Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ΤΟ ΔΑΣΟΣ ΤΟΥ ΜΟΣΧΟΠΟΔΙΟΥ ΚΙ ΕΜΕΙΣ Επιμέλεια: Σοφία Μακρή ΠΕ04 Κλειώ Βακαλοπούλου ΠΕ07 5ο Γυμνάσιο Θήβας Σχολικό έτος 2016-2017 1

Οι μαθητές & οι μαθήτριες της Γ Γυμνασίου, που συμμετείχαν στο πρόγραμμα μας: 1. Παναγιώτα Κατσιφή 2. Μαρία Σαμπάνη 3. Γιάννης Βασιλείου 4. Αλέξανδρος Κατσέλης 5. Γιώργος Κίτσος 6. Νότης Ασίκης 7. Παντελής Ανδρούτσος 8. Παναγιώτης Χατζής 9. Βασιλική Μπαρακάκου 10. Πελαγία Παυλιώτη 11. Γιάννης Νικολαίδης 12. Κατερίνα Σεχάι 13. Κυριακή Χατζηχρονόγλου 14. Σοφία Λαμπριανίδη 15. Γεωργία Καρακύρη 16. Εβελίνα Γρυπαίου 17. Βαλέρια Κουντουριώτη 18. Μιχαέλα Πουλάκη 19. Αβιόλα Τόσκα 20. Μιγλέν Τζούτι 21. Παναγιώτης Καραχάλιος 22. Ευαγγελία Κουρούνη 23. Ορφέας Αλχαζίδης 24. Σωτήρης Βρεττός 25. Νίκη Γιάννενα 26. Ελευθερία Γιουβανάκη 27. Αλεξάνδρα Λόττα 28. Δημήτρης Μυλωνάς 29. Γιώργος Σίνγκ 30. Άρης Σαμπάνης 31. Κώστας Ντορονίν 32. Αντώνης Τζουμανέκας 2

33. Άγγελος Καράς 34. Γιώργος Αγγελής 35. Λουκιάνα Δελβενακιώτη 36. Ειρήνη Αράπη 37. Νίκος Καραμάνης Οι δράσεις του προγράμματός μας: 1. Δενδροφύτευση στο περιαστικό δάσος του Μοσχοποδίου 2. Επίσκεψη στο ΚΠΕ Μουζακίου Καρδίτσας, στο φράγμα της λίμνης Πλαστήρα και στο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο 3. Διαμόρφωση σχολικού κήπου 4. Ενημέρωση από τη δασολόγο κα. Μαρίνου 5. Καταγραφή θρύλων, παραδόσεων σχετικών με το δάσος του Μοσχοποδίου 6. Φωτογράφηση και καταγραφή χλωρίδας και πανίδας Μουζάκι Καρδίτσας Θα φτιάξουν κι άλλη τεχνητή λίμνη!!! 3

Κοντά στο φράγμα της λίμνης Ταυρωπού Περίπατος στο δάσος Μοσχοποδίου Μοσχοπόδι Θήβας Παρεάκι 4

Ανακαλύπτοντας τη φύση Με τη δασολόγο κυρία Μαρίνου Χρυσάνθεμο; καμία σχέση Μια του κλέφτη 5

Πολύ ομίχλη παιδιά Και έτσι είναι όμορφα Ελατόδασος Γυρνώντας από το φράγμα 6

Η αξία του δάσους Το δάσος δεν είναι μόνο δένδρα. Είναι ένα σύνολο διαφόρων φυτών - όπου βέβαια κυριαρχούν τα δένδρα - μαζί με τα διάφορα ζώα που συνυπάρχουν και με το έδαφος και το κλίμα που επικρατεί στην περιοχή. Όλες οι εκτάσεις που καλύπτονται από φυσική βλάστηση λέγονται δασικές, ανεξάρτητα από το αν κυριαρχούν δένδρα, θάμνοι ή φρύγανα και αποτελούν ένα πολυσύνθετο σύνολο με δική του ζωή και λειτουργίες. Αποτελούν το Δασικό Oικοσύστημα, που παίζει σημαντικό ρόλο στη βιολογική ισορροπία της φύσης. 7

Το Δάσος είναι πολύτιμο στη Ζωή στην Υγεία στον Πολιτισμό Είναι ένα φυσικό αγαθό, με πολύπλευρη σημασία και ανυπολόγιστη αξία για τη ζωή, για τον άνθρωπο. Ένας ανανεώσιμος φυσικός πόρος με τεράστιες ανεξάντλητες δυνατότητες για την οικονομική, περιβαλλοντική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου, για τη δημιουργία καλυτέρων συνθηκών ζωής. Γι' αυτό εκτάσεις που καλύπτονται με πυκνή φυσική βλάστηση, συνοπτικά την λέμε «Δάσος». Δεν πρέπει να καίγονται ή να καταστρέφονται με οποιονδήποτε τρόπο αυτές οι εκτάσεις, γιατί απώτερος σκοπός μας είναι να γίνουν τελικά δάση, όπου να κυριαρχούν τα δένδρα. Παράγει το απαραίτητο και αναντικατάστατο για τη ζωή μας οξυγόνο ενώ δεσμεύει το επικίνδυνο για τη ζωή διοξείδιο του άνθρακα. Δάσος 1 στρέμματος σε ένα χρόνο δεσμεύει από την ατμόσφαιρα περίπου 400 κιλά διοξείδιο του άνθρακα και το μετατρέπει - με τη φωτοσύνθεση - σε 400 κιλά περίπου οξυγόνου, από το οποίο περισσότερο από το μισό (περίπου 250 κιλά) μένει ελεύθερο - όσο χρειάζεται (καταναλώνει) ένας άνθρωπος σε ένα χρόνο. Μειώνει την ένταση του φωτός και επιδρά στη σύνθεσή του, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο φωτοκλίμα. Η μείωση της έντασης είναι ανάλογη με το είδος των δένδρων και την πυκνότητά τους. Σε δάσος με πεύκα φτάνει το 50% ενώ σε δάσος με οξιές στο 90%. Το φύλλωμα του δάσους απορροφά πιο πολύ την ερυθρά και λιγότερο την πράσινη ακτινοβολία, με αποτέλεσμα το φως στο δάσος να είναι πιο πλούσιο σε πράσινη ακτινοβολία κι έτσι πιο ευχάριστο και ξεκούραστο, με 8

ηρεμιστική δράση. Αμβλύνει τις ακραίες θερμοκρασίες: μειώνει τις μεγάλες, αυξάνει τις μικρές και παρεμποδίζει το σχηματισμό δροσιάς και πάχνης. Το δάσος συγκρατεί μεγάλο μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας και παρεμποδίζει τη γήινη ακτινοβολία. Έτσι το καλοκαίρι π.χ. η θερμοκρασία στο δάσος μπορεί να είναι μικρότερη και πάνω από 10 βαθμούς Κελσίου από ό,τι στο ύπαιθρο. Απορροφά και εξουδετερώνει διάφορες επιβλαβείς ουσίες. Σ' ένα χρόνο: Ένα στρέμμα δάσους απορροφά πάνω από 400 κιλά διοξείδιο του άνθρακα και το μετατρέπει σε οξυγόνο. Ένα στρέμμα δάσους από πεύκα μπορεί να συγκρατήσει 3.200 κιλά και ένα στρέμμα δάσους οξιάς 6.400 κιλά στερεών σωματιδίων (σκόνης). Ένα στρέμμα δάσους ερυθρελάτης απορροφά 25 κιλά διοξείδιο του θείου και άλλων οξειδίων, ενώ ένα στρέμμα δάσους λεύκης μέχρι 19,3 κιλά. Μειώνει την ένταση του ανέμου. Σε απόσταση περίπου 150 μέτρων μέσα σε δάσος πεύκων η κίνηση του ανέμου σταματά τελείως, σε δάσος ελάτων η απόσταση φθάνει τα 120 μ. και σε δάσος ελάτης και ερυθρελάτης μόνο στα 40-50 μέτρα. Μετά από το δάσος (στην υπήνεμη πλευρά) η ένταση του ανέμου μειώνεται στο 12-15% της αρχικής (στο ύπαιθρο) σε απόσταση 400 περίπου μέτρων, δηλαδή περίπου σε απόσταση 15πλάσια 9

