ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Νεολιθική Μακεδονία περιβάλλον και άνθρωπος Ηλίας Πατρινός
Αλλαγές στη γεωμορφολογία και την ακτογραμμή στον ελλαδικό χώρο. Η Αιγαΐς. 30.000.000 χρόνια πριν από σήμερα. Ο ελλαδικός χώρος κατά το Πλειόκαινο, 5.000.000 χρόνια πριν από σήμερα. Ο ελλαδικός χώρος κατά το Πλειστόκαινο, 400.000 χρόνια πριν από σήμερα. Ο ελλαδικός χώρος 9000 χρόνια πριν από σήμερα, αρχή Ολόκαινου.
Χάρτης της Μακεδονίας με τις κυριότερες θέσεις νεολιθικών οικισμών
Νέα Νικομήδεια Βρίσκεται κοντά στην Νέα Νικομήδεια Ημαθίας, 13 χλμ. βόρεια της Βέροιας. Είναι από τους αρχαιότερους οικισμούς της Νεολιθικής Εποχής σε ευρωπαϊκό έδαφος, χρονολογείται από το 7000 πχ στην Πρώιμη Νεολιθική. Επικρατεί η άποψη ότι βρισκόταν σε όρμο του Θερμαϊκού κόλπου, ή στην άκρη ελώδους λίμνης ή λιμνοθάλασσας. Ανήκει στον τύπο της Τούμπας, δηλαδή τεχνητό γήλοφο, αποτέλεσμα συνεχούς ανθρώπινης εγκατάστασης. Περιβαλλόταν από δάση και λιβάδια μέχρι και τη δεκαετία του 1950. Αντιπροσωπευτικός οικισμός της Πρώιμης Νεολιθικής περιόδου (η ζωή στον οικισμό διακόπηκε στο τέλος της Αρχαιότερης Νεολιθικής, ωστόσο παρατηρούμε ότι επανακατοικείται στη Νεότερη Νεολιθική). Αεροφωτογραφία του ανεσκαμμένου τμήματος.
Σέρβια Νεολιθικός οικισμός στα Σέρβια της Κοζάνης, στην κοιλάδα του ποταμού Αλιάκμονα, του μεγαλύτερου ποταμού στον ελλαδικό χώρο. Αντιπροσωπευτικός οικισμός της Μέσης Νεολιθικής εποχής στη Μακεδονία (5500-4500 πχ.). Παρατηρούνται νότιες επιρροές στην κεραμική με τα ευρήματα red-on-cream τύπου Σέσκλου. Ο ποταμός Αλιάκμων.
Μακρύγιαλος Φωτογραφία από την ανασκαφή. Στην Πιερία, δυτικά της αρχαίας Πύδνας και νοτιοδυτικά του σημερινού χωριού, εκτείνεται ο οικισμός του Μακρυγιάλου της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου, ένας από τους μεγαλύτερους προϊστορικούς οικισμούς στον ελλαδικό χώρο. Ο οικισμός ήρθε στο φως από τις ανασκαφές της ΙΣΤ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, που ξεκίνησαν το 1992. Η έκταση της ανασκαφής έφτασε τα 60 στρέμματα, ενώ η συνολική έκταση του κατοικημένου χώρου υπολογίζεται στα 500 στρέμματα (μήκους έως ενός χιλιομέτρου).
Δήμητρα Φωτογραφία της περιοχής Ο προϊστορικός οικισμός (τούμπα) της Δήμητρας βρισκόταν 19 χλμ. βορειοανατολικά από το δέλτα του Στρυμόνα, στην εύφορη πεδιάδα των Σερρών, κοντά στον ποταμό Αγγίτη και σχετικά κοντά στα δασωμένα όρη Μενοίκιον και Παγγαίον. Αφθονία πρωτογενούς και δευτερογενούς καλλιεργήσιμης γης, εκτεταμένα βοσκοτόπια. Κατοικήθηκε αδιάκοπα για 14 αιώνες στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο, μέχρι και την αρχή της Εποχής του Χαλκού.
