Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Περίληψη : Γόνος της οικογένειας των Μεγάλων Κομνηνών και αυτοκράτορας της Τραπεζούντας. Τον Σεπτέμβριο του 1332 ανέτρεψε τον Μανουήλ Β' Μέγα Κομνηνό και ανήλθε στο θρόνο, όπου παρέμεινε ως το θάνατό του, το 1340. Τόπος και Χρόνος Γέννησης Α' τέταρτο 14ου αιώνα, Τραπεζούντα Τόπος και Χρόνος Θανάτου 6 Απριλίου 1340, Τραπεζούντα Κύρια Ιδιότητα Αυτοκράτορας Τραπεζούντας (1332-1340) 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο ήταν γιος του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού (1297-1330) και της κόρης του Λαζού ηγεμόνα Πεκάι, υποτελούς του βασιλιά της Γεωργίας. Ήταν όμαιμος αδελφός της Ευδοκίας Μεγάλης Κομνηνής και του Ανδρονίκου Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1330-1332) και είχε και τρία ετεροθαλή αδέλφια, τον Μιχαήλ Αναχουτλού, την Άννα Αναχουτλού (1341-1342) και τον Γεώργιο Αχπουγά. Παντρεύτηκε δύο φορές: το 1336 1 με την Ειρήνη Παλαιολογίνα, νόθα κόρη του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου (1328-1341), με σκοπό τη σύσφιγξη των σχέσεων με την κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, και το 1339 με την Ειρήνη Τραπεζουντία, γόνο τοπικής αριστοκρατικής οικογένειας. Ο Βασίλειος συζούσε με την Ειρήνη Τραπεζουντία και πριν χωρίσει από την πρώτη του σύζυγο, είχε αποκτήσει μάλιστα μαζί της δύο γιους, τον Αλέξιο και τον Ιωάννη ο δεύτερος ήταν ο μετέπειτα αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Αλέξιος Γ Μέγα Κομνηνός (1349-1390). 2 Μετά το γάμο τους απέκτησαν και δύο κόρες, τη Θεοδώρα και τη Μαρία. Τον Σεπτέμβριο του 1332 ο Βασίλειος ανέτρεψε τον ανιψιό του Μανουήλ Β Μέγα Κομνηνό (Ιανουάριος-Σεπτέμβριος 1332) και ανήλθε στο θρόνο της Τραπεζούντας. Πέθανε στις 6 Απριλίου 1340. 3 Υπήρξε δωρητής της μονής της Παναγίας Σουμελά και θεωρείται κτήτορας του ναού του Αγίου Βασιλείου στην Τραπεζούντα. 4 2. Άνοδος στο θρόνο Στις 22 Σεπτεμβρίου 1332 ο, εν μέσω της εσωτερικής αναταραχής που επικρατούσε μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Αλεξίου Β', ανήλθε στο θρόνο ανατρέποντας τον νόμιμο διάδοχο Μανουήλ Β' Μέγα Κομνηνό, τον οποίο έθεσε υπό περιορισμό και αργότερα δολοφόνησε. Η ανατροπή του Μανουήλ Β' είχε την άμεση υποστήριξη αφενός της ισχυρής τραπεζουντιακής οικογένειας των Σχολαρίων και αφετέρου της αυλής της Κωνσταντινούπολης, στην οποία Κωνσταντινούπολη, ας σημειωθεί, είχε καταφύγει ο Βασίλειος κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αδελφού του Ανδρονίκου Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1330-1332). 