του ύψους των δένδρων του δάσους. Μειώνει τους θορύβους. Ζώνη δάσους από κωνοφόρα δένδρα που έχει πλάτος 30 μ. μειώνει την ένταση του θορύβου κατά 5-6 decibels, ενώ σε ζώνη πλάτους 100 μ. η μείωση της έντασης μπορεί να φθάσει και τα 30 decibels. Αυξάνει τις βροχές, μετατρέπει σε βροχή (βροχοομίχλη) την υγρασία του αέρα και υγροποιεί την ομίχλη. Οι βροχές (ανάλογα με το ανάγλυφο του εδάφους) αυξάνονται από τα δάση μέχρι 6% ενώ η βροχοομίχλη μπορεί να ξεπεράσει και το ετήσιο ύψος βροχής. Συγκρατεί το νερό της βροχής και δεν το αφήνει να πέφτει με δύναμη στο έδαφος και να το διαβρώνει. Το φύλλωμα μπορεί να συγκρατήσει μέχρι και 3 χιλιοστά ή μέχρι και το 50% της βροχής ενώ ένα πολύ μικρό μέρος απορρέει επιφανειακά (περίπου 10-20%) αποτρέποντας έτσι το σχηματισμό πλημμύρων. Ενισχύει τα υπόγεια νερά. Το μεγαλύτερο μέρος του νερού της βροχής με τη βοήθεια της βλάστησης απορροφάται από το έδαφος και εμπλουτίζονται τα υπόγεια νερά (που παίρνουμε με τις πηγές και τα φρεάτια). Σ αυτό βοηθά το δάσος με το έδαφός του που είναι σαν σφουγγάρι και βοηθά στην απορρόφηση του νερού. 10

Βελτιώνει την ποιότητα του νερού, ενεργεί σαν μικροβιολογικό χημικό και φυσικό φίλτρο του νερού. Το νερό από το δάσος έχει ευνοϊκότερη αντίδραση ph, μειωμένη συγκέντρωση αμμωνιακών και νιτρικών αλάτων και περισσότερα ωφέλιμα ιόντα ορυκτών ουσιών, και το σπουδαιότερο, πολύ λιγότερα κολοβακτηρίδια, π.χ. σε ένα λίτρο νερό από υπαίθριο περιβάλλον βρέθηκαν 920 σπόρια κολοβακτηριδίων ενώ από δάσος δρυός μόνο 9. Συγκρατεί το έδαφος και εμποδίζει τη διάβρωση. Σε δάσος φυλλοβόλων δένδρων παρατηρήθηκε διάβρωση 5 κιλά σε ένα στρέμμα, σε αναδάσωση με πεύκα 1 κιλό ενώ σε γεωργικό έδαφος 1.000 κιλά και σε βοσκότοπο 80 κιλά. Στη χώρα μας η καταστροφή από τη διάβρωση υπολογίζεται σε 50.000-100.000 στρεμ. το χρόνο δηλ. χάνουμε σε έκταση όση είναι η έκταση ενός μικρού νησιού μας. Εμποδίζει την εξάτμιση του εδάφους και αυξάνει την υγρασία του. Η μείωση της εξάτμισης του εδάφους κάτω από το δάσος φθάνει το 40-50% εκείνης του εξωδασικού εδάφους. Έτσι έχουμε και αυξημένη υγρασία στο έδαφος του δάσους (μέχρι και 24%). Δεν εξαντλεί το έδαφος και βοηθά στην δημιουργία εδάφους. Με τις βιολογικές λειτουργίες του δάσους έχουμε την ανακύκλωση των θρεπτικών συστατικών. Σε δάσος πλατύφυλλων δένδρων, από τα φύλλα που πέφτουν ενισχύεται το έδαφος με 250-450 κιλά ξηρή οργανική ουσία σε κάθε στρέμμα το χρόνο. Η οργανική ουσία επίσης που παράγεται από την υποβλάστηση σε δάση 11

φυλλοβόλων δένδρων φθάνει τα 20 κιλά ενώ σε δάση κωνοφόρων 100 κιλά τέφρα το χρόνο σε κάθε στρέμμα. Εξασφαλίζει κατάλληλες συνθήκες για την προστασία, διατροφή και διατήρηση πολλών ζωικών οργανισμών. Ανάλογα με το δάσος, τις γεωγραφικές και κλιματικές συνθήκες, έχουμε και την ανάλογη παρουσία διαφόρων ζώων, μικρών και μεγάλων, τετράποδα και φτερωτά, ασπόνδυλα κ.ά. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι και η παρουσία διαφόρων μικροοργανισμών (μύκητες κλπ.), π.χ. σε ένα τετραγωνικό μέτρο φυλλάδας σε δάσος με πεύκα 35 εκατ., σε δάσος δρυός 84 εκ. και σε μικτό 240 εκατομμύρια. Παράγει σημαντικές ποσότητες βιομάζας, μας προσφέρει διάφορα δασικά προϊόντα και δεσμεύει ενέργεια. Κατά μέσο όρο ένα στρέμμα δάσους, στην εύκρατη ζώνη παράγει 600-2.500 κιλά το χρόνο. Σε δάσος φυλλοβόλων έχουμε 1.600 γραμ. και σε δάσος κωνοφόρων 800 γραμ. βιομάζας το χρόνο για κάθε τετραγωνικό μέτρο και αντίστοιχη ενέργεια 6.600 και 3.400 Kcal. Τα δάση στη χώρα μας, μας δίνουν το χρόνο πάνω από 3.000.000 κυβικά μέτρα ξύλο, 2.500.000 κυβικά μέτρα καυσόξυλα, 13.000 τόνους ρετσίνι κ.ά.. Δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες διατήρησης διαφόρων φυτικών ειδών. Οι πληθυσμοί των δένδρων προσδιορίζουν τη φυσιογνωμία του δάσους και αποτελούν το βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα των δασικών οικοσυστημάτων. Αλλά και η υποβλάστηση χαρακτηρίζεται συνήθως από μεγάλη ποικιλία φυτικών ειδών που διατηρούν την ικανότητα αφομοίωσης 12

με φως μέχρι και 5-10% του φωτός της υπαίθρου. Γενικά το δάσος με τις διάφορες λειτουργίες του: Δημιουργεί υγιεινές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης. Προσφέρει ευκαιρίες απασχόλησης, δημιουργίας, άθλησης, ψυχαγωγίας. Εμποδίζει τη δημιουργία χειμάρρων και πλημμύρων. Βοηθά στη διατήρηση της βιολογικής ισορροπίας στη φύση. Εξασφαλίζει κατάλληλες συνθήκες διατήρησης πλούσιας χλωρίδας και πανίδας. Προσφέρει πολύτιμα προϊόντα (ξύλο κλπ.) για τη ζωή και την πρόοδο. Συμβάλλει στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη. Η χώρα μας διατηρούσε απέραντα και πλούσια δάση κατά τη μακρινή αρχαιότητα. Οι πολλές και συχνές όμως καταστροφές που υπέστησαν στο πέρασμα του χρόνου (όπως ληστρικές υλοτομίες, εκτεταμένες εκχερσώσεις, αλόγιστη υπερβόσκηση και κυρίως πυρκαγιές) είχαν σαν αποτέλεσμα τη συνεχή υποβάθμιση και περιορισμό των δασών. Σήμερα τα δάση μας καλύπτουν έκταση 33.590.000 στρεμμάτων που αναλογεί στο 25,5% της συνολικής έκτασης της Χώρας. Οι εκτάσεις που καλύπτονται με άλλες μορφές δασικής βλάστησης (θάμνους, φρύγανα κλπ.) ανέρχονται σε 31.540.000 στρέμματα δηλαδή 23,9% της συνολικής έκτασης της χώρας. Δηλαδή το σύνολο των δασών και άλλων δασικών 13

