκαιας Δομήνικο Cattaneo, η Κωνσταντινούπολη έστειλε στόλο, ο οποίος ύστερα από μακρά πολιορκία κατέλαβε το χειμώνα του 1336 ολόκληρη τη Λέσβο εκτός από το κύριο οχυρό της, τη Μυτιλήνη. Τότε έστειλε ο Ανδρόνικος Γ' στη Λέσβο τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό, ήδη σε προχωρημένο γήρας, διορίζοντάς τον διοικητή και με την εντολή να φέρει σε πέρας τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Για μιαν ακόμα φορά ο τυφλός γέροντας δικαιολόγησε πλήρως τις προσδοκίες του αυτοκράτορα και με την κατάληψη της Μυτιλήνης μετέτρεψε την εκστρατεία στο Αιγαίο σε πραγματικό θρίαμβο του βυζαντινού στρατού. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι επιτυχίες στη Φιλαδέλφεια την τρίτη δεκαετία και στη Λέσβο την τέταρτη δεκαετία του 14ου αιώνα αποτελούσαν μεγάλη ικανοποίηση για αυτόν τον λαμπρό στρατηγό, τον οποίο οι σύγχρονοί του αποκαλούσαν «Βελισσάριο της εποχής των Παλαιολόγων». 12 Η ανάκτηση της Μυτιλήνης και το αξίωμα του ηγεμόνα της Λέσβου είναι οι τελευταίες μνείες στις πηγές για τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό. Από την πέμπτη δεκαετία του 14ου αιώνα έχουν διασωθεί και ορισμένες επιστολές του Νικηφόρου Γρηγορά προς τον Αλέξιο. 13 Παραμένει ωστόσο άγνωστη η χρονολογία θανάτου του και είναι πιθανό να μην έζησε καν την έναρξη του νέου εμφυλίου πολέμου το 1341. 1. Polemis, D., The Doukai. A Contribution to the Byzantine Prosopography (London 1968), αρ. 171, σελ. 169. 2. Laiou, A., Constantinople and the Latins. The Foreign Policy of Andronicus II, 1282-1328 (Cambridge Mass. 1972) σελ. 76-84. 3. Georges Pachymérès relations historiques, III, επιμ. Failler, A. (Paris 1999) σελ. 237. Nicephori Gregorae Byzantina Historia, I επιμ. Bekker, I. Schopen, L. (Bonnae 1829) σελ. 195. 4. Pseudo-Kodinos. Traité des offices, επιμ. Verpeaux, J. (Paris 1966) σελ. 137. 5. Maximi monachi Planoudis epistulae, επιμ. Leone, P.A.M. (Amsterdam 1991), αρ. 78, σελ. 118-120. Δημιουργήθηκε στις 28/7/2017 Σελίδα 3/7

Radic Radivoj,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 6. Manuelis Philae Carmina I, επιμ. Miller, E. (Paris 1855), αρ. LXXXV, σελ. 262-264. 7. Για τις επιστολές του Μάξιμο Πλανούδη προς τον Αλέξιο Φιλανθρωπηνό βλ. Laiou, A., Constantinople and the Latins. The Foreign Policy of Andronicus II, 1282-1328 (Cambridge Mass. 1972) σελ. 82. Στην επιστολή 78 ο Πλανούδης κάνει ιδιαίτερα αναφορά στην ανδρεία του γενναίου στρατηγού, Leone, P.A.M. (επιμ.), Maximi monachi Planoudis epistulae, επιμ. Leone, P.A.M. (Amsterdam 1991), αρ. 78, 23 29 8. Georges Pachymérès relations historiques, III, επιμ. Failler, A. (Paris 1999) σελ. 245. 9. Georges Pachymérès relations historiques, III, επιμ. Failler, A. (Paris 1999) σελ. 245. 