Η προϊστορική ακρόπολη στο Κορφάρι των Αμυγδαλιών του Πανόρμου της Νάξου

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015 Η προϊστορική ακρόπολη στο Κορφάρι των Αμυγδαλιών του Πανόρμου της Νάξου Μάθημα: Το Νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η χιλιετία π.χ. Διδάσκων: Βλαχόπουλος Ανδρέας Λιάτσιος Γεώργιος Α.Μ. 8655 ΣΤ Εξάμηνο 0

Περιεχόμενα Εισαγωγή: Γενικά περί της Νάξου και του Πανόρμου.....2 Οχύρωση και εσωτερικό της ακρόπολης....3 Κεραμική..4 Μετάλλινα αντικείμενα....6 Λιθοτεχνία και Μικροαντικείμενα... 7 Συσχετισμοί με την Ομάδα Καστριού...8 Συμπεράσματα....9 Βιβλιογραφία.10 1

Εισαγωγή Η Νάξος είναι το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων και βρίσκεται στα ανατολικά του νησιωτικού συμπλέγματος. Γειτνιάζει στα δυτικά με την Πάρο, στα ανατολικά με τη Δονούσα και στα νότια-νοτιοανατολικά με την Ηρακλειά, τη Σχοινούσα, τα Κουφονήσια και την Κέρο. Η θέση του νησιού το κατέστησε ιδιαίτερα σημαντικό ήδη από τους Νεολιθικούς χρόνους, ενώ ο πλούτος του σε πετρώματα, όπως το μάρμαρο και ο σχιστόλιθος, καθώς και το μέγεθός του που ευνοεί την αυτονομία στην γεωργική παραγωγή οδήγησαν στην δημιουργία πολλών εγκαταστάσεων, ιδιαίτερα στην νοτιοανατολική του πλευρά. Ο Πάνορμος ή αλλιώς το Κορφάρι των Αμυγδαλιών βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του νησιού. Πρόκειται για μια οχυρωμένη ακρόπολη ενός μη ανεσκαμμένου οικισμού πάνω σε λόφο, σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα. Η ακρόπολη καταλαμβάνει περίπου 285 τ.μ. και ελέγχει τόσο τους θαλάσσιους δρόμους μεταξύ των μικρών Κυκλάδων όσο και τους χερσαίους προς τα ανατολικά και νότια του νησιού. Άξιο αναφοράς για τη σημασία της θέσης αποτελεί το γεγονός πως, πέρα από τους θαλάσσιους και χερσαίους δρόμους, ελέγχει και μια κοντινή εύφορη κοιλάδα, κάτι που αναδεικνύει την αυτονομία του οικισμού αλλά και τους λόγους επιλογής του συγκεκριμένου χώρου εγκατάστασης. Η θέση ανασκάφηκε το 1963 από τον Χρίστο Ντούμα. Μετέπειτα επιφανειακές έρευνες αποκάλυψαν την ύπαρξη αρχιτεκτονικών λειψάνων, προτειχίσματος και πληθώρας κινητών ευρημάτων εκτός του οχυρωμένου χώρου, κάτι που οδήγησε τους ερευνητές να διατυπώσουν την άποψη ότι ο ανεσκαμμένος χώρος αποτελεί ακρόπολη, τμήμα ενός εκτεταμένου οικισμού. Περεταίρω έρευνες έφεραν στην επιφάνεια, στα δυτικά της ακρόπολης, το νεκροταφείο του οικισμού το οποίο δυστυχώς έχει συληθεί. Ο υπόλοιπος οικισμός παραμένει μη ανεσκαμμένος έως και σήμερα. 2