εκτάσεων ανέρχεται σε 65.130.000 στρέμματα, ή ποσοστό 49,4% της συνολικής έκτασης της Χώρας. Τα δασικά δένδρα από τα οποία συγκροτούνται κυρίως τα δάση μας είναι η δρυς, το έλατο, το πεύκο, η οξιά κ.ά. Ενώ αξιόλογη είναι η παρουσία και άλλων δασικών δένδρων, όπως είναι η καστανιά, το κυπαρίσσι, το πουρνάρι, το σφεντάμι κ.ά. Το Δάσος και ο άνθρωπος Ο άνθρωπος συνδέθηκε με το δάσος από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του πάνω στη γη και μάλιστα στενότατα. Το δάσος, του εξασφάλισε τροφή, στέγη, προστασία, ψυχαγωγία και εργασία. Του πρόσφερε την απαραίτητη ξυλεία, τα καυσόξυλα και τα άλλα δασικά προϊόντα (καρπούς, ρετσίνι κ.ά.) για τη διαβίωση και την πρόοδό του. Επίσης, το δάσος, του έδωσε τις ευκαιρίες και τις δυνατότητες για κοινωνικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές και άλλες εκδηλώσεις και απασχολήσεις για την πνευματική, κοινωνική και πολιτιστική του άνοδο. Στο πέρασμα των αιώνων το δάσος συνεχίζει να προσφέρει και ο άνθρωπος βρίσκει τρόπους να αξιοποιεί πολύπλευρα την πολύτιμη αστείρευτη, φυσική πηγή ζωής, προόδου και πολιτισμού. Έτσι, το δάσος ταυτίζεται με την ίδια τη ζωή και την ιστορία του ανθρώπου πάνω στη γη. 14

Το δάσος είναι η ζωή μας Περισσότερα δάση = καλύτερες συνθήκες ζωής Το δάσος χωρίς τον άνθρωπο μπορεί να υπάρχει, ο άνθρωπος όμως χωρίς το δάσος δεν μπορεί να ζήσει Τα δάση μας κινδυνεύουν Ο άνθρωπος στάθηκε ανέκαθεν απέναντι στα δάση φίλος και εχθρός, προστάτης και εκμεταλλευτής. Ο άνθρωπος με αφορμή διάφορες ανάγκες ή από άλλες αιτίες, με τις διάφορες καταστρεπτικές του επεμβάσεις υποβάθμιζε και περιόριζε συνεχώς τα δάση. Η φύση όμως αντιστέκεται. Τα δάση αγωνίζονται να διατηρηθούν και ο αγώνας συνεχίζεται. Ο κίνδυνος καταστροφής των δασών μας συνεχίζεται κυρίως από τις πυρκαγιές. Κάθε καλοκαίρι χιλιάδες στρέμματα πολύτιμων δασών μας καίγονται. Μόνο κατά την τελευταία δεκαετία είχαμε: ΔΑΣΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ ΠΟΥ ΚΑΗΚΕ (σε στρέμματα) 15

ΕΤO Σ ΑΡΙΘΜOΣ ΠΥΡΚΑΓΙΩ Ν ΔΑΣOΣ ΛOΙΠΕΣ ΔΑΣΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙ Σ 1993 2.406 242.000 298.492 1994 1.954 233.924 292.109 1995 1.493 90.347 101.420 1996 1.527 81.114 148.786 1997 2.273 161.193 186.620 1998 1.842 460.770 468.240 1999 1.486 47.730 35.160 2000 2.581 676.170 726.503 2001 2.658 84.227 99.196 2002 1.400 8.866 34.499 2003 1.425 9.604 23.022 Αιτίες των πυρκαγιών Οι περισσότερες πυρκαγιές στα δάση προέρχονται από ανθρώπινες δραστηριότητες και απ αυτές, ίσως οι πιο πολλές, από αμέλεια. Οι πιο πολλές πυρκαγιές από αμέλεια οφείλονται σε: Πέταμα αναμμένων τσιγάρων και σπίρτων Άναμμα απρόσεκτα και εγκατάλειψη εστιών φωτιάς μέσα ή κοντά σε δάση. Καθάρισμα χωραφιών (κάψιμο καλαμιών, χόρτων κ.λπ.). Κάψιμο βοσκοτόπων Κάψιμο σκουπιδιών Σπινθήρες μηχανημάτων κλπ. 16

Συνέπειες των πυρκαγιών Πυρκαγιά σημαίνει καταστροφή. Όταν όμως ένα δάσος καταστρέφεται έχουμε τεράστιες, ανεπανόρθωτες, ανυπολόγιστες συνέπειες στο περιβάλλον, στην οικονομία, στη ζωή μας. Υποβαθμίζεται γενικά το περιβάλλον, οι οικολογικές συνθήκες χειροτερεύουν και μπορούν να κάνουν δύσκολη τη δημιουργία και πάλι δασών και να επιφέρουν ανεπανόρθωτη και επικίνδυνη διατάραξη της βιολογικής ισορροπίας. Εγκαταλείπονται τα εδάφη στη διαβρωτική δράση των βροχών και στον κίνδυνο να παρασυρθούν προς τη θάλασσα. Δημιουργούνται χείμαρροι και ενισχύονται οι πλημμύρες. Μειώνεται η δυνατότητα των εδαφών να συγκρατήσουν τα νερά των βροχών και να εμπλουτίσουν τα υπόγεια νερά, τις πηγές και τα ποτάμια, με αποτέλεσμα τη λειψυδρία. Στερούμαστε την πολύτιμη ξυλεία και τα άλλα δασικά προϊόντα για πολλά χρόνια, μέχρι να ξαναγίνει - αν ξαναγίνει - το δάσος όπως ήταν πριν καεί. Δημιουργούνται διάφορα προβλήματα κοινωνικά, υγείας, εργασίας, αναψυχής κλπ. Επιβαρύνεται η οικονομία με τις τεράστιες δαπάνες κατάσβεσης και τις ανυπολόγιστες επίσης δαπάνες που απαιτούνται για την αποκατάσταση των ζημιών - όσων είναι δυνατές. 17

Πρόληψη των πυρκαγιών Ασφαλώς η πρόληψη είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του μεγάλου κινδύνου που απειλεί τα δάση μας - των πυρκαγιών. Η πρόληψη των πυρκαγιών όμως συνδέεται με τις αιτίες που τις προκαλούν και βέβαια η αποφυγή τους αφορά στον καθένα. Είναι ανάγκη λοιπόν πέρα από τα προληπτικά μέτρα που λαμβάνει η Πολιτεία, ο καθένας να προσπαθεί ώστε να μη γίνει ποτέ πρόξενος πυρκαγιάς. Πιο συγκεκριμένα, με τις υποχρεώσεις που ορίζονται από τη σχετική νομοθεσία για τις δασικές πυρκαγιές θα πρέπει κυρίως: Να μην ανάβει ή να διατηρεί φωτιά για οποιοδήποτε σκοπό στο ύπαιθρο και μέσα σε δάση ή δασικές εκτάσεις ή πλησίον τους και μέχρι απόσταση τριακοσίων μέτρων. Να μην πετά αναμμένα τσιγάρα μέσα στα δάση και στις δασικές εκτάσεις. Να μην καίει αγρούς ή αγροτικές εκτάσεις ή χορτολιβαδικά εδάφη όταν βρίσκονται μέσα σε δάση ή δασικές εκτάσεις ή κοντά τους και μέχρις απόστασης τριακοσίων μέτρων κλπ. Γενικά δεν πρέπει να γίνεται χρήση της φωτιάς στο ύπαιθρο. Να μην τοποθετεί ή να εγκαταλείπει εύφλεκτες ύλες, άχρηστα είδη και απορρίμματα μέσα σε δάση ή δασικές εκτάσεις και μέχρις απόστασης τριακοσίων μέτρων. 18

