Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Το Δίκαιο... 2 1.1 Έννοια, προέλευση και εξέλιξη του Δικαίου... 2 1.2 Κανόνες ηθικής και κανόνες δικαίου: η διαφορά... 3 1.3 Υποκείμενα δικαίου... 3 1.4 Διακρίσεις Δικαίου... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα... 5 2.1 Δικαιώματα και υποχρεώσεις... 5 2.2 Άσκηση και κατάχρηση δικαιώματος... 5 2.3 Τα ατομικά δικαιώματα... 6 2.4 Τα πολιτικά δικαιώματα... 6 2.5 Τα κοινωνικά δικαιώματα... 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Κοινωνική και Πολιτική Δυναμική... 8 3.1 Εξουσία και πολιτική εξουσία... 8 3.2 Πολιτικά συστήματα... 8 3.2.1 Φιλελευθερισμός - Καπιταλισμός... 8 3.2.2 Σοσιαλισμός - Κομμουνισμός... 9 3.3 Πολιτικά κόμματα... 9 3.4 Η Τοπική αυτοδιοίκηση... 10 3.5 Συνδικαλισμός... 10 3.6 Κοινή γνώμη και Ομάδες πίεσης / συμφερόντων... 11 3.7 Η κοινωνία των πολιτών / Τα κοινωνικά κινήματα... 11 3.8 Φαινόμενα λαϊκισμού Η προπαγάνδα... 12 1
ΜΕΡΟΣ B ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ & ΑΡΧΕΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Το Δίκαιο 1.1 Έννοια, προέλευση και εξέλιξη του Δικαίου Το Δίκαιο είναι ένα σύστημα (οργανωμένο σύνολο) κανόνων που ρυθμίζουν με τρόπο δεσμευτικό την κοινωνική συμπεριφορά. Το Δίκαιο εξουδετερώνει την αυθαιρεσία των κοινωνιών και διαμορφώνει τις συνθήκες εκείνες στις οποίες μπορούν όλοι να συμβιώνουν ως ελεύθεροι και ίσοι άνθρωποι. Το Δίκαιο εξασφαλίζει αρμονία και ευημερία στην κοινωνική συμβίωση, δεσμεύοντας τους πάντες σε συμμόρφωση προς το μέτρο κοινωνικής συμπεριφοράς που ορίζουν ως ορθό. Βασικά χαρακτηριστικά των κανόνων δικαίου είναι: ο δεσμευτικός τους χαρακτήρας, η γενική και αφηρημένη διατύπωση και η ρύθμιση εκείνων των κοινωνικών σχέσεων που κάθε φορά θεωρούνται καίριες για την ενότητα και τη διατήρηση της συγκεκριμένης κοινωνίας τη δεδομένη ιστορική στιγμή. Ο δεσμευτικός χαρακτήρας των κανόνων δικαίου αποδόθηκε σε διαφορετικούς λόγους, κατά τη διάρκεια της ιστορικής εξέλιξης του Δικαίου.. Πιο συγκεκριμένα: Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι θεωρούσαν πως η δεσμευτικότητα του νόμου βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στο γεγονός της επιβολής του. Στο Μεσαίωνα οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο νόμος αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα ενός μεγαλοφυούς σχεδίου μιας ανώτερης δύναμης, του Θεού ή της Φύσης, γεγονός που αιτιολογεί την αυθεντία του και τη δεσμευτικότητά του. Στον «αιώνα των φώτων» (18 ος αι.), με απόηχο που φτάνει μέχρι σήμερα, θεωρήθηκε ότι θεμέλιο της αυθεντίας του νόμου είναι ο ίδιος ο ανθρώπινος Λόγος, αυτός που μετατρέπει μια απλή συνάθροιση ανθρώπων σε οργανωμένη κοινωνία πολιτεία. Σήμερα, στις δημοκρατικές κοινωνίες, το Δίκαιο, οι