Η ακρόπολη χρονολογείται με βάση την κεραμική και μέσω συσχετισμών με άλλες θέσεις στις Κυκλάδες, την Κρήτη και την Ηπειρωτική Ελλάδα κατά την Πρωτοκυκλαδική (ΠΚ) ΙΙ και την πρώτη φάση της ΠΚ ΙΙΙ περιόδου (περίπου 2800-2300/200 π.χ.). Μετά το τέλος της 1 ης φάσης της ΠΚ ΙΙΙ παρατηρούνται σημάδια βίαιης καταστροφής και εγκατάλειψης του οικισμού με πιθανότερη αιτία τις επιδρομές. Οχύρωση και εσωτερικό της ακρόπολης Η ακρόπολη του Πανόρμου διαθέτει ισχυρή οχύρωση, φαινόμενο που παρατηρείται σε όλους τους σημαντικούς οικισμούς της εποχής (Τροία, Θερμή, Καστρί κλπ.). Το τείχος περικλείει όλο το χώρο με μία πύλη στα ανατολικά. Έχει ελλειψοειδές σχήμα και διαθέτει πέντε πεταλόσχημους πύργους. Το πάχος του κυμαίνεται μεταξύ ενός και δύο μέτρων και το σωζόμενο ύψος του από μισό ως ένα μέτρο. Σε αντίθεση με τα δωμάτια στο εσωτερικό της ακρόπολης, το τείχος δεν πατάει σε θεμέλια αλλά είναι κτισμένο απευθείας πάνω στο φυσικό βράχο. Αποτελείται από μεγάλες ακανόνιστες πέτρες χωρίς χρήση συνδετικού υλικού. Οι τέσσερεις εκ των πέντε πύργων (Α, Β, Δ και Ε) διαθέτουν εσωτερικά δωμάτια αγνώστου χρήσης ενώ ο πέμπτος (Γ) είναι συμπαγής. Επιπλέον ο πύργος Δ έχει προέκταση (Δ ), χωρίς εσωτερικό δωμάτιο, για καλύτερη προστασία της οδού που οδηγεί στην πύλη, που βρίσκεται μεταξύ των πύργων Γ και Δ. Το προτείχισμα, που βρέθηκε μέσω των επιφανειακών ερευνών, βρίσκεται στη δυτική πλευρά της ακρόπολης καθώς η ανάβαση σε εκείνο το σημείο του λόφου είναι πιο εύκολη. Επιπλέον θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως κάποια παρόμοια οχύρωση με αυτή της ακρόπολης θα υπήρχε στα όρια του οικισμού, αλλά καθώς ο οικισμός δεν έχει ανασκαφεί πλήρως μια τέτοια υπόθεση είναι αβάσιμη. 3

Στο εσωτερικό της ακρόπολης υπάρχουν 22 δωμάτια/χώροι από 1,58 τ.μ. το μικρότερο ως 9,32 τ.μ. επιφάνειας το μεγαλύτερο 1. Οι τοίχοι των δωματίων είναι κτισμένοι από μικρές και μεσαίες ακανόνιστου σχήματος πέτρες και έχουν πάχος 0,50 με 0,70 μέτρα και σωζόμενο ύψος από 0,20 ως 0,58 μ. 2 Βασικό υλικό της τοιχοποιίας τόσο του τείχους όσο και των δωματίων είναι το τοπικό γκρίζο μάρμαρο και ο σχιστόλιθος. Επιπλέον παρατηρείται ότι οι τοίχοι έχουν θεμελιωθεί σε στρώμα λατύπης 3 και τα δάπεδα είναι από πατημένο χώμα. Οι διάδρομοι μεταξύ των δωματίων έχουν πάντα κατεύθυνση είτε Ανατολής-Δύσης είτε Βορρά-Νότου. Οι ερευνητές υποστηρίζουν πως, επειδή το μέγεθος των δωματίων είναι πολύ μικρό για κατοίκηση, μάλλον πρόκειται για χώρους προετοιμασίας και αποθήκευσης μεγάλων ποσοτήτων γεωργικής παραγωγής. Σε αυτό συνηγορεί και η παρουσία πολυάριθμων μεγάλων αποθηκευτικών σκευών. Τέλος παρατηρείται ανομοιόμορφη συγκέντρωση των κινητών ευρημάτων με τα περισσότερα ευρήματα ανατολικά του πύργου Β, κοντά στην είσοδο και στους γύρω χώρους, ενώ τα λιγότερα στο νότιο τμήμα του συγκροτήματος. Κεραμική Από το σύνολο της κεραμικής που βρέθηκε, ξεχωρίζουν 7 τύποι ανοικτών 4 σκευών και 11 κλειστών 5, με μεγαλύτερη την ποσότητα των δεύτερων. Μετά την εξέταση της κεραμικής διαπιστώθηκε ότι δεν γινόταν χρήση κεραμικού τροχού. Ο πηλός είναι καστανός ή σκούρος καστανός στην πλειονότητα των αγγείων. Λιγότερη είναι η χρήση του 1 Αγγελοπούλου, 2014 2 Αγγελοπούλου, 2014 3 Λατύπη: Απορρίμματα κατεργασία λίθου. 4 Σύμφωνα με τον κατάλογο στο Αγγελοπούλου, 2014: 1)Χύτρες, 2)Φιάλες, 3)Λοπάδες, 4)Λεκάνες, 5)Εστίες, 6)Κύπελλα & 7)Πώματα 5 Σύμφωνα με τον κατάλογο στο Αγγελοπούλου, 2014: 1)Πίθοι, 2)Στάμνοι, 3)Πιθοειδή δυσδιάγνωστου σχήματος, 4)Τμήματα πίθων και στάμνων με πλαστική ταινία κάτω του χείλους, 5)Κρατήρες, 6)Πρόχοι, 7)Ζωόμορφο σκεύος, 8)Απιόσχημα σκεύη, 9)Μικρογραφικά σκεύη, 10)Πύραυνα & 11)Κλειστά αγγεία δυσδιάγνωστου σχήματος 4