3. Βασιλεία Δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την περίοδο της βασιλείας του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού (1332-1340). Κατ' αρχάς επιδίωξε να επαναφέρει την εσωτερική ισορροπία στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, κάτι που είχε επιτύχει ο Αλέξιος Β', λαμβάνοντας αυστηρά μέτρα κατά των μελών της τοπικής αριστοκρατίας. Διέταξε την εκτέλεση του μεγάλου δουκός Λέκη Τζατζιντζαίου και του γιου του, μεγάλου δομέστικου Τζάμπα, και καταδίκασε τη μεγάλη δούκαινα Συρίκαινα σε θάνατο διά λιθοβολισμού. Δημιουργήθηκε στις 31/8/2017 Σελίδα 1/5
Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Τον Ιούλιο του 1336 αντιμετώπισε επιδρομή Τουρκομάνων υπό την ηγεσία του Sheikh Hassan. Στις 3 Μαρτίου του επόμενου έτους σημειώθηκε εξέγερση του λαού της Τραπεζούντας, αφορμή της οποίας αποτέλεσε η έκλειψη ηλίου. Κύριοι λόγοι της εξέγερσης, ωστόσο, ήταν η επαχθής διακυβέρνηση του Βασιλείου και η στάση του απέναντι στην αυτοκράτειρα Ειρήνη Παλαιολογίνα. Από την άλλη, η συμβίωση με την Ειρήνη Τραπεζουντία κατά τη διάρκεια του γάμου του με την Ειρήνη Παλαιολογίνα και ο μετέπειτα γάμος τους προκάλεσαν τις έντονες αντιδράσεις κύκλων της Κωνσταντινούπολης, και ιδιαίτερα του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ησαΐα (1332-1347) και του ιστορικού Νικηφόρου Γρηγορά. 1. Οι συντάκτες της Εγκυκλοπαίδειας του Ποντιακού Ελληνισμού τοποθετούν χρονικά τον πρώτο γάμο του Βασιλείου το 1335 βλ. Γεωργιάδης, Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός 1 (Θεσσαλονίκη 1991), σελ. 123. 2. Ο Ιωάννης πήρε το όνομα «Αλέξιος» όταν ανήλθε στο θρόνο της Τραπεζούντας, γι αυτό και είναι γνωστός ως Αλέξιος Γ' Μέγας Κομνηνός βλ. Miller, W., Trebizond. The Last Greek Empire (London 1926), σελ. 55. 3. Εικάζεται ότι ο θάνατος του Βασιλείου προκλήθηκε από την πρώτη του σύζυγο Ειρήνη Παλαιολογίνα βλ. Miller, W., Trebizond. The Last Greek Empire (London 1926), σελ. 46. 4. Bryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos I (Dumbarton Oaks Studies 20, Washington D.C. 1985), σελ. 220. Βιβλιογραφία : Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, 1-1.070 Winfield D., Bryer A., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson, and Drawings by J.Winfield), Birmingham 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Λυμπερόπουλος Β.Χ., Ο Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204-1261), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία, Αθήνα 1999 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Κατσιαμπούρα Γ., "Νικηφόρος Γρηγοράς εναντίον Βαρλαάμ Καλαβρού: Διαμάχη με ένδυμα την πρόβλεψη εκλείψεων στο Βυζάντιο του 14ου αιώνα", Νεύσις, 13, 2004, 138-148 Γεωργιάδης Θ., Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός, Θεσσαλονίκη 1991 Γλωσσάριo : κτήτορας, ο Κληρικός ή λαϊκός ο οποίος συμβάλλει οικονομικά προκειμένου να χρηματοδοτηθεί ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα (ή οικοδομικό πρόγραμμα), έργο τέχνης κ.