νόμοι είναι η έκφραση της συναίνεσης των πολιτών για τον τρόπο οργάνωσης της πολιτείας τους και της συμβίωσής τους μέσα σ αυτή. Όταν μιλάμε για Δίκαιο στη σύγχρονη εποχή, μιλάμε για το Θετικό ή Θετό Δίκαιο. Θετικό Δίκαιο είναι το Δίκαιο που έχει καθιερωθεί ως Δίκαιο από τα αρμόδια όργανα της Πολιτείας. Η ιδέα της Δικαιοσύνης είναι έννοια ευρύτερη από το Δίκαιο που καθιερώνει και εφαρμόζει η Πολιτεία με τα αρμόδια όργανά της. Η ιδέα της Δικαιοσύνης ταυτίζεται με το ονομαζόμενο Φυσικό Δίκαιο και, σύμφωνα με τους οπαδούς του, με το αιώνιο, το αληθινό και το αμετάβλητο Δίκαιο. Το Δίκαιο κατά την ιστορική του εξέλιξη παρουσίασε τρεις φάσεις: Στην πρώτη φάση, ταυτίζεται με τα ήθη και τις συνήθειες που ορισμένη ομάδα ακολουθεί υποχρεωτικά. 2
Στη δεύτερη φάση, το Δίκαιο ταυτίζεται με τα έθιμα, αλλά και οι κανόνες εφαρμόζονται υποχρεωτικά από τους ανθρώπους μετά τη μεσολάβηση των δικαστηρίων. Στην Τρίτη και τελευταία φάση, το Δίκαιο ταυτίζεται πλέον με τους νόμους και διακρίνεται από το Δίκαιο της πρώτης και δεύτερης περιόδου, επειδή οι κανόνες που το αποτελούν είναι ισχυροί και υποχρεωτικοί μόνο όταν η Πολιτεία με την οργανωμένη νομοθετική της εξουσία τους επιβάλλει ως υποχρεωτικούς. Η σχέση Δικαίου και κοινωνικής πραγματικότητας είναι σχέση αλληλεπίδρασης. Δηλαδή: Το Δίκαιο παρακολουθεί τις κοινωνικές μεταβολές στην ιστορική εξέλιξή τους. Το Δίκαιο προσανατολίζει την κοινωνική συμπεριφορά και επιδρά στη διαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας και των συλλογικών αξιών μιας κοινωνίας. 1.2 Κανόνες ηθικής και κανόνες δικαίου: η διαφορά Μεταξύ Δικαίου και ηθικής υπάρχουν οι ακόλουθες διαφορές: Το Δίκαιο αφορά την κοινωνική συμπεριφορά και ισχύει εξίσου για όλους. Αντίθετα, η ηθική διαμορφώνει την προαίρεση, υπαγορεύει στον καθένα χωριστά πώς να συμπεριφέρεται, με τρόπο εντελώς ιδιαίτερο και διαφορετικό καθώς αφορά τη συνείδησή του, τον εσωτερικό του κόσμο. Το Δίκαιο έχει δεσμευτικό χαρακτήρα και, επομένως, το άτομο υφίσταται κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασης ενός κανόνα δικαίου. Η ηθική δεν έχει δεσμευτικό χαρακτήρα καθώς η «ηθική ποιότητα» των πράξεων ενός ατόμου δεν επισύρει ποινές, όπως στην περίπτωση των κανόνων δικαίου. Το Δίκαιο αποβλέπει στη διατήρηση της κοινωνικής ενότητας ενώ, οι κανόνες ηθικής στη διατήρηση των συλλογικών αξιών μιας κοινωνίας, τη λεγόμενη «κοινωνική ηθική». Σχέσεις Δικαίου Ηθικής: Το Δίκαιο δεν μπορεί να είναι αδιάφορο απέναντι στις συλλογικές αξίες μιας κοινωνίας, τη λεγόμενη «κοινωνική ηθική». Για το λόγο αυτό οι νομοθετικές επιλογές θα πρέπει να διαμορφώνονται με βάση την ευρύτερη δυνατή συναίνεση. Δίκαιο και ηθική είναι δυνατόν να συμπίπτουν, δεν είναι όμως πάντα απαραίτητο αυτό. Έτσι, σε ορισμένες περιπτώσεις δημιουργείται σύγκρουση Δικαίου και Ηθικής. 