Τοπογραφία και περιβάλλον της Δήμητρας Μενοίκιον όρος Γενικό τοπογραφικό σχέδιο του οικισμού και της ευρύτερης περιοχής. Αγγίτης ποταμός
Ανασκαφές στη Δήμητρα Ανασκαφικές Περίοδοι: 1978 Κ. Κωτσάκης, Μ. Φωτιάδης 1979 Κ. Κωτσάκης, Μ. Φωτιάδης 1980 Δ. Γραμμένος, Κ. Κωτσάκης Συστηματικές επιφανειακές έρευνες στην περιοχή από τον Φωτιάδη. Φωτογραφίες από την ανασκαφή.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Κεραμική από τη Δήμητρα Αγγεία με μαύρη διακόσμηση σε κόκκινο φόντο. Αγγεία με στιλβωμένο επίχρισμα. Εγχάρακτα αγγεία. «Χονδροειδής» κεραμική. Η σπειροειδής διακόσμηση ίσως φανερώνει επικοινωνία με τον βορρά και καλλιτεχνικές επιρροές.
Κεραμική από τα Σέρβια Στα Σέρβια βρίσκουμε παραγωγή της κεραμικής τύπου Σέσκλου red-on-cream, που αποδεικνύει επιρροές στη Μακεδονία από το Σέσκλο και το νότιο ελλαδικό χώρο. Κούπα με γραπτή διακόσμηση red-on-cream, Μέση Νεολιθική εποχή.
Κεραμική από τη Μέση Νεολιθική Κεραμική με γραπτή διακόσμηση Της Μέσης Νεολιθικής. Κεραμική Μέσης Νεολιθικής με κόκκινο στιλβωμένο επίχρισμα.
Κεραμική από το Ντικιλί Τας Κλειστό αγγείο με γραπτή διακόσμηση. Αμφοροειδές αγγείο με γραπτή διακόσμηση. Φιάλη με γραπτή και εγχάρακτη διακόσμηση, η οποία ίσως αποδεικνύει επιρροές από τον βορρά.
Σιταγροί Βάση αγγείου με αποτύπωμα υφαντού από τους Σιταγρούς Δράμας. Νεότερη Νεολιθική περίοδος.
Εργαλεία από τη Δήμητρα Κατηγορίες 1. Λίθινα 2. Οστέινα 3. Πήλινα Διάφορα λίθινα εργαλεία Οστέινοι οπείς
Εργαλεία από τον Μακρύγιαλο Εργαλεία από οψιανό, πυριτόλιθο, χαλαζία και οστό. Νεότερη Νεολιθική περίοδος. Λίθινα εργαλεία (αξίνες, πελέκεις, σμίλες). Νεότερη Νεολιθική περίοδος.
Οστέινη σπάτουλα από το Μάνδαλο της Πέλλας, Νεότερη Νεολιθική περίοδος. Εργαλεία
Όπλα Αιχμές βελών από πυριτόλιθο, Μακρύγιαλος, Νεότερη Νεολιθική εποχή.
Κοσμήματα από τη Δήμητρα Ευρήματα από τις τομές I και II. Κοσμήματα από όστρεα Cardium sp., Glycimeris glycimeris και Murex tr. Βραχιόλι από όστρεο Spondylus gaederopus
Κοσμήματα από τον Μακρύγιαλο Κοσμήματα από λίθο, Νεότερη Νεολιθική εποχή. Κοσμήματα από όστρεο Spondylus gaederopus, οστό και λίθο. Κοσμήματα από όστρεα. Νεότερη Νεολιθική εποχή.
Κοσμήματα Βραχιόλια από όστρεο Spondylus gaederopus από τους Σιταγρούς, Νεότερη Νεολιθική περίοδος. Χρυσά ταινιόσχημα ελάσματα από την Αραβησσό Πέλλας, Τελική Νεολιθική (Χαλκολιθική), περί το 4500-3200 πχ. Η εξελιγμένη τεχνογνωσία στην χρήση και επεξεργασία του χρυσού ίσως φανερώνει επικοινωνία με τον Βορρά.