10. Schreiner, P., Die byzantinische Kleinchroniken, I (Wien 1975), Χρονικό 23, σελ. 194, αρ. 4. 11. Nicephori Gregorae Byzantina Historia, I, επιμ. Bekker, I. Schopen, L. (Bonnae 1829) σελ. 362. 12. Bakker, W.F. van Gemert, A.F., Ιστορία του Βελισσαρίου (Aθήνα 1988) σελ. 120 κ.ε. Τα σπάνια χαρίσματα του Φιλανθρωπηνού τονίζει και ο Νικηφόρος Γρηγοράς λέγοντας πως ο στρατηγός συνδύαζε την αρετή και την τόλμη, τη μεν ως εκ γενετής χάρισμα και τη δεύτερη χάρη στην πείρα και την άσκηση επί σειρά ετών, βλ. Nicephori Gregorae Byzantina Historia, I επιμ. Bekker, I. Schopen, L. (Bonnae 1829) σελ. 535. 13. Nicephori Gregorae Epistulae II. Epistulas continens, επιμ. Leone, P.A.M. (Matino 1982), αρ. 9, 72, 76, 84, 107, 127. Βιβλιογραφία : Βρυώνης Σ., Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού, Αθήνα 2000, Γαλαταριώτου, Κ. (μτφρ.) Γαβράς Μιχαήλ, Επιστολαί, Fatouros, G. (ed.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290-nach 1350), Wien 1973 Νικηφόρος Γρηγοράς, Επιστολαί, Leone, P.A.M. (επιμ.), Nicephori Gregorae Epistulae, I- ΙI, Matino 1982 Polemis D., The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography, London 1968, University of London Historical Studies 22 Nicol D.M., Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261-1453, Αθήνα 1996, Κομνηνός, Σ. (μτφρ.) Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή ιστορία, Bekker, I. Schopen, L. (eds.), Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, I-ΙΙΙ, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn I: 1829, II: 1830, III: 1855 Bartusis M.C., The Late Byzantine Army. Arms and Society 1204-1453, Philadelphia 1992 Αρνάκης Γ., Oι πρώτοι Oθωμανοί, Αθήναι 1947 Laiou A.E., Constantinople and the Latins. The Foreign Policy of Andronicus II, 1282-1328, Cambridge Mass. 1972, Harvard Historical Studies 88 Βραχέα Χρονικά, Schreiner P. (ed.), Die byzantinische Kleinchroniken 1-3, Wien 1975-1977 Schreiner P., Studien zu den ΒΡΑΧΕΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, München 1967, Miscellanea Byzantina Monacensia 6 Δημιουργήθηκε στις 28/7/2017 Σελίδα 4/7

Radic Radivoj,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Beyer H.-V., "Die Chronologie der Briefe des Maximos Planudes an Alexios Dukas Philanthropenos und dessen Umgebung", Révue des Etudes Byzantines, 51, 1993, 111-137 "Φιλανθρωπηνός, Αλέξιος Δούκας λήμμα no. 29752", E. Trapp, Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, XII, Wien 1994, 91-92 Μάξιμος Πλανούδης, Επιστολαί, Treu, M. (ed.), Maximi monachi Planudis epistulae, Breslau 1890, ανατύπωση Amstelodamum 1960 Guilland R., "Etudes de civilisation et de litterature byzantines III. Alexios Philantropene", Revue du Lyonnais, 6. ser. 2/7, 1922, 47-59 Laiou A.E., "Some Observations on Alexios Philanthropenos and Maximos Planoudes", Byzantine and Modern Greek Studies, 4, 1978, 89-99 Radić R., "Vizantijski vojskovodja Aleksije Filantropin", Zbornik radova Vizantološkog instituta, 37, 1998, 97-1 Talbot A.M., "Philanthropenos, Alexios", Kazhdan A., The Oxford Dictionary of Byzantium 3, New York Oxford 1991, 1649 Schreiner P., "Zur Geschichte Philadelpheias im 14. Jahrhundert (1293-1390)", Orientalia Christiana Periodica, 35, 1969, 375-431 Zachariadou E.A., "Religious Dialogue between Byzantines and Turks during the Ottoman Expansion", B. Lewis F. Niewöhner, Religionsgespräche im Mittelalter, Wiesbaden 1992, 289-304 Γεωργιάδου Β.Σ., "Η παρουσία και το κίνημα του πιγκέρνη Αλεξίου Φιλανθρωπηνού στη Μικρά Ασία (1293-1295). Ένα παράδειγμα αποκλίσεων στις ιστορικές εκτιμήσεις του Παχυμέρη και του Γρηγορά", Σύμμεικτα, 10, 1996, 143-162 Μητροπολίτου Παραμυθιάς και Φιλιατών Αθηναγόρα, "Συμβολαί εις την ιστορίαν του βυζαντινού οίκου των Φιλανθρωπηνών", Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος, n. s. 1, 1929, 64-65 Μανουήλ Φιλής, Στίχοι διάφοροι του σοφωτάτου και λογιοτάτου Φιλή, E. Miller (επιμ.), Manuelis Philae Carmina, I-II, Paris Ι: 1855, ΙΙ: 1857 Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (ed.), Georges Pachymérès. Relations historiques, ΙΙΙ-IV, Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Parisiensis 24.3-4, Paris 1999 Μανουήλ Γαβαλάς, Μανουήλ Γαβαλάς είτα Ματθαίος μητροπολίτης Εφέσου, Κουρούσης, Σ.Ι. (επιμ.), Μανουήλ Γαβαλάς είτα Ματθαίος μητροπολίτης Εφέσου (1271/2-1355/60), Α : Τα βιογραφικά, Αθήνα 1972 Δικτυογραφία : Anonymus Phlanthropenos Seal http://linnet.cch.kcl.ac.uk:8080/seals/seals_boulloterion.jsp?bkey=1997 Γλωσσάριo : Δημιουργήθηκε στις 28/7/2017 Σελίδα 5/7

Radic Radivoj,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια αρσενιάτες, οι Οπαδοί και υποστηρικτές του πατριάρχη Αρσένιου Αυτωρειανού, ο οποίος είχε αφορίσει το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο. Ο Μιχαήλ κατόρθωσε το 1265 να απαλλαγεί από τον Αρσένιο έκτοτε οι οπαδοί του Αρσενίου βρίσκονταν σε ρήξη με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και δεν αναγνώριζαν τους διαδόχους του στον πατριαρχικό θρόνο. Πολιτικά ήταν οπαδοί της δυναστείας των Λασκάρεων και αντίπαλοι της δυναστείας των Παλαιολόγων. Η έριδα λύθηκε το 1284, με τη μεταφορά των λειψάνων του Αρσενίου στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης από τον Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο. δούκας, ο (λατ. dux) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. καίσαρας, ο Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ο τίτλος του καίσαρα απονεμόταν στον