1.3 Υποκείμενα δικαίου Υποκείμενα του Δικαίου είναι τόσο τα φυσικά όσο και τα νομικά πρόσωπα. Φυσικό πρόσωπο είναι κάθε άνθρωπος. Νομικό πρόσωπο είναι μία ένωση προσώπων, καθώς επίσης και σύνολο περιουσίας, που επιδιώκει ή εξυπηρετεί ορισμένο σκοπό και αναγνωρίζεται από το Δίκαιο ως φορέας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Τόσο τα φυσικά όσο και τα νομικά πρόσωπα έχουν ικανότητα δικαίου, είναι δηλαδή φορείς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. 3
1.4 Διακρίσεις Δικαίου Έννομη τάξη αποτελούν το σύνολο των κανόνων δικαίου που ισχύουν σ ένα κράτος. Το δίκαιο διακρίνεται σε δύο βασικές κατηγορίες: Στο Δημόσιο Δίκαιο στο οποίο υπάγονται οι κανόνες δικαίου που ρυθμίζουν σχέσεις στις οποίες εμπλέκεται φορέας κρατικής εξουσίας. Οι κυριότεροι κλάδοι Δημοσίου Δικαίου είναι: το Συνταγματικό Δίκαιο, το Διοικητικό Δίκαιο, το Ποινικό Δίκαιο, η Δικονομία και το Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. Στο Ιδιωτικό Δίκαιο υπάγονται οι κανόνες δικαίου που ρυθμίζουν σχέσεις μεταξύ φυσικών ή και νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου. Οι κυριότεροι κλάδοι Ιδιωτικού Δίκαιου είναι: το Αστικό Δίκαιο, το Εμπορικό Δίκαιο και το Εργατικό Δίκαιο. Μια νέα μορφή έννομης τάξης αποτελεί το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Κοινοτικό Δίκαιο), με κύρια χαρακτηριστικά: την υπεροχή του Κοινοτικού Δικαίου επί του εθνικού Δικαίου, την άμεση εφαρμογή των διατάξεων του Κοινοτικού Δικαίου στις εθνικές έννομες τάξεις των κρατών-μελών. 4
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 2.1 Δικαιώματα και υποχρεώσεις Η ελευθερία και η ισότητα είναι τα συστατικά στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ελευθερία σημαίνει να μην υπόκεινται κάποιος στη βούληση ενός άλλου, η δυνατότητα, αλλιώς, ανεμπόδιστης από κάθε εξωτερικό καταναγκασμό ανάπτυξης της προσωπικότητάς μας. Η ελευθερία είναι: δικαίωμα, αλλά ταυτόχρονα, ευθύνη και υποχρέωση σεβασμού της ελευθερίας των άλλων. Η ελευθερία προϋποθέτει: ωριμότητα, αυτογνωσία, συνειδητοποίηση των ευθυνών και των υποχρεώσεων που αυτή συνεπάγεται. Η ελευθερία εκφράζεται στην πράξη με την αναγνώριση δικαιωμάτων. Το Σύνταγμα κατοχυρώνει τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και μέλους του κοινωνικού συνόλου. Θέτοντας το νομικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο πρέπει να κινούνται όλα τα όργανα της πολιτείας στις σχέσεις τους με τους πολίτες, όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων των πολιτών. Με βάση το περιεχόμενό τους, τα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα ή αλλιώς συνταγματικές ελευθερίες διακρίνονται σε: Ατομικά δικαιώματα, που δίνουν στο άτομο τη δυνατότητα