Όταν είσαι στο δάσος να θυμάσαι: Μια σπίθα φωτιάς μπορεί να φέρει την καταστροφή. Το πέταμα αναμμένου τσιγάρου ή το απρόσεκτο άναμμα φωτιάς μπορεί να γίνουν αιτία πυρκαγιάς. Έχεις υποχρέωση να εμποδίσεις κάθε ενέργεια που μπορεί να γίνει αιτία πυρκαγιάς. Με λίγη προσοχή μπορούμε να σώσουμε τα δάση από την καταστροφή. Κατάσβεση των πυρκαγιών Μπροστά σε μια πυρκαγιά δεν πρέπει να στεκόμαστε αδιάφοροι, διότι έτσι γινόμαστε συνυπαίτιοι της καταστροφής. Πρέπει επίσης να θυμόμαστε ότι έχει τεράστια σημασία η επέμβαση για την κατάσβεση να γίνει όσο το δυνατόν πιο σύντομα, προτού η φωτιά επεκταθεί, προτού να είναι αργά. Η προσπάθεια για την αντιμετώπιση μιας πυρκαγιάς θα είναι τόσο αποτελεσματικότερη όσο πιο γρήγορα βρεθούμε κοντά στη φωτιά - όσο πιο έγκαιρα γίνει η επέμβαση για την κατάσβεση. 19

O πιο απλός τρόπος για να σβήσουμε τη φωτιά είναι να χρησιμοποιήσουμε κλαδιά με τα οποία χτυπάμε τις φλόγες στη βάση τους - στη ρίζα τους. Ακόμα μπορούμε να ρίξουμε χώμα ή νερό αν υπάρχει, άλλα αντικείμενα (π.χ. ρούχα) ή ν' ανοίξουμε και αντιπυρικές ζώνες μπροστά ή λοξά στο μέτωπο της φωτιάς - προς την κατεύθυνση που προχωράει η φωτιά. Θα πρέπει να χτυπάμε τη φωτιά κατά μέτωπο, αν μας το επιτρέπουν οι φλόγες και ο καπνός να πλησιάσουμε. Διαφορετικά τη χτυπάμε από τα πλάγια προχωρώντας προς το μέτωπο. Παράλληλα προσέχουμε να μην αφήνουμε τυχόν μεμονωμένες εστίες που μπορούν να εξελιχθούν επικίνδυνα, χωρίς να τις σβήσουμε τελείως. Αν στο μεταξύ έχουν έρθει οι αρμόδιες υπηρεσίες Δασοπυρόσβεσης (όπως Πυροσβεστική Υπηρεσία, Πυροσβεστικά αεροπλάνα, Στρατός κλπ.) δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε τη φωτιά, διότι η βοήθεια όλων μέχρι το τελικό σβήσιμο είναι πολύτιμη. Αλλά και μετά την κατάσβεση και προτού εγκαταλείψουμε τον τόπο της φωτιάς πρέπει να ελέγξουμε καλά όλη την περιοχή και προπαντός το όριο της καμένης έκτασης για τυχόν εστίες που πολλές φορές δε φαίνονται από μακριά, ώστε ν' αποφύγουμε τον κίνδυνο της αναζωπύρωσης και μιας νέας πυρκαγιάς. Είναι λοιπόν φανερό πως για ν' αντιμετωπιστούν έγκαιρα και αποτελεσματικά οι πυρκαγιές είναι απαραίτητο, στην προσπάθεια του Κράτους, να προστεθεί και η συμμετοχή όλων Μπορείς και πρέπει να βοηθήσεις, για να σωθούν τα δάση από την καταστροφή 20

Όταν δεις φωτιά σε δάσος έχεις υποχρέωση: Να μη φύγεις αδιαφορώντας, γιατί γίνεσαι συνυπαίτιος. Να προσπαθήσεις να τη σβήσεις προτού επεκταθεί (με κλαδιά, χώμα κλπ.). Να ειδοποιήσεις και άλλους να βοηθήσουν στην κατάσβεση, αν δεν μπορείς μόνος σου. Να μην απομακρυνθείς αν δε σβήσει τελείως η φωτιά. Να ειδοποιήσεις το Κέντρο Δασοπυρόσβεσης στο τηλ. 199 και να βοηθήσεις στο έργο της. Μετά την πυρκαγιά Βοήθησε στην προστασία των δασών για ένα καλύτερο σήμερα - για ένα ελπιδοφόρο αύριο Η δασική έκταση που κάηκε κηρύσσεται υποχρεωτικά αναδασωτέα, από τη Δασική Υπηρεσία, σύμφωνα με το σύνταγμα και δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθεί για κανένα άλλο σκοπό. Ξεχωριστή προσπάθεια καταβάλλεται για τον περιορισμό γενικά των συνεπειών, την αποκατάσταση των καταστροφών, την ενίσχυση των ζημιωθέντων και βέβαια την τεχνητή αναδάσωση όπου η φυσική παρουσιάζει δυσκολίες ή είναι αδύνατη. Παράλληλα αρχίζουν και οι ανακρίσεις για την ανακάλυψη και δίωξη των εμπρηστών, ενώ η καμένη έκταση βρίσκεται υπό συνεχή έλεγχο για την τήρηση των διατάξεων προστασίας της. Σε όλη όμως αυτή την προσπάθεια ασφαλώς πολύτιμη είναι η συμμετοχή και γενικά κάθε σχετική βοήθεια από τον καθένα - από όλους. Προστατεύοντας τα δάση, προστατεύουμε τη ζωή και το μέλλον του τόπου 21

Νομικές συνέπειες Από τη σχετική Νομοθεσία (Ν. 998/79) προβλέπονται όχι μόνο οι υποχρεώσεις για την αντιμετώπιση των πυρκαγιών (πρόληψη, κατάσβεση κλπ.) αλλά και αυστηρές κυρώσεις για τους παραβάτες όπως είναι: Με φυλάκιση μέχρι ένα χρόνο τιμωρούνται όσοι ανάβουν ή διατηρούν φωτιά, τοποθετούν ή εγκαταλείπουν εύφλεκτες ύλες, άχρηστα είδη και απορρίμματα, πετούν αναμμένα τσιγάρα, καίνε αγρούς, χορτολίβαδα, ανθρακοκάμινα, ασβεστοκάμινα κλπ. μέσα σε δάση ή δασικές εκτάσεις και σε απόσταση μέχρι τριακόσια μέτρα. Εάν όμως εξ αιτίας αυτών των ενεργειών επακολούθησε πυρκαγιά σε δάσος ή δασική έκταση, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον δύο χρόνων. Στην περίπτωση των ανθρακοκαμίνων, ασβεστοκαμίνων και άλλων εγκαταστάσεων, μπορεί να διαταχθεί και δήμευση των προϊόντων, των εργαλείων και μηχανημάτων κλπ. Με φυλάκιση ενός χρόνου τιμωρούνται όσοι απασχολούν προσωπικό σε εργασίες μέσα ή κοντά σε δάση ή δασικές εκτάσεις και οι οποίοι παραλείπουν να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα εποπτείας και οργάνωσης των εργασιών με αποτέλεσμα να προκληθεί πυρκαγιά (σε δάσος ή δασική έκταση). Με την ίδια ποινή τιμωρούνται και όσοι έχουν υποχρέωση εποπτείας ανήλικων τέκνων (κάτω των 17 ετών) ή ατόμων ακαταλόγιστου ή ελαττωμένης ικανότητας για καταλογισμό, εάν από την παράλειψή τους το πρόσωπο που είναι υπό την εποπτεία τους προκάλεσε πυρκαγιά σε δάσος ή δασική έκταση. Oι παραβάτες εκτός από την ποινική δίωξη ευθύνονται και αστικώς σε αποζημίωση κατά τις διατάξεις περί αδικοπραξιών. Ιδιαίτερα βέβαια για τους εμπρηστές των δασών προβλέπεται φυλάκιση και από τον Ποινικό Κώδικα. Εκτός από τις περιπτώσεις αυτές που 22