λπ. Στην περίπτωση του οικοδομήματος ο κτήτορας συνδέεται συνήθως με το έργο μέσω κάποιας ειδικής νομικής σχέσης (κατοχή, νομή, επικαρπία ή άλλο). Λαζοί, οι Δημιουργήθηκε στις 31/8/2017 Σελίδα 2/5
Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Έθνοτική ομάδα των παραλίων της Μαύρης Θάλασσας με γλωσσικό ιδίωμα που ανήκει στις γλώσσες του Νοτίου Καυκάσου. Στα μεσαιωνικά χρόνια οι Λαζοί κατοικούσαν στις ακτές του βορειοανατολικού Εύξεινου Πόντου, στα βορειοανατολικά εδάφη της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, στη Λαζία ή Λαζική (όπου οργανώθηκε και το βάνδον της Μεγάλης Λαζίας) και στη δυτική Ιβηρία (Γεωργία). Ήταν σύμμαχοι των Μεγάλων Κομνηνών. Διαδραμάτισαν πολλές φορές σημαντικό ρόλο στα πολιτικά δρώμενα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Σήμερα ζουν στην Τουρκία (οι περισσότεροι) και στη Γεωργία. μέγας δομέστικος, ο Ανώτατος στρατιωτικός διοικητής. Το αξίωμα του μεγάλου δομεστίκου αντικατέστησε σε απροσδιόριστο χρόνο το αξίωμα του δομεστίκου των σχολών της Μέσης Βυζαντινής περιόδου. Κατά τον 11ο-12ο αιώνα ο μέγας δομέστικος διοικούσε τα ξεχωριστά στρατεύματα της Ανατολής και της Δύσης. Το 13ο αιώνα, ωστόσο, ο διαχωρισμός αυτός είχε εκλείψει. Ιεραρχικά τοποθετείται μετά τον πρωτοβεστιάριο και το μέγα στρατοπεδάρχη, ενώ το 14ο αιώνα μετά τον καίσαρα. Ως ανώτατος τίτλος δινόταν επίσης σε στενούς συγγενείς του αυτοκράτορα. μέγας δουξ/δούκας, ο Ο επικεφαλής του αυτοκρατορικού στόλου. Το αξίωμα του μεγάλου δούκα αντικατέστησε το 1092 εκείνο του δούκα. Η εμφάνισή του συνδυάστηκε με την διάλυση του θεματικού ναυτικού στόλου και με την προσπάθεια, που καταβαλλόταν εκείνη την περίοδο οργάνωσης ενός ενιαίου βυζαντινού στόλου. Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, ο τίτλος του μεγάλου δουκός απονεμόταν στους πλέον υψηλόβαθμους πολιτικούς/στρατιωτικούς αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. Πηγές Miklosich, F. Müller, J. (eds), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 1 (Wien 1860). Νικηφόρου Γρηγορά, Ρωμαϊκή Ιστορία, Bekker, I. Schopen, L. (ed.), Nicephori Gregorae, Byzantina Historia 1. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (Bonn 1829), σελ. 548 550. Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ. 64 65. Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), Ανδρέου Λιβαδηνού, Βίος και Έργα (Αθήνα 1975). Παραθέματα Η αναφορά του Νικηφόρου Γρηγορά στον Βασίλειο Μεγάλο Κομνηνό ηʹ. Ἐν τούτῳ τῷ ἔαρι καὶ Βασίλειος, ὁ τῆς Τραπεζοῦντος τὴν ἐξουσίαν διεζωσμένος, νόσῳ βραχείᾳ τὸν βίον ἀπέλιπεν. οἶμαι δέ τις θεομηνία τοῦ βίου τοῦτον ἐξαίφνης ἐξήγαγεν. Εἰρήνῃ γὰρ τῇ τοῦ βασιλέως θυγατρὶ συνοικήσας ἐπὶ σμικρὸν νομίμως ὁμοῦ καὶ δικαίως, μετά γε τῆς ἀνηκούσης ὁμοφροσύνης καὶ σωφροσύνης, εἶτα τοὺς γαμικοὺς μετενήνοχεν ἔρωτας εἰς ἑταιρίδα τινὰ, καλουμένην καὶ ταύτην Εἰρήνην. καὶ ταύτῃ λοιπὸν ἀθέσμως μιγνύμενος εἰς μῖσος ἐτράπετο τῆς νομίμου. τοῦ δὲ χρόνου προβαίνοντος ὁρῶν οὐκ ἀνεχομένην τὴν βασιλίδα τὸ τοῦ πράγματος ἄτοπον, ἀλλ ἐπιβοωμένην οὐρανόν τε καὶ γῆν καὶ πᾶσιν ἐξαγγέλλουσαν τὸ τῆς καρδίας πῦρ, ἐξήλασε καὶ τῆς αὐθεντικῆς οἰκίας αὐτήν. τάχα δ ἂν καὶ θάνατον ἐπήνεγκεν αὐτῇ βίαιον, εἰ μὴ ἐδεδίει τὸν δῆμον, σφοδρῶς κατ αὐτοῦ δι αὐτό γε τουτὶ θορυβούμενόν τε καὶ στασιάζοντα. ἐν μέντοι ταῖς ἱεραῖς ὑμνῳδίαις καὶ τοῖς πομπικοῖς θεάτροις τῶν πανηγυρικῶν ἑορτῶν Βασιλείου καὶ Εἰρήνης ἡ μνήμη τὴν εὐφημίαν ἐκρότει κἀντεῦθεν ἐπλήρου τήν τε ἐρωτικὴν ἔφεσιν ὁ Βασίλειος ἑαυτοῦ, καὶ ἅμα τὴν τοῦ δήμου ζήτησιν, προσποιούμενος τὸ λανθάνειν διὰ τῆς ὁμωνυμίας ὡς καὶ ὑποψίαν διὰ ταῦτα γενέσθαι, λαθραίαις ἐπιβουλαῖς τῆς βασιλίδος Εἰρήνης συμβῆναι τῷ Βασιλείῳ τὸν θάνατον. τελευτήσαντος δ ὅμως εἴθ οὕτως εἴτ ἐκείνως αὐτοῦ, εἰσῆλθε μὲν ἡ νόμιμος ἐκείνη σύζυγος Εἰρήνη μετὰ πάσης τῆς βασιλικῆς ἐξουσίας εἰς τὰ βασίλεια ἐξήλασε δ ἐκεῖθεν εὐθὺς τὴν ὁμώνυμον μὲν, ἀλλοτριότροπον δὲ καὶ παράνομον Βασιλείου σύζυγον καὶ μέντοι καὶ κοινῇ ψήφῳ τῶν Τραπεζουντίων ἐξόριστον πέμπει πρὸς τὸ Βυζάντιον ἅμα τοῖς τέκνοις. Νικηφόρου Γρηγορά, Ρωμαϊκή Ιστορία, 1, ed. Bekker, I. Schopen, L. (CSHB Bonn 1829), σελ. 548 550. Η βασιλεία του Βασίλειου Μεγάλου Κομνηνού στο χρονικό του Πανάρετου Κατὰ δὲ τὸν Σεπτέμβριον μῆνα κβʹ, ἡμέρᾳ γʹ, ἰνδικτιῶνος αʹ, ἔτους ςωμαʹ, ἦλθεν ὁ μέγας Κομνηνὸς κῦρ Βασίλειος ἐκ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, υἱὸς μὲν τοῦ μεγάλου Κομνηνοῦ τοῦ κυροῦ Ἀλεξίου, ἀδελφὸς δὲ δεύτερος κῦρ Ἀνδρονίκου, καὶ παρέλαβε τὸ βασίλειον ὅτε καὶ τὸν μέγαν δοῦκαν, Λέκην τὸν Τζατζιντζαῖον, καὶ τὸν υἱὸν αὐτοῦ, τὸν μέγαν δομέστικον τὸν Τζάμπαν, τοῦ ζῆν ἀπεστέρησε, τὸν δὲ ἀνεψιὸν αὐτοῦ κῦρ Μανουὴλ ἐπεριώρισε, τὴν δὲ μεγάλην δούκαιναν τὴν Συρίκαιναν ἐλίθασαν. Ἐν δὲ τῷ Δημιουργήθηκε στις 31/8/2017 Σελίδα 3/5
Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Φεβρουαρίῳ μηνὶ καʹ, ἡμέρᾳ αʹ τῆς Ὀρθοδοξίας, τῷ αὐτῷ ςωμαʹ ἔτει, ἰνδικτιῶνος αʹ, ταραχθεὶς ὁ ἐκτομίας μέγας δοὺξ Ἰωάννης, ἐσφάγη ὁ κῦρ Μανουὴλ μαχαίρᾳ. Μηνὶ Σεπτεμβρίῳ ιβʹ, ἡμέρᾳ γʹ, ἰνδικτιῶνος δʹ, ἔτους ςωμδʹ, ἦλθεν ἡ δέσποινα κυρὰ Εἰρήνη ἡ Παλαιολογίνα, ἡ θυγάτηρ κῦρ Ἀνδρονίκου τοῦ Παλαιολόγου, καὶ εἰς τὰ ιζʹ τοῦ αὐτοῦ μηνός, ἡμέρᾳ αʹ, εὐλογήθη τὸν βασιλέα κῦρ Βασίλειον. Κατὰ δὲ τὴν εʹ τοῦ Ἰουλίου μηνός, ἔτους ςωμδʹ, ἦλθεν ὁ Σιχασάνης, ὁ υἱὸς τοῦ Ταμαρτάση, εἰς τὴν Τραπεζοῦντα, καὶ γέγονε πόλεμος εἰς τὸν Ἀχάντακαν τοῦ ἁγίου Κηρύκου καὶ εἰς τὸν Μινθρίον καὶ θεοῦ εὐδοκοῦντος ἐτράπη ὑποβρύχιος καὶ ἔφυγεν, ὅτε ἐσκοτώθη ὁ Αὐτουραΐμης, ὁ υἱὸς τοῦ Ρουστάμη. Μηνὶ Μαρτίῳ γʹ, ἡμέρᾳ βʹ τῆς ἀρχινηστίμου τῆς ἁγίας μʹ, ἐγένετο ἔκλειψις τοῦ ἡλίου ἀπὸ ὥρας δʹ ἕως ὥρας ζʹ καὶ ἐταράχθη τὸ κοινὸν κατὰ τοῦ βασιλέως, ὥστε καὶ ἔξωθεν τοῦ κουλᾶ συναχθέντες λίθους ἔσυραν εἰς αὐτόν, ἔτους ςωμεʹ. Μηνὶ Ὀκτωβρίῳ εʹ, ἰνδικτιῶνος ζʹ, ἔτους ςωμζʹ, ἐγεννήθη ὁ Κομνηνὸς κῦρ Ἰωάννης, ὁ ἐπονομασθεὶς Ἀλέξιος, ὁ υἱὸς τοῦ κῦρ Βασιλείου ὁ δεύτερος. Εὐλογήθη ὁ βασιλεὺς ὁ κῦρ Βασίλειος τὴν ἐκ Τραπεζοῦντος δέσποιναν κυρὰν Εἰρήνην μηνὶ Ἰουλίῳ ηʹ, ἔτους ςωμζʹ. Ἐκοιμήθη ὁ βασιλεὺς κῦρ Βασίλειος ὁ μέγας Κομνηνὸς μηνὶ Ἀπριλίῳ εἰς τὰ ςʹ, ἡμέρᾳ εʹ, ἰνδικτιῶνος ηʹ, ἔτους ςωμηʹ. Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ. 64 65. Χρονολόγιο Αʹ τέταρτο 14ου αιώνα: Γέννηση του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού Πριν από τις 22 Σεπτεμβρίου 1332: Ανατροπή του Μανουήλ Β Μεγάλου Κομνηνού 22 Σεπτεμβρίου 1332: Αναγόρευση του Βασιλείου σε αυτοκράτορα Μετά τις 22 Σεπτεμβρίου 1332: Δολοφονία των Μανουήλ Β Μεγάλου Κομνηνού, Λέκη Τζατζιντζαίου, Τζάμπα Τζατζιντζαίου και Συρίκαινας με εντολή του Βασιλείου 1336: Γάμος του Βασιλείου με την Ειρήνη Παλαιολογίνα. Επιδρομή Τουρκομάνων σε εδάφη της Τραπεζούντας και άμεση αποχώρηση Μετά το 1336: Γέννηση του Αλεξίου και του Ιωάννη, γιων του Βασιλείου από την ερωμένη του Ειρήνη Τραπεζουντία 3 Μαρτίου 1337: Εξέγερση του λαού της Τραπεζούντας εναντίον του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού με αφορμή ηλιακή έκλειψη 1339: Δεύτερος γάμος του Βασιλείου, με την Ειρήνη Τραπεζουντία Μετά το 1339: Γέννηση των θυγατέρων του Θεοδώρας και Μαρίας από τη δεύτερη σύζυγό του Ειρήνη Τραπεζουντία 6 Απριλίου1340: Θάνατος του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού στην Τραπεζούντα. Αναγόρευση της Ειρήνης Παλαιολογίνας σε αυτοκράτειρα Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος αυτοκρατόρων Τραπεζούντας Αλέξιος Α (1204) Ανδρόνικος Α /Γίδων (1222) Ιωάννης Α /Αξούχος (1235) Δημιουργήθηκε στις 31/8/2017 Σελίδα 4/5
Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Μανουήλ Α (1238) Ανδρόνικος Β (1263) Γεώργιος/Πλάνος (1266) Ιωάννης Β (1280, 1287) Θεοδώρα (1285) Αλέξιος Β (1297) Ανδρόνικος Γ (1330) Μανουήλ Β (1332) Βασίλειος (1332) Ειρήνη (1340) Άννα Αναχουτλού (1341) Ιωάννης Γ (1342) Μιχαήλ (1344) Αλέξιος Γ (1349) Μανουήλ Γ (1390) Αλέξιος Δ (1417) Ιωάννης Δ (1429) Αλέξιος Ε (1458) Δαβίδ (1458 1461) Δημιουργήθηκε στις 31/8/2017 Σελίδα 5/5