να «αμύνεται» απέναντι σε ενδεχόμενη αυθαιρεσία των οργάνων της κρατικής εξουσίας. Πολιτικά δικαιώματα, που εγγυώνται τη συμμετοχή του ατόμου στις πολιτικές διαδικασίες, την άσκηση της εξουσίας. Κοινωνικά δικαιώματα, που συνιστούν εγγυήσεις για την παρέμβαση της πολιτείας στην κοινωνική ζωή και την εξασφάλιση παροχών για τη δικαιότερη κατανομή του κοινωνικού πλούτου. Το Σύνταγμα, εκτός από τα δικαιώματα του ανθρώπου, κατοχυρώνει και υποχρεώσεις των πολιτών, όπως: ο σεβασμός του Συντάγματος και η τήρηση των νόμων, η υποχρέωση κοινωνικής ευθύνης και εθνικής αλληλεγγύης, η φορολογική υποχρέωση, η στρατιωτική υποχρέωση, η υποχρεωτική εκπαίδευση κ.ά. 2.2 Άσκηση και κατάχρηση δικαιώματος Το δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας κάθε ανθρώπου είναι συνισταμένη όλων των δικαιωμάτων και κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 του Συντάγματος, όπου ορίζονται και τα όρια άσκησης του. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας κάθε ανθρώπου περιορίζεται: από τα δικαιώματα των άλλων, το Σύνταγμα και 5
τα χρηστά ήθη, αρχές δηλαδή του κοινωνικού πράττειν που αναγνωρίζονται και γίνονται σεβαστές από όλους. Το Σύνταγμα, ορίζοντας τα όρια της ελευθερίας, αναγνωρίζει ότι η κατοχύρωση των δικαιωμάτων, πέρα από τα ατομικά συμφέροντα, πρέπει να λαμβάνει υπόψη και τα ευρύτερα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου. Έτσι, το Σύνταγμα προβλέπει κάποιους περιορισμούς στην άσκηση δικαιωμάτων, για την εξυπηρέτηση ευρύτερων κοινωνικών σκοπών ή για χάρη του δημόσιου συμφέροντος. Η προστασία των δικαιωμάτων είναι κατοχυρωμένη: σε εθνικό επίπεδο, από το Σύνταγμα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) Σε περίπτωση προσβολής ενός δικαιώματος ο δικαιούχος μπορεί να ζητήσει άρση της προσβολής και παράλειψή της στο μέλλον, καθώς επίσης και αποζημίωση. Η (Ε.Σ.Δ.Α.) κατοχυρώνει το δικαίωμα προσφυγής και στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, εάν: παραβιάζεται άρθρο της (Ε.Σ.Δ.Α.) από κάποιο κράτος σε βάρος κάποιου πολίτη και έχει εξαντληθεί από μέρους του πολίτη η άσκηση ένδικων μέσων ενώπιων των εθνικών δικαστηρίων. 2.3 Τα ατομικά δικαιώματα Η προσωπική ασφάλεια Η αρχή του νόμιμου δικαστή Το άσυλο της κατοικίας και η προστασία του ιδιωτικού βίου Το δικαίωμα αναφοράς στις αρχές Η θρησκευτική ελευθερία Η ελευθερία τύπου και έκφρασης Το δικαίωμα της συνάθροισης Το δικαίωμα της ιδιοκτησίας Το δικαίωμα της απεργίας Το δικαίωμα της συνδικαλιστικής ελευθερίας κ.ά. 2.4 Τα πολιτικά δικαιώματα Το δικαίωμα του «εκλέγειν» Το δικαίωμα του «εκλέγεσθαι» Το δικαίωμα ίδρυσης ή συμμετοχής σε πολιτικό κόμμα Το δικαίωμα διορισμού ως δημοσίου υπαλλήλου στις δημόσιες θέσεις Το δικαίωμα διορισμού ως ενόρκου στα μικτά ορκωτά δικαστήρια της χώρας. 6