αυτοκράτορα. Επί Διοκλητιανού (284-305) και μετέπειτα, καίσαρας αναγορευόταν ο νεαρός συναυτοκράτορας. Ήταν ο υψηλότερος τίτλος στην ιεραρχία της βυζαντινής αυλής, με διάσημα ένα στέμμα και ένα σταυρό. Τον 8ο αιώνα το αξίωμα του καίσαρα αποδιδόταν συνήθως στο διάδοχο του θρόνου. Τον ύστερο 11ο αιώνα, με τη μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1118), ο καίσαρας υποβαθμίστηκε, έγινε ο τρίτος στην ιεραρχία μετά τον αυτοκράτορα και το σεβαστοκράτορα. Από το 14ο αιώνα το αξίωμα αποδιδόταν κυρίως σε ξένους πρίγκιπες. μέδιμνος, ο Μέτρο χωρητικότητας των στερεών, και ιδίως των σιτηρών, στην Αρχαιότητα και στο Βυζάντιο. πιγκέρνης, ο Επίσης πικέρνης ή επικέρνης. Οινοχόος των ανακτόρων. Αξιωματούχος στην προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα [πιθανώς από το λατινικό pincerna ή παράγωγο του επι-κεράννυμι, αναμειγνύω (κρασί)]. Στο ύστερο Βυζάντιο ο πιγκέρνης ήταν υψηλός τιμητικός τίτλος, ενώ το 14ο αιώνα αποδόθηκε σε εξαιρετικά σημαντικά πρόσωπα, όπως ο. πρωτοβεστιάριος, ο (και πρωτοβεστιαρίτης) Ανώτερος αυλικός, υπεύθυνος του βασιλικού βεστιαρίου, της βασιλικής ιματιοθήκης. Το αξίωμα απονεμόταν σε ανώτατους αξιωματούχους και μελλοντικούς αυτοκράτορες. Αρχικά ο πρωτοβεστιάριος ήταν υπεύθυνος για το αυτοκρατορικό ιματιοφυλάκιο. Από τον 9ο έως τον 11ο αιώνα, οπότε το αξίωμα εξελίσσεται σε τιμητικό τίτλο, ο ρόλος του πρωτοβεστιαρίου μεταβάλλεται: εμφανίζεται πλέον ως επικεφαλής στρατευμάτων, ως υπεύθυνος για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων με σκοπό την υπογραφή ειρήνης, καθώς και για τη διερεύνηση υποθέσεων συνωμοσίας κατά του αυτοκράτορα. Το 14ο αιώνα ο τίτλος παραχωρείται ιεραρχικά ανάμεσα σε αυτούς που έχουν τα υψηλότερα αξιώματα. Πηγές Failler, A. (επιμ.), Georges Pachymérès relations historiques, IΙI (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Series Parisiensis 24.3, Paris 1999). Bekker, I. Schopen, L. (επιμ.) Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, I (Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn 1829). Miller, E. (επιμ.), Manuelis Philae Carmina, I (Paris 1855 1857), αρ. LXXXV, σελ. 262 264. Κουρούσης, Σ.Ι., Μανουήλ Γαβαλάς είτα Ματθαίος μητροπολίτης Εφέσου (1271/2 1355/60), Α, Τα βιογραφικά (Αθήνα 1972). Fatouros, G. (επιμ.), Die Briefe des Michael Gabras (ca. 1290 nach 1350), II (Wien 1973). Reinsch, D. (επιμ.), Die Briefe des Matthaios von Ephesos im Codex Vindobonensis Theol. Gr. 174 (Berlin 1974). Schreiner, P., Die byzantinische Kleinchroniken, I (Wien 1975). Leone, P.A.M. (επιμ.), Nicephori Gregorae Epistulae, ΙI: Epistulas continens (Matino 1982). Leone, P.A.M. (επιμ.), Maximi monachi Planoudis epistulae (Amsterdam 1991). Παραθέματα Ο Αλέξιος Φιλανθρωπινός κερδίζει το σεβασμό των Τούρκων στη Μικρά Ασία Δημιουργήθηκε στις 28/7/2017 Σελίδα 6/7