αφορούν τον καθένα υπάρχουν και αρκετές άλλες συγκεκριμένες υποχρεώσεις και προβλεπόμενες σχετικές ποινές που αφορούν οργανισμούς, επιχειρήσεις κλπ. γεγονός που υποχρεώνει όλους να είναι πλήρως ενήμεροι με τις ισχύουσες διατάξεις (π.χ. Ν. 998/79 κλπ.). Πέραν όμως από τις Νομικές υποχρεώσεις ο καθένας θα πρέπει να βοηθά και να συμμετέχει ενεργά στην προστασία γενικά των δασών από τις πυρκαγιές, συνεργαζόμενος για το σκοπό αυτό με την τοπική Δασική Υπηρεσία. Χρησιμοποίηση της φωτιάς O σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να μάθει να χρησιμοποιεί τη φωτιά επωφελώς: Να χρησιμοποιεί την φυτική βιομάζα για ενέργεια (θερμική). Επομένως κάθε ανεπιθύμητη φυτική ύλη πρέπει να κόβεται και να μεταφέρεται σε χώρους μετατροπής της σε θερμική ενέργεια (φούρνοι, τζάκια κλπ.). Να συσσωρεύει οποιαδήποτε φυτική ύλη σε χώρους σήψης για δημιουργία οργανικού λιπάσματος. Η επιτάχυνση της σήψης γίνεται με θρυμματισμό, ανάμιξη με χώμα και υγρασία. Να παραχώνει με το όργωμα, σε γεωργοδενδροκομικά καλλιεργούμενες εκτάσεις τη λεπτή φυτική ύλη, γιατί βελτιώνεται το έδαφος (αύξηση υδατοχωρητικότητας, αεροχωρητικότητας, οργανικής ουσίας, συσσωματώδους υφής, θρεπτικών αλάτων-ιχνοστοιχείων κλπ.). Να αποφεύγει την παρασκευή φαγητών και ροφημάτων στο ύπαιθρο, αφού σήμερα είναι εύκολη η παρασκευή τους στο σπίτι, η μεταφορά και διατήρησή τους οπουδήποτε καθώς και η προμήθειά τους σε διατηρημένες μορφές (κονσέρβες). Η οποιαδήποτε μετάβαση στο ύπαιθρο, δεν μπορεί και δεν πρέπει να έχει σαν σκοπό την απόλαυση επιτόπου παρασκευής φαγητών και ροφημάτων, αλλά εκ διαμέτρου διαφορετικές σκοπιμότητες όπως: εργασία, 23

αλλαγή περιβάλλοντος, ικανοποίησης αναγκών αισθητικών, τέρψης ή αναψυχής, επαφής και γνωριμίας με την φύση, άθλησης (οδοιπορία, κυνήγι κλπ.), φυσιογνωστικής έρευνας, σπουδής και άλλα. Είναι αξιοσημείωτα τα εξής: στην παλιότερη εποχή ο άνθρωπος δεν έκαιγε τις φυτικές ύλες, αλλά τις χρησιμοποιούσε όπως στις 1, 2 και 3 παραγράφους και μετέφερε το φαγητό του σε παρασκευασμένη ή ξηρά μορφή (Τράσιτο, Ντορβάς, δισάκι κλπ.) και κατά κανόνα ήταν λιτοδίαιτος στις υπαίθριες απασχολήσεις του. Οι βοσκότοποι και οι βοσκήσιμοι χώροι γενικά όχι μόνο δεν βελτιώνονται με το κάψιμο, αλλά υποβαθμίζονται και τελικά καταστρέφονται. Το κάψιμο των βοσκησίμων εκτάσεων είναι μία κακή και αναχρονιστική συνήθεια που οδηγεί αναπόφευκτα στην ερήμωση και στην φτώχια. Για την εξαφάνιση κάθε ανεπιθύμητης ύλης ή αντικειμένου η καλύτερη λύση δεν είναι το κάψιμό τους, γιατί μολύνει την ατμόσφαιρα, το έδαφος, τα νερά και πολλές φορές γίνεται αιτία καταστροφικών πυρκαγιών σε δασικές και γεωργικές εκτάσεις, σε γεωργοκτηνοτροφικές εγκαταστάσεις και προϊόντα, σε κατοικημένους χώρους, θανατώνοντας συγχρόνως άγρια και οικόσιτα ζώα αλλά και ανθρώπους. Πρέπει να συγκεντρώνονται σε χώρους απορριμμάτων. 24

1. Το δάσος του Μοσχοποδίου Η ευρύτερη περιοχή Μοσχοποδίου εκτείνεται νοτιοανατολικά της πόλης της Θήβας και σε συνέχεια αυτής, από τις πηγές του «Αη Γιάννη», στον Ισμηνό, μέχρι τον Τευμησσό (το ύψωμα «Σωρός») και από το ύψωμα «Κουμέρκι» - παρά το Νοσοκομείο της πόλης - και τη χωματερή μέχρι την Αγία Παρασκευή και το «Χαραϊντίνι». Εικόνα 1: Άποψη της πόλης της Θήβας Η έκτασή της υπερβαίνει τα 20.000 στρέμματα, εκ των οποίων τα 16.774 είναι ιδιοκτησίας του Ταμείου Εθνικής Άμυνας, ενώ τα υπόλοιπα, στις παρυφές ιδιοκτησίας Τ.ΕΘ. Α., ανήκουν στο Ελληνικό Δημόσιο. Η ιδιοκτησία του Στρατού περιλαμβάνει ουσιαστικά δύο τμήματα, εκ των οποίων το ένα έχει έκταση 2.394 στρ. Σε αυτό βρίσκονται οι σημερινοί Στρατώνες, οι οποίοι λειτουργούν από το 1945, αλλά και το παλιό Στρατόπεδο, το οποίο λειτούργησε από το 1877 μέχρι το 1882. Το δεύτερο έχει έκταση 14.380 στρ., και περιλαμβάνει το πεδίο βολής, που απαλλοτριώθηκε με τον Αναγκαστικό Νόμο 367/1936. Το υψόμετρό της εκτείνεται από τα 190 περίπου μέτρα («Αραπόρεμμα») μέχρι τα 407 μέτρα (κορυφή «Μικρής Ψηλορράχης»). Στο κέντρο της δεσπόζει η «Μεγάλη 25