2.5 Τα κοινωνικά δικαιώματα Το δικαίωμα στην προστασία της οικογένειας, του γάμου, της μητρότητας και της παιδικής ηλικίας Το δικαίωμα στην υγεία Το δικαίωμα στην εργασία Η ελευθερία της τέχνης, της επιστήμης και της παιδείας Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος 7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Κοινωνική και Πολιτική Δυναμική 3.1 Εξουσία και πολιτική εξουσία Η εξουσία είναι συνυφασμένη με τις ανθρώπινες σχέσεις. Η εξουσία συνδέεται άρρηκτα με τη δύναμη που έχει κάποιος να επιβάλλει τη βούλησή του σε κάποιον άλλον ή να επηρεάζει τη συμπεριφορά του. Η εξουσία μπορεί να ασκείται με τρόπους που εκτείνονται σε ένα ευρύ φάσμα από τον εξαναγκασμό μέχρι τη χειραγώγηση. Όταν η εξουσία ασκείται από το κράτος γίνεται λόγος για άσκηση κρατικής εξουσίας. Κρατική εξουσία είναι η δυνατότητα του κράτους να επιτάσσει και να εξαναγκάζει σε συμμόρφωση προς τις επιταγές του. Στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού πολιτεύματος οι άνθρωποι πειθαρχούν στην κρατική εξουσία επειδή πιστεύουν ότι έτσι εξυπηρετούνται καλύτερα κάποιοι στόχοι της κοινωνικής συμβίωσης, όπως η ευρυθμία, η ασφάλεια κ.ά. Στις σύγχρονες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες: είναι ορθότερο να μιλούμε για πολιτική και όχι για κρατική εξουσία, η πολιτική εξουσία δεν ασκείται απευθείας από τους πολίτες αλλά από τους εκλεγμένους αντιπροσώπους τους, η ελευθερία των πολιτών απέναντι σε ενδεχόμενη αυθαιρεσία των οργάνων της πολιτικής εξουσίας διασφαλίζεται: με τον αυτοπεριορισμό της πολιτικής εξουσίας με τους κανόνες δικαίου και με την ακώλυτη δράση της κοινωνίας των πολιτών. 3.2 Πολιτικά συστήματα Πολιτικό σύστημα είναι ένα οργανωμένο σύνολο που περιλαμβάνει θεσμούς και διαδικασίες διακυβέρνησης καθώς και φορείς σύνδεσης των θεσμών αυτών με την κοινωνία. Τα πολιτικά συστήματα διακρίνονται: Συναινετικά και πλειοψηφικά (ανάλογα με τον τρόπο διαμόρφωσης πολιτικής και λήψης αποφάσεων) Προεδρικά και κοινοβουλευτικά (ανάλογα με τις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας και του Κοινοβουλίου) Συγκεντρωτικά και αποκεντρωμένα (ανάλογα με το βαθμό διάχυσης της πολιτικής εξουσίας). 3.2.1 Φιλελευθερισμός - Καπιταλισμός Ο πολιτικός φιλελευθερισμός υπήρξε το ιδεολογικό περιεχόμενο της Γαλλικής επανάσταση. Το αντίστοιχό του στην οικονομία, ο οικονομικός φιλελευθερισμός υποστηρίζει τον περιορισμό των εξουσιών του κράτους. 8