ερυθρού, του ερυθροκάστανου και του γκρίζου και ελάχιστη η χρήση άλλων όπως ο μελανός και ο πορτοκαλέρυθρος. Στα ευμεγέθη σκεύη διακρίνεται η χρήση και η μεγάλη πυκνότητα των εγκλεισμάτων στη σύσταση του πηλού. Ποικιλία υπάρχει και στα είδη των εγκλεισμάτων με παρουσία λευκού χαλαζία και μίκας 6 σε μεγάλη ποσότητα και λιγότερη τη χρήση σχιστόλιθου και λευκού άστριου. Επίσης σε αρκετά μεγάλο ποσοστό παρατηρούνται σκουρόχρωμα εγκλείσματα, πιθανόν ηφαιστειακής προέλευσης. Τα σκεύη αποτελούν στην πλειονότητά τους προϊόντα τοπικής παραγωγής, κάτι που φαίνεται μέσω των εγκλεισμάτων που αντικατοπτρίζουν τη γεωλογική δομή της Νάξου 7. Ελάχιστα είναι τα εισηγμένα αγγεία. Επιπλέον παρατηρείται η χρήση επιχρίσματος για την εξομάλυνση και τη στεγανοποίηση των επιφανειών, το οποίο είναι κυρίως αμαυρό με μεγάλη χρωματική ποικιλία. Κατά κανόνα γίνεται κάλυψη και των δύο επιφανειών (εξωτερικά και εσωτερικά) με κύρια τη χρήση καστανού ή άλλου σκουρόχρωμου επιχρίσματος και με λιγότερες τις αποχρώσεις του ερυθρού και του γκρίζου. Μοναδικές εξαιρέσεις είναι το ζωόμορφο σκεύος και τα κύπελλα Tankard όπου γίνεται χρήση στιλπνού επιχρίσματος έναντι του αμαυρού. Όσον αφορά την όπτηση, είναι κατά κανόνα ανομοιογενής (περ. το 75% του συνόλου), σπανιότερα ομοιογενής ( περ. το 24%) και ελάχιστα ατελής (περ. το 1%) 8. Επιπλέον σε 21 παραδείγματα αγγείων παρατηρούνται ίχνη καύσης που δεν σχετίζονται με την όπτηση. Πιθανότατα σχετίζονται με τις συνθήκες καταστροφής του χώρου ή με τη χρήση τους (π.χ. μαγειρικά σκεύη). Σχετικά με τη διακόσμηση, βλέπουμε ότι υπάρχει περίπου στο 30% των αγγείων και διακρίνεται σε τέσσερα είδη: πλαστική, εγχάρακτη, γραπτή και εμπίεστη, με συνηθέστερη την εγχάρακτη. Συχνή είναι η χρήση συνδυασμών σε ένα αγγείο με πιο συνήθεις τους συνδυασμούς εγχάρακτης-πλαστικής και πλαστικής εμπίεστης. Τέλος υπάρχουν 6 Angelopoulou, 2008, 151 7 Αγγελοπούλου, 2014 8 Αγγελοπούλου, 2014 5