Ειδώλια από τη Δήμητρα Χαρακτηριστικότερα δείγματα ειδωλίων από την ανασκαφή της Δήμητρας.
Ειδώλια από τον Μακρύγιαλο Μαρμάρινα σχηματικά ειδώλια, Μακρύγιαλος, Νεότερη Νεολιθική εποχή. Μαρμάρινο σχηματικό γυναικείο ειδώλιο, Μακρύγιαλος, Νεότερη Νεολιθική εποχή. Πήλινο γυναικείο ειδώλιο, Μακρύγιαλος, Νεότερη Νεολιθική εποχή.
Ειδώλια Kεφαλή ανθρωπόμορφου ειδωλίου, πιθανότατα με ανατολικές επιρροές, από το Ντικιλί Τας, Νεότερη Νεολιθική. Χαρακτηριστικό πήλινο γυναικείο ειδώλιο τύπου rod-headed από τη Νέα Νικομήδεια, Πρώιμη Νεολιθική εποχή. Πήλινο ζωόμορφο ειδώλιο με μορφή ταύρου από τους Σιταγρούς. Νεότερη Νεολιθική - Χαλκολιθική εποχή (4800-3200 πχ.).
Οικήματα Άποψη πασσαλόπηκτου οικήματος από τον Αρκαδικό Δράμας, Νεότερη Νεολιθική εποχή. Διακρίνονται οι τρύπες των πασσάλων. Σχεδιαστική αναπαράσταση πασσαλόπηκτου σπιτιού (wattle-and-daub on a timber frame) από τη Νέα Νικομήδεια, Πρώιμη Νεολιθική.
Αναπαράσταση του πασσαλόπηκτου λιμναίου νεολιθικού οικισμού του Δισπηλιού στις όχθες της λίμνης της Καστοριάς.
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΝΑΣΥΝΘΕΣΗ Παλυνολογία Από το 7000 πχ η πεδιάδα της Δράμας αποικίστηκε με δάσος από δρυς διαφόρων ειδών και με πεύκα στις υψηλότερες παρυφές των υψωμάτων. Η βλάστηση αυτή έμεινε αναλλοίωτη μέχρι και την 1 η χιλιετία μ.χ. Σπόροι: Δημητριακά: Σιτάρι (Triticum) Κριθάρι (Hordeum vulgare) Όσπρια: Φακή (Lens sp.) Φρούτα: Σταφύλι (Vitis sp.) Σύκο (Ficus carica)
Κλίμα Οι παλυνολογικές αναλύσεις δείχνουν ότι το κλίμα της Μακεδονίας στη Νεολιθική εποχή δε διέφερε πολύ από το σημερινό. Το κλίμα της Μακεδονίας είναι δηλαδή μεσο-μεσογειακό, άρα η περιοχή ανήκει στην μεσο-μεσογειακή βιοκλιματική ζώνη. Στην ίδια ζώνη θα μπορούσε να υπαχθεί και η Θεσσαλία, σε αντίθεση με τη νότια Ελλάδα. Ωστόσο η Ανατολική Μακεδονία, σε σύγκριση με την περιοχή γύρω από τον αιγαιακό χώρο, είναι ψυχρότερη και υγρότερη. Με αυτές τις κλιματολογικές συνθήκες σήμερα στην περιοχή της λεκάνης των Σερρών καλλιεργούνται τα πάντα, δηλαδή όλα τα είδη που ονομάζουμε «αιγαιακή πολυκαλλιέργεια» (Aegean polyculture, Renfrew 1972).