Η παρέμβαση του κράτους στην κοινωνική ζωή πρέπει να περιορίζεται στο ελάχιστο όριο που είναι δυνατό, για να παράσχει ασφάλεια στους πολίτες και να εξασφαλίζει σε κάθε άτομο χωριστά τον μεγαλύτερο δυνατό χώρο ελευθερίας για τη επιδίωξη των σκοπών του. Σε ένα σύστημα ελεύθερης οικονομίας η κατανομή των πόρων πραγματοποιείται αποκλειστικά μέσω του μηχανισμού των τιμών. Ως πατέρας του οικονομικού φιλελευθερισμού αναγνωρίζεται ο Άνταμ Σμίθ. Ο καπιταλισμός (κεφαλαιοκρατία) είναι το οικονομικό σύστημα παραγωγής, διανομής και ανταλλαγής των προϊόντων, στο οποίο ο συσσωρευμένος πλούτος (κεφάλαιο) επενδύεται από τους ιδιώτες κατόχους του (καπιταλιστές κεφαλαιούχους) με σκοπό το κέρδος. Χαρακτηριστικά του καπιταλισμού είναι: η ιδιωτική επιχειρηματικότητα, ο ανταγωνισμός για την κατάκτηση αγορών και η κερδοσκοπική επιχείρηση. Από τις αρχές του 20 ου αιώνα, ιδίως όμως μετά την οικονομική κρίση του 1929, ο φιλελευθερισμός υιοθετεί την αντίληψη ότι το κράτος πρέπει να παρεμβαίνει στην οικονομία. Κύριος εμπνευστής του οικονομικού παρεμβατισμού υπήρξε ο Τζον Κέινς. 3.2.2 Σοσιαλισμός - Κομμουνισμός Η ιστορία του επιστημονικού σοσιαλισμού συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με το έργο του Καρλ Μαρξ. Κατά την άποψη του Μαρξ ο καπιταλισμός είναι προορισμένος, όπως και όλα τα προγενέστερα αυτού κοινωνικοοικονομικά συστήματα, να καταρρεύσει. Αυτό που θα ακολουθήσει θα είναι ένα στάδιο σοσιαλισμού με τα εξής χαρακτηριστικά: Δικτατορία του προλεταριάτου. Ιδιοκτησία όλων των μέσων παραγωγής από το κράτος. Αμοιβή του καθενός ανάλογα με την εργασία του. Το στάδιο του σοσιαλισμού θα διαδεχθεί ένα στάδιο κομμουνισμού με τα εξής χαρακτηριστικά: Επικράτηση μιας αταξικής κοινωνίας. Εξαφάνιση του κράτους Λειτουργία των μέσων παραγωγής από εθελοντικές οργανώσεις που θα μεριμνούν για την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών. Αμοιβή του καθενός ανάλογα με τις ανάγκες του. 3.3 Πολιτικά κόμματα Πολιτικό κόμμα είναι μια οργανωμένη ομάδα ατόμων με στόχο την προώθηση συγκεκριμένων θέσεων, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην ανάληψη της διακυβέρνησης μιας χώρας. Τα πολιτικά κόμματα αποτελούν μέσο διασύνδεσης του πολίτη με τους φορείς Διακυβέρνησης αλλά και αντίστροφα είναι οι δίαυλοι μέσα από τους οποίους οι φορείς αυτοί ενημερώνονται για τα αιτήματα των πολιτών. Το πολιτικό κόμμα έχει τα εξής βασικά χαρακτηριστικά: 9
Έχει στόχο την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας. Αποτελεί οργάνωση με μέλη. Έχει ιδεολογική βάση. Ανάλογα με τον αριθμό των κομμάτων που λειτουργούν σε μια δημοκρατία, διακρίνουμε τα εξής κομματικά συστήματα: Μονοκομματικό σύστημα (ένα μόνο κόμμα μονοπωλεί την άσκηση της πολιτικής εξουσίας). Πολυκομματικό σύστημα (περισσότερα από δύο κόμματα διεκδικούν την εξουσία και συνήθως συνεργάζονται σχηματίζοντας πολυκομματικές κυβερνήσεις). Όταν στην πολιτική σκηνή κυριαρχούν δύο κόμματα που εναλλάσσονται στην εξουσία, υπάρχει το φαινόμενο του δικομματισμού. Ως όρο ίδρυσης κόμματος το Σύνταγμα θέτει την εξυπηρέτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος προϋποθέτει τη δημοκρατική εσωτερική οργάνωση των κομμάτων. Το κράτος ενισχύει οικονομικά τα πολιτικά κόμματα, ανάλογα με την εκλογική τους δύναμη, διασφαλίζοντας την ανεξαρτησία τους από ιδιωτικά συμφέροντα. 