ολιγάριθμα παραδείγματα με σημεία κεραμέων (π.χ. συγκεκριμένοι τύποι εγχάραξης, σχέδια όπως το εγχάρακτο Τα, κλπ.) με παράλληλα σε άλλα νησιά των Κυκλάδων και στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Πρόκειται για συνέχεια μιας Νεολιθικής παράδοσης που δεν σταματά ως την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΥΕΧ). Σύμφωνα με τους ερευνητές, η μορφή και η θέση αυτών των σημείων αποκλείει τον καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα. Πιθανότατα πρόκειται για σύμβολα δήλωσης της χρήσης του σκεύους, του περιεχομένου του, της ταυτότητας του δημιουργού/ ιδιοκτήτη, της προέλευσης ή του προορισμού. Μετάλλινα αντικείμενα Στο χώρο της ακρόπολης δεν μαρτυρούνται ίχνη μεταλλουργίας καθώς υπάρχει πλήρης απουσία μεταλλουργικών εγκαταστάσεων, εργαλείων, κλπ. Αυτό όμως δεν μπορεί να υποστηριχθεί και για τον υπόλοιπο οικισμό λόγω έλλειψης στοιχείων. Τα μοναδικά μετάλλινα ευρήματα από το χώρο της ακροπόλεως είναι 3 λεπίδες μαχαιριδίων, ενός τύπου με ευρεία εξάπλωση στο Αιγαίο, και μία αιχμή δόρατος. Πιθανότατα πρόκειται για αντικείμενα που συνδέονται με την καταστροφή του οικισμού καθώς βρέθηκαν μπροστά στην είσοδο της ακροπόλεως μέσα σε έντονα ίχνη πυράς. Τα 3 μαχαιρίδια έχουν τριγωνικές λεπίδες και πιθανότατα είχαν τόσο καθημερινή χρήση όσο και πολεμική. Χρονολογούνται στην ύστερη ΠΚ ΙΙ φάση ή στην πρώιμη ΠΚ ΙΙΙ και είναι κατασκευασμένα από κράμα χαλκού και αρσενικού, κάτι που μαρτυρεί την Αιγαιακή ταυτότητα του εργαστηρίου. Άγνωστο παραμένει το αν κατασκευάστηκαν τοπικά ή αν εισήχθησαν. Όσον αφορά τη λόγχη, παρατηρείται ότι είναι μακριά και συμπαγής, με προεξέχουσα κεντρική νεύρωση και διαθέτει συμπαγές στέλεχος με 6