Radic Radivoj,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια ἔδοξε τοίνυν ἐν ὀλίγῳ τῷ χρόνῳ μέγας γενέσθαι κατὰ τὰς μάχας τῶν Τούρκων ὁ Φιλανθρωπηνός, καθάπερ ὕλης ἐπιτυχούσα φλὸξ ἰσχυρά ἦν γὰρ καὶ φιλοδωρότατος ὁ ἀνὴρ καὶ ἄλλως κοινωνικὸν τὸ ἦθος τοῖς ὑπ αὐτὸν παρεχόμενος ὃ δὴ κράτιστον ἐφόδιον τοῖς στρατηγοῦσιν εἰς νίκας καὶ τρόπαια... καὶ διωκόμενοι μὲν ἐκεῖθεν παρὰ τῶν Σκυθῶν οἱ Τούρκοι, ἀνατρεπόμενοι δ ἐντεῦθεν παρὰ τοῦ πιγκέρνη, τὴν κουφοτέραν ἐξ ἀνάγκης οἱ πλείους τῶν ὁμορούντων ἐβάδιζον καὶ ἅμα γυναιξί τε καὶ τέκνοις ηὐτομόλουν πρὸς τὸν πιγκέρνην, οὐ τοσοῦτον δεδιότες τοὺς κατὰ νώτων κειμένους ἐχθροὺς, ὅσον οἷά τισιν ἴϋγξιν ἑλκόμενοι ταῖς τοῦ πιγκέρνη δεξιώσεσι καὶ φιλοδωρίαις ὡς ἐν βραχεῖ μεγάλην κἀκ τούτων γενέσθαι μοῖραν τῷ τούτου στρατῷ. Bekker, I. Schopen, L. (επιμ.), Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, I (Bonn 1829), 196. Ο Φιλανθρωπηνός πείθεται να στασιάσει εναντίον του Ανδρόνικου Βʹ ἐπεί γε μὴν ἠκηκόεισαν καὶ αὐτοὶ τὰ περὶ τοῦ πιγκέρνη ψιθυριζόμενα, φόρτον εἰσάγουσι λογισμῶν χαλεπῶν ἐς τὴν καρδίαν τἀνδρὸς, οὐχ ὡς ἦν τὰ τοῦ πράγματος ἀπαγγέλλοντες, ἀλλ οἷον ἐκ μυίας δημιουργοῦντες ἐλέφαντα, καὶ ἐπὶ τούτοις πείθειν ἐπιχειροῦσι τάχιστα πρὸς ἀποστασίαν χωρῆσαι, πρὶν παθεῖν ἃ πρὸ βραχέος οἱ δυστυχεῖς πεπόνθασιν ἄνδρες ἔκεῖνοι, τοὺς περὶ τὸν Στρατηγόπουλον λέγω καὶ τὸν Πορφυρογέννητον. (Ε) Ταῦτα πρὸς ταραχὴν ἐξιστῶσι τὸν ἄνδρα καὶ ὥσπερ εἰς μεταίχμιον φέρουσι λογισμῶν ἀμφιβόλων, ἑκατέρωθεν ἄλλα ἐπ ἄλλοις συχνὰ ἐπαντλούντων τὰ τοῦ τοιοῦδε κλύδωνος κύματα... ἀλλὰ μετὰ πολλὰς τῶν λογισμῶν τὰς παλαίστρας νικῶσιν οἱ τὰ τῆς ἀποστασίας ὑποτιθέμενοι καὶ σιωπὴν ἐπὶ τοῦ στρατοῦ τῆς τῶν βασιλικῶν ὀνομάτων εὐφημίας ὁ πιγκέρνης προστάττει τὰ πρῶτα. Bekker, I. Schopen, L. (επιμ.), Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, I (Bonn 1829), 197 198. Ο Μάξιμος Πλανούδης για την ανδρεία του Αλέξιου Φιλανθρωπηνού καὶ σὺ δή γε μὴ παρ ἐκείνοις ἕα κεῖσθαι μάχης καιροὺς καὶ εἰρήνης, ὡς ἡνίκα μὲν ἂν βούλωνται πολεμεῖν, ἡνίκα δ ἂν αὐτοῖς βέλτιον εἶναι δοκῇ σπένδεσθαι. ἀλλὰ σὸς ὁ καιρὸς ἔστω καὶ ἀμφοτέρων ἢ μᾶλλον θατέρου μόνου τοῦ πολεμεῖν. δῆλον δὲ ὅτι καὶ τοῦ νικᾶν (καὶ τοῦτο γὰρ ἀεὶ σόν),σπονδὰς δὲ τὰς ἐκ βαρβάρων ἥκιστα πάντων προσίεσθαι. Leone, P.A.M. (επιμ.), Maximi monachi Planoudis epistulae (Classical and Byzantine Monographs 18. Amsterdam: Hakker 1991), επιστολή 78, 23 29 Χρονολόγιο 1293 1295: Ο Αλέξιος Φιλανθρωπηνός ηγεμόνας της Μικράς Ασίας 1295: Αποτυχημένη απόπειρα του Αλέξιου για τον σφετερισμό της εξουσίας 1324 π. 1327: Ο Αλέξιος διοικητής της Φιλαδέλφειας 1335 1336/7: Ο Αλέξιος ηγεμόνας της Λέσβου Δημιουργήθηκε στις 28/7/2017 Σελίδα 7/7