3.4 Η Τοπική αυτοδιοίκηση Οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης: είναι Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου, έχουν διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια, συμβάλλουν στην αποκέντρωση της πολιτικής εξουσίας, ενδυναμώνουν το αίσθημα ευθύνης και καθήκοντος απέναντι στην κοινωνία, διοικητικά εποπτεύονται από την πολιτεία. Το Σύνταγμα θεμελιώνει τον Α και Β βαθμό Αυτοδιοίκησης. Οι δήμοι αποτελούν τον Α βαθμό, ενώ οι Περιφέρειες το Β βαθμό. 3.5 Συνδικαλισμός Ο συνδικαλισμός αποβλέπει στη συνένωση προσώπων που ασκούν το ίδιο επάγγελμα, προκειμένου να προασπίσουν τα κοινά εργασιακά τους συμφέροντα. Το συνδικαλιστικό κίνημα αναδύθηκε από τους αγώνες των εργαζομένων στις αρχές του 18 ου αιώνα στην Αγγλία, τη Γαλλία και τις Η.Π.Α. Το 19 ο αιώνα συνδέθηκε με τη δημιουργία του λεγόμενου κοινωνικού ζητήματος. Σε όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα οι κοινωνικές αξίες της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης, που εξέφραζε το συνδικαλιστικό κίνημα, αποτέλεσαν στοιχεία κοινωνικής συνοχής. Αποτέλεσμα των αγώνων του συνδικαλιστικού κινήματος ήταν: Η συνταγματική κατοχύρωση της συνδικαλιστικής ελευθερίας και Η συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος της απεργίας. Το συνδικαλιστικό κίνημα σήμερα, λόγω της διεθνοποίησης των επιχειρήσεων και της παραγωγής, αντιμετωπίζει νέα προβλήματα και προκλήσεις που απαιτούν: Ανάπτυξη συνδικαλιστικής εκπαίδευσης και 10
Ανεξαρτητοποίηση της συνδικαλιστικής από την κομματική δράση. 3.6 Κοινή γνώμη και Ομάδες πίεσης / συμφερόντων Κοινή γνώμη είναι η συνισταμένη των θέσεων και των κρίσεων ενός μεγάλου αριθμού ατόμωνμελών του κοινωνικού συνόλου για φαινόμενα και προβλήματα που παρουσιάζουν γενικό ενδιαφέρον. Οι παράγοντες που συμβάλλουν στον σχηματισμό κοινής γνώμης είναι: η διαπροσωπική επικοινωνία, η επιρροή των Μ.Μ.Ε., οι επιδράσεις των καθοδηγητών γνώμης. Ομάδες πίεσης / συμφερόντων είναι οργανωμένες ενώσεις πολιτών που σκοπεύουν, μέσα από την άσκηση πίεσης στην πολιτική εξουσία να προωθήσουν τα συμφέροντα μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας. Οι Ομάδες πίεσης / συμφερόντων είναι νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και δράσης που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα στις περισσότερες δυτικές δημοκρατίες. Οι ομάδες πίεσης / συμφερόντων ή οργανωμένα συμφέροντα λειτουργούν με ρόλο διαμεσολαβητικό μεταξύ πολιτών και του κράτους. Ομάδες πίεσης και ομάδες συμφερόντων, παρά το ότι χρησιμοποιούνται εναλλακτικά ως ταυτόσημοι όροι, διαφοροποιούνται μεταξύ τους καθότι η ομάδα συμφερόντων έχει ευρύτερο περιεχόμενο καθώς κάθε ομάδα συμφερόντων δεν ασκεί πίεση στην εξουσία. 