Ψηλορράχη» με υψόμετρο 406 μέτρα και γεωγραφικές συντεταγμένες: φ=38ο 18 49 βόρειο πλάτος και λ=23ο 22 25 ανατολικό (Βλαχογιάννης, 2005). Εικόνα 2: Χάρτης της ευρύτερης περιοχής του Μοσχοποδίου (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) 1.1 Ιστορικά στοιχεία Για την ονομασία της περιοχής, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση υπάρχουν δυο εκδοχές. Η πρώτη αναφέρει τα εξής: το Μοσχοπόδι από την αρχαιότητα έως και το τέλος του 19 ου αιώνα ήταν τόπος όπου υπήρχε πυκνή βλάστηση και ήταν ιδανικός για τη βοσκή των κοπαδιών με μοσχάρια και αγελάδες από τους κτηνοτρόφους. Όταν κάποιος βοσκός έχανε κάποιο από τα μικρά μοσχαράκια, δεν είχε παρά να ακολουθήσει τα ίχνη του, δηλαδή της πατημασιές του, οι οποίες πάντοτε τον έφερναν στην πηγή. Εκεί συναντούσε το μοσχαράκι να πίνει νερό και να δροσίζεται. Τα ίχνη του πατήματος από το πόδι του μόσχου (Μοσχοπόδι) έδωσαν, σύμφωνα με την εκδοχή, το όνομα σε ολόκληρη την περιοχή. Η δεύτερη εκδοχή θεωρεί ότι η ονομασία προέρχεται από την πλούσια βλάστηση και τα πλούσια νερά της παρακείμενης πηγής και από το άρωμα των αγριολούλουδων τα οποία μοσχομύριζαν. Δίπλα από τα αγιασμένα και ιαματικά νερά της πηγής, οι ευλαβείς χριστιανοί κάτοικοι της Θήβας, έχτισαν στις αρχές του 19 ου αιώνα την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής. Η εκκλησία αυτή πολύ σύντομα έγινε γνωστή και 31 26

πέρα από τα όρια της Θήβας, λόγω του ότι τα ιαματικά νερά της πηγής θεράπευαν τα άρρωστα πόδια πολλών πιστών που επισκέπτονταν την εκκλησία. Από το μοσχομύρισμα των αγριολούλουδων και από τη θεραπεία των ποδιών των ασθενών, προέρχεται και η ονομασία Μοσχοπόδι. Αργότερα ανεγέρθηκαν και κελιά δίπλα από την εκκλησία στα οποία ορισμένες φορές φιλοξενούσαν τους αρρώστους προσκυνητές που επισκέπτονταν το ναό της Ζωοδόχου Πηγής, για να θεραπευτούν από αρρώστιες των ποδιών τους. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας το 1830, το Μοσχοπόδι άρχισε σιγά - σιγά να καθιερώνεται ως χώρος εξοχής και αναψυχής των κατοίκων της Θήβας. Στον Περίβολο της εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής, λειτουργούσε πάντοτε ένα μικρό εξοχικό κέντρο, όπου παρέες Θηβαίων, κυρίως τα Σαββατοκύριακα και τις εορτές ξεφάντωναν και γλεντούσαν. Οι κατάφυτοι σήμερα λόφοι του Μοσχοποδίου έως και τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα ήταν τελείως γυμνοί και άδενδροι. Με πρωτοβουλίες αρχικά του Αντώνιου Πρέζα, ιατρού και προέδρου της Κοινότητας Θηβών, την περίοδο 1915-1921, και της Φιλοδασικής Ενώσεως που είχε ιδρύσει ο Ευκλείδης Βαγιάννης, ξεκίνησε η δενδροφύτευση στο Μοσχοπόδι. Σημαντική υπήρξε η συμμετοχή των προσκόπων της Θήβας, καθώς και των σχολείων της πόλης. Ενδιαφέρον αρκετό για την δενδροφύτευση είχε δείξει η ίδια η Βασίλισσα Σοφία, η οποία συνοδευόμενη από τον πρίγκιπα Νικόλαο και τον τμηματάρχη δασών, επισκέφθηκε αρκετές φορές τη Θήβα, για να επιθεωρήσει αρχικά τη δενδροφύτευση των λόφων Καστελίων, του λόφου Ταλλάρου και μετά την περιοχή από το Νεκροταφείο του Αγίου Λουκά έως το Μοσχοπόδι. Η διαδικασία δενδροφύτευσης του Μοσχοποδίου διήρκησε αρκετές δεκαετίες και θα πρέπει να τονιστεί πως ήταν συνεχής. Η στρατιωτική μονάδα που εδρεύει νότια της Θήβας βοήθησε και αυτή τα μέγιστα στην δενδροφύτευση του Μοσχοποδίου. Κείμενα και δημοσιεύσεις από τον τοπικό τύπο της εποχής αναφέρονται και περιγράφουν τη δενδροφύτευση του Μοσχοποδίου από το 1915 που πρωτοξεκίνησε έως και τη δεκαετία του 1970. Η πρώτη απόπειρα αναδάσωσης 70 στρεμμάτων έγινε με Νόμο το Μάρτιο του 1915. Ακολούθησαν και άλλες παρεμβάσεις για τη δενδροφύτευση της ευρύτερης περιοχής του Μοσχοποδίου και πάρα πολύ μελάνι χύθηκε από «παράγοντες», οι οποίοι ο καθένας για λογαριασμό του διεκδικούσε την δενδροφύτευση. 27

Ένα είναι σίγουρο, ότι εκατοντάδες Θηβαιόπουλα, μαθητές και πρόσκοποι, έχουν φυτέψει έστω και ένα δέντρο στο Μοσχοπόδι και έχουν συμβάλλει με τις δικές τους δυνάμεις να έχει η Θήβα τον μοναδικό αυτόν πνεύμονα (Λάμπρου, 2008). 1.2 Κλιματολογικά στοιχεία Το κλίμα της περιοχής είναι μεσογειακού τύπου, ημίξηρο (θαλάσσιο μεταβατικό σύμφωνα με την κατάταξη GORSZYNSKI). Το ετήσιο ύψος βροχής είναι χαμηλό, οι βροχοπτώσεις συγκεντρώνονται από το φθινόπωρο έως την άνοιξη, ενώ η θερμή και ξερή περίοδος έχει μεγάλη ένταση και διάρκεια (4-6 μήνες). ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΗ ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1907 ΕΩΣ ΤΟ 2004 ε ε X ο Q. C Q Μ ο > - φ <b Λ Λ cq> c > Λ Λ Λ jb < > < > φ ζλ \V qv qv (vv ολ Λ Δ (Λ /\[V /A οτι- όν <Λ <Α ΓΟ/ ^ ^ of or φ ή > ΕΤΟΣ Εικόνα 3: Διακύμανση βροχοπτώσεων από το 1907 έως το 2004 (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) Η μέση θερμοκρασία του ψυχρότερου μηνός Ιανουαρίου κυμαίνεται μεταξύ 4,2 και 12,4 C και η μέση θερμοκρασία θερμότερου μηνός Ιουλίου μεταξύ 25,5 και 29,7 C (στοιχεία περιόδου 1957-1997). Το θερμομετρικό εύρος κυμαίνεται από 21,1 ^ τον Δεκέμβριο μέχρι 25,9 ^ τον Ιούνιο (στοιχεία περιόδου 1960-2001). Υπογραμμίζουμε επίσης ότι στην περιοχή σημειώθηκαν ακραίες θερμοκρασίες άνω των 45 βαθμών κελσίου, καθώς και κάτω των -15 βαθμών τα τελευταία 45 χρόνια. 28