αγκιστροειδή απόληξη 9. Τυπολογικά προέρχεται από την ανατολή, καθώς εμφανίζεται σε μεγάλους αριθμούς στη Μ. Ασία αλλά και ανατολικότερα, και είναι μοναδικό εύρημα στον Ελλαδικό χώρο. Σε αντίθεση με τα μαχαιρίδια είναι κατασκευασμένη από κράμα χαλκού και κασσίτερου, πιθανόν με την τεχνική της διπλής μήτρας. Λιθοτεχνία και Μικροαντικείμενα Στον τομέα της λιθοτεχνίας παρατηρείται έντονη δραστηριότητα, κυρίως λόγω της γεωμορφολογίας του νησιού που παρέχει άφθονες τις πρώτες ύλες 10, με ελάχιστες τις εισαγωγές ορυκτών από άλλες περιοχές. Τα λίθινα αντικείμενα που βρέθηκαν είναι επί το πλείστον εργαλεία ποικίλων χρήσεων και δραστηριοτήτων, αλλά υπάρχουν και αγγεία 11 και λίθοι με επικρουσμένο διάκοσμο. Ένα ποσοστό των εργαλείων, της τάξης περίπου του 55%, συσχετίζεται με το μεγάλο πλήθος της κεραμικής, καθώς πρόκειται για πώματα ή βάσεις αγγείων. Όσον αφορά την τυπολογία των εργαλείων, οι ερευνητές ξεχώρισαν διάφορα σταθερά ανακρουστικά εργαλεία (τριβεία, γουδιά κ.α.), κινητά ανακρουστικά εργαλεία (επικρουστήρες, τριπτήρες, ύπερους, κ.α.) και εργαλεία παθητικής ενέργειας (βαρίδια, βάσεις, πώματα). Τέλος οι λίθοι με επικρουσμένα θέματα είναι 4 και χρονολογούνται στην ΠΚ ΙΙ. Οι ερευνητές κατέταξαν κάποια άλλα ευρήματα στην κατηγορία των μικροαντικειμένων, ανεξαρτήτως του υλικού κατασκευής. Πρόκειται για 9 αντικείμενα από οψιανό (πιθανότατα από τη Μήλο), που διακρίνονται σε λεπίδες και απορρίμματα, και 2 πήλινα σφονδύλια, ένα κολουροκωνικού τύπου και ένα δισκοειδές. 9 Αγγελοπούλου, 2014 10 Σύμφωνα με τον κατάλογο στο Αγγελοπούλου, 2014: Πρόκειται για μάρμαρα, σχιστόλιθους, σμύριδες, ημιμάρμαρα, χαλαζίτη, ηφαιστειακά πετρώματα, χαλαζιακό ψαμμίτη και γνεύσιο. 11 Πρόκειται για 2 μαρμάρινες φιάλες. 7

Συσχετισμοί με την Ομάδα Καστριού Ένα μεγάλο ζήτημα που απασχόλησε τους ερευνητές είναι η σύνδεση του Πανόρμου με την Ομάδα Καστριού. Η εν λόγω ομάδα αποτυπώνεται κυρίως στην κεραμική που εμφανίζεται κατά την ΠΚ ΙΙ σε διάφορες θέσεις των Κυκλάδων. Συγκεκριμένα πρόκειται για κεραμική μικρών διαστάσεων με σκοτεινόχρωμη μελανή, καστανή ή ερυθρή στιλπνή εξωτερική επιφάνεια. Η παρουσία της ομάδας Καστριού σε Κυκλαδικές θέσεις, όπως ο Πάνορμος, αναγνωρίζεται από την ύπαρξη συγκεκριμένων τύπων και σχημάτων αγγείων. Συνοπτικά, στην ομάδα ανήκουν οι ραμφοειδόστομες πρόχοι, τα ευρύστομα προχυτικά σκεύη, οι σφαιρικές πυξίδες με εγχάρακτη διακόσμηση, τα κύπελλα Tankard, το δέπας αμφικύπελλον, το δίωτο κωδωνόσχημο κύπελλο, οι ρηχές φιάλες και οι πτηνόμορφοι ασκοί. Η εξάπλωση αυτών των κεραμικών τύπων παρατηρείται σε όλο το εύρος των Κυκλάδων. Η εμφάνιση της ομάδας αυτής συνδέεται παράλληλα με την εισαγωγή νέων τεχνολογιών κατά τις ΠΚ ΙΙ και ΙΙΙ όπως είναι ο κεραμικός τροχός. Οι μελετητές της 3 ης χιλιετίας υποστηρίζουν πως η εμφάνιση αυτής της κεραμικής στα νησιά των Κυκλάδων είναι αποτέλεσμα ευρύτερων πολιτισμικών ανακατατάξεων, όπως αυτές έχουν αποτυπωθεί στην αρχιτεκτονική, τα ταφικά έθιμα, την οικονομία και την τέχνη 12. Ενδείξεις της ανατροπής των δεδομένων στον κυκλαδικό χώρο θεωρούνται η εγκατάλειψη οχυρωμένων οικισμών μετά από σύντομη διάρκεια ζωής, η μετέπειτα ανάπτυξη μεγαλύτερων σε μέγεθος ανοχύρωτων οικισμών, η συρρίκνωση των εμπορικών επαφών, η παρακμή της εικονιστικής παράδοσης και η διακοπή της ειδωλοπλαστικής 13. Οι αλλαγές αυτές αποδίδονται από τους ερευνητές 12 Αγγελοπούλου, 2014, 497-503 13 Αγγελοπούλου, 2014, 483-484 8