3.7 Η κοινωνία των πολιτών / Τα κοινωνικά κινήματα Κοινωνία των πολιτών είναι το σύνολο των οργανώσεων ενεργών πολιτών που αναπτύσσουν συλλογική δράση και μέσω του δημοκρατικού διαλόγου προωθούν αιτήματα, κατά κανόνα, γενικού συμφέροντος, προκειμένου να επηρεάσουν τη διαμόρφωση των πολιτικών αποφάσεων. Η κοινωνία των πολιτών περιλαμβάνει τα συνδικάτα, τα διάφορα σωματεία, ομάδες πίεσης, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, περιβαλλοντικές οργανώσεις κ.ά. Η συμβολή της κοινωνίας των πολιτών είναι καίρια για: την ενίσχυση της συμμετοχικής δημοκρατίας, την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών και την ανάπτυξη δημόσιου δημοκρατικού διαλόγου για τα προβλήματα της κοινωνίας. Στην κοινωνία των πολιτών ανήκουν και τα κοινωνικά κινήματα, τα οποία είναι ενώσεις πολιτών με χαλαρή οργάνωση που η συμμετοχή τους σε αυτά απαιτεί περισσότερο έναν βαθμό αφοσίωσης και πολιτικής εγρήγορσης παρά τυπική ή επίσημη ένταξη. Τα κοινωνικά κινήματα διαφοροποιούνται από τις ομάδες πίεσης / συμφερόντων, που έχουν πιο αυστηρή οργάνωση και αποβλέπουν σε σωματειακά συμφέροντα. Συχνά πάντως τα κοινωνικά κινήματα περιλαμβάνουν και ομάδες συμφερόντων και μπορεί να οδηγήσουν ακόμα και στο σχηματισμό πολιτικών κομμάτων. Μερικές από τις μορφές κοινωνικών κινημάτων είναι: Το εργατικό κίνημα, Τα νέα κοινωνικά κινήματα (το φοιτητικό, το οικολογικό, το φεμινιστικό, κ.ά.), 11
Τα παγκόσμια κινήματα 3.8 Φαινόμενα λαϊκισμού Η προπαγάνδα Η λαϊκότητα εκφράζει τη συμμετοχή, την παρουσία του λαού στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας και την ανύψωσή του σε καθοριστικό παράγοντα της ιστορίας. Λαϊκισμός είναι η κατ επίφαση λαϊκότητα που στηρίζεται στην εσκεμμένη ανειλικρίνεια, στην παραπλάνηση και στον εφησυχασμό του λαού με στόχο την καθοδήγηση και ποδηγέτησή του. Ο λαϊκισμός απαντάται τόσο στο κοινωνικό επίπεδο (γλώσσα, τέχνη, επιστήμη κτλ) όσο και στο πολιτικό επίπεδο όπου έχει συνδεθεί με τη δημαγωγία, τη χειραγώγηση, την καλλιέργεια προσωπολατρίας. Προπαγάνδα είναι η στοχευμένη διάδοση πεποιθήσεων, αντιλήψεων με σκοπό να επηρεαστεί η κοινή γνώμη, ώστε οι πολίτες να υιοθετήσουν ορισμένη στάση και κατ επέκταση να προβούν σε ορισμένες ενέργειες. Τα μέσα (τεχνικές διάδοσης) που χρησιμοποιεί η προπαγάνδα για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς τους είναι: ο προφορικός λόγος, ο γραπτός λόγος, το διαδίκτυο και κάθε μορφή τέχνης. Οι παράγοντες που ευνοούν τόσο το λαϊκισμό όσο και την προπαγάνδα είναι: η έλλειψη παιδείας και κριτικής ικανότητας και η πολιτική απάθεια 12