15 Λ - 't / \ / V ι ι ( 1 1 2 1 1 1 1 1 1 \ l 1 3 / 4 5 6 7 8 9 1 θ \ 1 2 1 3 1 5 Εικόνα 4: Ακραίες χαμηλές θερμοκρασίες Εικόνα 5: Ακραίες υψηλές θερμοκρασίες περιόδου 1960-2001 (κατά μήνα) περιόδου 1960-2001 (κατά μήνα) (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) Η εξάτμιση φθάνει τα 1798,3 mm τον χρόνο (στοιχεία περιόδου 1977-1998). Πρέπει όμως, εκτός από τα παραπάνω γενικά στοιχεία, να επισημανθούν ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής, που συνιστούν το μικροκλίμα και τις ιδιαιτερότητες κάποιων θέσεων αυτής. Συγκεκριμένα στη βόρεια πλευρά της Μεγ. Ψηλορράχης η ατμοσφαιρική υγρασία είναι αυξημένη, όπως και η εδαφική, με βαθύτερο κατά κανόνα έδαφος σε σχέση με τη δυτική και ιδιαίτερα τη βορειοδυτική πλευρά, όπου συμβαίνουν ακριβώς τα αντίθετα, ενώ στη νοτιοανατολική πλευρά πλησίον του Νεοχωρακίου το έδαφος είναι μεν βαθύ, αλλά η θέση αυτή είναι θύλακας παγετού (χαμηλό σημείο) (Βλαχογιάννης, 2005). 1.3 Υδρογεωλογία Το έδαφός της περιοχής παρουσιάζει σχετικά ομαλή διαμόρφωση στην πλησίον της πόλης δυτική πλευρά, καθώς και στη νοτιοανατολική της, ενώ έχει σημαντικές, κατά θέσεις, κλίσεις και διασχίζεται από πολλές χαράδρες κυρίως βόρεια της γραμμής που συνδέει τις κορυφές Σωρού, Μεγ. Ψηλορράχης και υψώματος 355. Τα νερά της καταλήγουν, κυρίως από το Αραπόρεμμα, το ρέμμα Μοσχοποδιού και τον Ισμηνό, μέσω της πεδιάδας Θηβών, στην Υλίκη (τοποθεσία ανάκολη ). 29

Σε ότι αφορά τη γεωλογία της περιοχής, όπως προκύπτει από τον γεωλογικό χάρτη του Ι.Γ.Μ.Ε., ανατολικά της γραμμής, που ορίζεται από τις κορυφές «Μικρή Ψηλορράχη», «Μεγάλη Ψηλορράχη» και «Κουμέρκι», η περιοχή ανήκει στην ενότητα: «μάργες, άργιλοι, ψαμμίτες, άμμοι, και κροκαλοπαγή κατ εναλλαγή λιμναίας έως υφάλμυρης φάσης», ενώ η περιοχή προς τα δυτικά αυτής της γραμμής στην ενότητα: «κροκαλοπαγή, ψαμμίτες, άμμοι, ερυθροί πηλοί κ.α. τροφοδοσία εξ ανθρακικών πετρωμάτων σχιστοψαμμιτικοκερατολιθικής διαπλάσεως και άλλων σχηματισμών». # Εικόνα 6: Περιγραφή εδάφους (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) Το έδαφος αντίστοιχα: στην ανατολική πλευρά είναι αμμοπηλώδες έως αργιλώδες, χωρίς ανθρακικό ασβέστιο ή με μικρή περιεκτικότητα σ αυτό, με οργανική ουσία 1,1-2,2% και PH 6,5-7,2 (ελαφρώς όξινο έως ουδέτερο), ενώ στη δυτική, αμμώδες έως αργιλοπηλώδες, με υψηλά ποσοστά ανθρακικού ασβεστίου από 13% έως 30%, οργανική ουσία μόνο 0,3-0,5% (υπό την κόμη των δένδρων όμως και στα επιφανειακά στρώματα φθάνει το 2,3 %) και PH 7,7-7,9 (ελαφρώς αλκαλικό) (Βλαχογιάννης, 2005). 30

1.4 Είδη βλάστησης - Χλωρίδα Στη περιοχή του Μοσχοποδίου, από τα μέσα του 19ου αιώνα, είχε αναπτυχθεί η ποιμενική αιγοπροβατοτροφία, που διατηρήθηκε συνεχώς μειούμενη μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Δηλαδή στη μεγαλύτερή της έκταση η περιοχή ήταν φυσικός βοσκότοπος. Κατά θέσεις υπήρχαν αγροί, οι οποίοι καλλιεργούνταν με ζώα εργασίας μέχρι την αναγκαστική απαλλοτρίωση του 1936 και λίγο αργότερα, δηλαδή πριν την ουσιαστική εκμηχάνιση της Ελληνικής γεωργίας και τη χρήση χημικών (λιπασμάτων και φαρμάκων). Έκτοτε και μέχρι σήμερα ζημιές άξιες λόγου από πυρκαγιές και άλλες μακροχρόνιες ανθρώπινες δραστηριότητες δεν έχουν σημειωθεί στην αυτοφυή βλάστηση, η οποία παραμένει σχεδόν ανέπαφη. Το 1960 άρχισαν οι φυτεύσεις χαλεπίου και τραχείας πεύκης και κυπαρισσιού από τη Δασική Υπηρεσία, οι οποίες στο μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής, με τα παράλληλα έργα, ολοκληρώθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι οι δενδροφυτεύσεις στη στενότερη περιοχή του Μοσχοποδίου και συγκεκριμένα στον άξονα Εκκλησίας Αγίου Λουκά (Παλαιό Νεκροταφείο) - Αγίας Φωτεινής - Ζωοδόχου Πηγής (ιδιαίτερα μάλιστα πλησίον των Εκκλησιών αυτών) άρχισαν από το 1915 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Στην προσπάθεια αυτή έχουν συμβάλλει μαθητές, πρόσκοποι, Φορείς της Πόλης, καθώς και ο Στρατός. Η δενδροφύτευση της ευρύτερης περιοχής του Μοσχοποδιού και τα παράλληλα έργα, εκτάσεως άνω των 20.000 στρ., έγινε από τη Δασική Υπηρεσία με δαπάνες του Ελληνικού Δημοσίου. Τα παράλληλα έργα αναφέρονται στην κατασκευή: του κύριου δασικού δρόμου, που συνδέει το Μοσχοπόδι με το Νοσοκομείο και τον Επαρχιακό δρόμο Θήβας - Χαλκίδας. των αντιπλημμυρικών έργων στο ρέμα Μοσχοποδίου και στο Αραπόρεμμα και των δασικών δρόμων (δεκάδες χιλιόμετρα), που διατρέχουν όλη την έκταση. Έτσι σήμερα τα πεύκα (και δευτερευόντως τα κυπαρίσσια) αποτελούν το κυρίαρχο είδος και γι αυτό αναφερόμαστε πλέον στο Δάσος Μοσχοποδίου (Βλαχογιάννης, 2005). Η αυτοφυής βλάστηση, που υπάρχει εδώ και 2000-3000 χρόνια, αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, αφού δεν ζημιώθηκε από πυρκαγιές ή άλλα αίτια, και παρουσιάζει σήμερα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ενδεχομένως στη χλωρίδα της να έχουν επέλθει ποσοτικές μεταβολές από τις φυτεύσεις των κωνοφόρων, αφού διαφοροποιήθηκαν οι συνθήκες στο φυσικό αυτό οικοσύστημα, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία γι αυτό, δεδομένου ότι δεν βρέθηκαν προηγούμενες σχετικές μελέτες. Η βλάστηση μιας περιοχής καθορίζεται από τις κλιματικές και εδαφικές συνθήκες. Έτσι λοιπόν, η βλάστηση που κυριαρχεί στην ευρύτερη περιοχή του Μοσχοποδίου είναι εκείνη της Μεσογειακής Ζώνης, 31