σε μετακινήσεις πληθυσμιακών ομάδων στις Κυκλάδες από τη Μ. Ασία ή τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου, μετά την καταστροφή σημαντικών κέντρων όπως η Θερμή και η Πολιόχνη 14. Η υποστήριξη, όμως, αυτής της θεωρίας στην περίπτωση του Πανόρμου είναι δύσκολη, καθώς δεν υπάρχουν πλήρη στοιχεία για ολόκληρο τον οικισμό που ίσως θα βοηθούσαν στη σύνδεση με τον πολιτισμό του ΒΑ Αιγαίου (π.χ. ομοιότητες στην οικιστική αρχιτεκτονική με θέσεις όπως η Θερμή, η Μύρινα και η Πολιόχνη ή μαρτυρίες μεταλλουργικής δραστηριότητας όπως υπάρχουν στη Λέσβο και σε άλλες ΒΑ περιοχές). Συμπεράσματα Ανακεφαλαιώνοντας, η ακρόπολη του Πανόρμου αποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα φρουρίου-κοινοτικού αποθηκευτικού χώρου ενός οικισμού της ΠΚ ΙΙ. Η θέση του και η χρήση του μαρτυρούν την ανάγκη για προστασία τόσο των αγαθών όσο και των ίδιων των κατοίκων του γύρω οικισμού. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα, η σύντομη διάρκεια ζωής του οικισμού συνδέεται με το γενικότερο κλίμα αβεβαιότητας της περιόδου, το οποίο μαρτυρείται από τις πολιτισμικές ανακατατάξεις στις Κυκλάδες μέσω της μετακίνησης πληθυσμών από το ΒΑ Αιγαίο (εμφάνιση ομάδας Καστριού). Τέλος, η βίαιη καταστροφή του, που αποδίδεται σε εχθρική επιδρομή, μαρτυρείται από τα ίχνη καύσης σε διάφορα σημεία του χώρου καθώς και από την πληθώρα βλημάτων εκτός των τειχών (μοναδικό παράδειγμα από την 3 η χιλιετία). Είναι λοιπόν σαφές πως την περίοδο αυτή της αβεβαιότητας και των αλλαγών θέτονται οι βάσεις για την ανάπτυξη των πολιτισμών της 2 ης χιλιετίας στο Αιγαίο. 14 Αγγελοπούλου, 2014, 484 9

Βιβλιογραφία Angelopoulou A., 2008, The Kastri Group : Evidence from Korfari ton Amygdalion (Panormos) Naxos, Dhaskalio Keros and Akrotiri Thera, in Brodie N., Horizon: a Colloquium of the Prehistory of the Cyclades, March 2004, Cambridge, σελ. 149-164. Αγγελοπούλου Α., 2014, Κορφάρι Των Αμυγδαλιών (Πάνορμος) Νάξου: μια οχυρωμένη πρωτοκυκλαδική ακρόπολη, Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού-Ταμείο Αρχαιολογικών πόρων και απαλλοτριώσεων. Μαραγκού Λ., 1990, Κυκλαδικός Πολιτισμός: η Νάξος στην 3η π.χ. χιλιετία, Αθήνα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ντούμας Χ., 1965, Κορφή τ Αρωνιού. Μικρά ανασκαφική έρευνα εν Νάξω, Αρχαιολογικόν Δελτίον 20 (1965), Μελέτες, σελ. 41-64. Ντούμας Χ., 1967, Κυκλάδες: Κέρος, Νάξος, Αρχαιολογικόν Δελτίον 19 (1964) Β3, Χρονικά, σελ. 409-412. 10