ενώ υπάρχει περιορισμένος αριθμός ειδών της Ορεινής Μεσογειακής Ζώνης, καθώς και η ιδιαίτερη βλάστηση των Ρεμάτων. Στην περιοχή συναντούμε φρύγανα. Αναπτύσσονται στις ξηρότερες και θερμότερες, προσήλιες, πετρώδεις και άγονες θέσεις (κυρίως στα δυτικά και βορειοδυτικά της Μεγ. Ψηλορράχης). Οι μεσογειακοί θαμνώνες κυριαρχούν εκεί όπου τα εδάφη είναι βαθύτερα και η υγρασία υψηλότερη (κυρίως βόρεια και βορειανατολικά της Μεγ. Ψηλορράχης). Η ανθρωπογενής βλάστηση είναι επίσης χαρακτηριστική της περιοχής. Η βλάστηση αυτή συνδέεται άμεσα με τον άνθρωπο, καθώς αναπτύσσεται σε ενδιαιτήματα που ο ίδιος δημιουργεί (άκρες δρόμων, αγροί, χώροι απόρριψης μπαζών κλπ) και αποτελείται από είδη τα οποία ο ίδιος με τις δραστηριότητές του άμεσα ή έμμεσα μεταφέρει. be Εικόνα 9: Λιθώνες βορειοδυτικά της Μεγ. Ψηλορράχης (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) Εικόνα 10: Convolvulus arvensis (περικοκλάδα) (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) Κυρίαρχο στην περιοχή του Μοσχοποδίου είναι το δάσος χαλεπίου (Pinus halepensis) και τραχείας πεύκης (Pinus brutia). Περιλαμβάνει αμιγείς ή μικτές συστάδες των δύο αυτών κωνοφόρων, στις οποίες απαντώνται και κυπαρίσσια (Cupressus sempervirens) ορθόκλαδα, πλαγιόκλαδα και γλαυκά, καθώς και περιορισμένος αριθμός κέδρων. Κάτω από την κόμη των παραπάνω δένδρων και στα δασικά διάκενα υπάρχουν αρκετά φυτά της μεσογειακής ζώνης, όπως αγριόκρινοι, τουλίπες, ορχιδέες κ.ά. 32

Εικόνα 11: Pinus halepensis Εικόνα 12: Pinus brutia (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) Η ορεινή μεσογειακή ζώνη βλάστησης δεν είναι φυσιογνωμικά διακριτή, όμως στην περιοχή συναντούμε εννέα (9) είδη φυτών που ανήκουν σ αυτή: η καμπανούλα (Campanula spatulata), το χαμόκεδρο (Juniperus oxycedrus), η βελανιδιά (Quercus macrolepis), το βαλσαμόχορτο (Hypericum perforatum), η φούσκα (ποντικιά) (Colutea arborescens), το κυκλάμινο (Cyclamen graecum), η ανεμώνη του βουνού (Anemone apennina), η τρικουκιά (Crataegus monogyna), και η σανγκουϊσόρβα (Sanguisorba minor). Η βλάστηση των ρεμάτων εξαρτάται από την ύπαρξη επιφανειακού νερού ή σημαντικής και παρατεταμένης σε χρόνο υγρασίας στο έδαφος (απαντάται κυρίως στα ρέματα πλησίον της Εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής). Οι συκιές είναι χαρακτηριστικό είδος αυτής της βλάστησης, όπως και οι κισσοί που σκαρφαλώνουν πάνω στα δένδρα και τους θάμνους. Επίσης απαντώνται και άλλα είδη όπως η αγριοτριανταφυλλιά και η βατομουριά. Όπου το έδαφος είναι λεπτόκοκκο, αναπτύσσεται πλούσια ποώδης βλάστηση κυρίως από αγρωστώδη (π.χ. μελίκα, αγριάδα κ. ά.). Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα (Βλαχογιάννης, 2005) στην περιοχή έχουν καταγραφεί 240 φυτικά είδη, τα οποία ανήκουν σε 191 γένη και 62 οικογένειες. Από τις οικογένειες αυτές οι 20 είναι οι σημαντικότερες - πολυπληθέστερες της Ελληνικής χλωρίδας με 220 περίπου αντιπροσωπευτικά γένη, έναντι 130 της χλωρίδας του Μοσχοποδιού (Γράφημα 1). Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει η έρευνα είναι πως η χλωρίδα της ευρύτερης περιοχής του Μοσχοποδίου είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό αντιπροσωπευτική της Ελληνικής χλωρίδας, δηλαδή διακρίνεται για τη μεγάλη βιοποικιλότητά της. 50 40 30 20 10 0 Γράφημα: Τετμημένες: οι είκοσι πολυπληθέστερες οικογένειες της Ελληνικής χλωρίδας. Τεταγμένες: με μπλε χρώμα τα αντιπροσωπευτικά γένη της Ελληνικής χλωρίδας και με κόκκινο τα γένη Series 1 που απαντώνται στο Μοσχοπόδι. Series2 (Βλαχογιάννης, 2005). 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 33

Τέλος αξίζει να αναφερθούμε ιδιαίτερα στα 9 ενδημικά και σπάνια είδη που έχουν καταγραφεί στην περιοχή: Silene fabaria (σιληνή της Θήβας), Centaurea rafanina (κενταύριον το μικτόν, σαλιβάρβαρα), Chondrilla ramosissima (χονδρίλλα η πολύκλαδος, ατσικανίδα), Echinops graecus (Εχίνωψ ο Ελληνικός, κεφαλάγκαθο), Aethionema saxatile (αιθιόνημα το βραχώδες, βερσόχορτο), Erysimum graecum (Ερύσιμον το Ελληνικόν, ερύσιμο), Hyacinthella leucophaea (Υακινθέλλα η λευκόφαιος), Tulipa undulatifolia (Τουλίπα η Βοιωτική, αγριοτουλίπα), Linum leucanthum (Λίνον το λευκανθές, αγριολινάρι). Εικόνα13: Tulipa undulatifolia (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) Εικόνα 14: Linum leucanthum Εικόνα 15: Echinops graecus (Πηγή: Δ. Βλαχογιάννης) Εικόνα 16: Silene fabaria 34

1.5 Πανίδα Όσον αφορά την πανίδα της περιοχής, απαντώνται τα συνήθη είδη που διαβιούν σε τέτοιου είδους οικοσυστήματα. Συναντούμε μικρά θηλαστικά όπως τον λαγό, την αλεπού, τη νυφίτσα καθώς και ερπετά (χελώνες, φίδια, σαύρες) και πουλιά όπως τσίχλες, ψαρόνια, σπουργίτια καθώς και άλλα διερχόμενα πουλιά ανάλογα την εποχή (Μαρίνου, 2005). 35

Βιβλιογραφία Βλαχογιάννης, Δ. 2005: Αποτύπωση της χλωρίδας και των ειδών βλάστησης της ευρύτερης περιοχής του Μοσχοποδίου της Θήβας. Εισήγηση στο Ε Διεθνές Συνέδριο Εταιρίας Βοιωτικών Μελετών, Σεπτέμβριος 2005, Θήβα. Βώκου, Δ. & Σβορώνου Ε. 1999: Τα δάση Πακέτο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ. Μαρίνου, Μ. 2005 «Μελέτη Καθαρισμών Αντιπυρικής Προστασίας των αναδασώσεων Καλλιθέας Νεοχωρακίου». Δασαρχείο Θηβών, Διεύθυνση Δασών Ν. Βοιωτίας, Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Νίκα, Ι. & Παρμαξή Α. 1994: Μοσχοπόδι, το δάσος της περιοχής μας. Έκδοση της περιβαλλοντικής ομάδας του 4ου Γυμνασίου Θήβας, Θήβα. Ρίζου, Α. & Καπράλος, Η. 2007: <<Μελέτη Αποκατάστασης Δασικής Βλάστησης στην καείσα περιοχή των αναδασώσεων Μοσχοποδίου, Περιφέρειας Δήμου Θηβαίων>>. Διεύθυνση Δασών Ν. Βοιωτίας, Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Πηγές 1. WWF Ελλάς: http://www.wwf.gr 2. Πρόγραµµα ECODONET. «Καλαµάς, Αχέροντας και Ενδιάµεσες Παράκτιες Περιοχές» - Ένα Πρόγραµµα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Ενηµέρωσης Ευαισθητοποίησης και ράσης. Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων: http://www.ecodonet.gr 3. Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μουζακίου: http://kpem.gr 4. Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια «Βικιπαίδεια»: http://el.wikipedia.org/wiki/ 36