ΑΡΧΑΙΟΖΩΟΛΟΓΙΑ Οικόσιτα ζώα Βοοειδή (Bos taurus) Αίγα (Capra hircus) Πρόβατο (Ovis aries) Σκύλος (Canis familiaris) Χοίρος (Sus scrofa domesticus)
Άγρια ζώα Αγριόχοιρος (Sus scrofa) Κόκκινο Ελάφι (Cervus elaphus) Λαγός (Lepus europaeus) Αρκούδα (Ursus arctos) Σκίουρος (Sciurus vulgaris) Λύγξ (Lynx lynx) Αλεπού (Vulpes vulpes)
Μαλακολογικά κατάλοιπα Όστρεα: Cardium edule Cardium tubaculatum Cerithium vulgatum Conus ventricosus Dentalium vulgare Da Costa Euthria cornea Glycimeris glycimeris Helix cincta Müller Mytilus galloprovincialis Nassa neritea Βρέθηκαν επίσης πολλά χερσαία μαλάκια (σαλιγκάρια) καθώς και μεγάλος αριθμός ψαροκόκκαλων. Όστρεα από την ανασκαφή στη Δήμητρα.
ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Γεωργία Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα γνωρίζουμε ότι η βασική ενασχόληση των κατοίκων της νεολιθικής Μακεδονίας ήταν η γεωργία και η καλλιέργεια της γης, από την οποία αντλούσαν το μεγαλύτερο μέρος της τροφής τους. Κατά τη Νεότερη Νεολιθική παρατηρείται άυξηση του αριθμού των οικισμών στις πεδιάδες, που συνεπάγεται αύξηση του πληθυσμού και των ρυθμών καλλιέργειας. Περισσότερο καλλιεργούσαν το σιτάρι και το κριθάρι, ενώ εντύπωση κάνει η καλλιέργεια αμπελιών σταφυλιού, το οποίο μόλις πρόσφατα είχε εισαχθεί στην περιοχή.
Κτηνοτροφία Κυνήγι Αλιεία Εκτός από τη γεωργία, ο νεολιθικός κάτοικος της Μακεδονίας ενασχολείτο και με την κτηνοτροφία (εκτροφή κυρίως αιγοπροβάτων και λιγότερο χοίρων και βοοειδών), ενώ σε μικρότερο βαθμό, όπως φαίνεται και από τις αιχμές βελών, εξασφάλιζε την διατροφή του και με το κυνήγι (κυρίως με το κρέας του κόκκινου ελαφιού), καθώς και με την αλιεία ιχθύων και την περισυλλογή μαλακίων.
Εμπόριο - Ανταλλαγές Η ύπαρξη εργαλείων από οψιανό φανερώνει την επικοινωνία που υπήρχε με περιοχές από τις οποίες θα μπορούσαν να προμηθευτούν την πρώτη ύλη (όπως η Μήλος, ή άλλες περιοχές). Επίσης μάς είναι γνωστό ότι κοσμήματα από σπόνδυλο που κατασκευάζονταν στη Μακεδονία μεταφέρονταν βόρεια, συνήθως μέσω του Αξιού, μέχρι και τον Δούναβη. Οψιανός από την Μήλο
Επίλογος Το όρος Όλυμπος στην Πιερία. Το εύκρατο κλίμα και το περιβάλλον της Μακεδονίας, όπως αυτό μάς φανερώνεται μέσα από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, διέθετε εύφορες πεδιάδες εμπλουτισμένες με πολύτιμες αλλουβιακές αποθέσεις, καταπράσινες κοιλάδες ανάμεσα σε πυκνοδασωμένα βουνά, καθώς και μεγάλους ποταμούς και λίμνες. Όπως ήταν αναμενόμενο, το περιβάλλον επηρέασε ριζικά και προσδιόρισε τον τρόπο διαβίωσης των κατοίκων της περιοχής, τις διατροφικές συνήθειές τους, ακόμη και τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις τους, με αποτέλεσμα να αναπτυχθούν με διαφορετικό ρυθμό και τρόπο από τους κατοίκους του νότιου ελλαδικού περιβάλλοντος. ~ Όπως βέβαια συνεχίζει να επηρεάζει, ακόμη και σήμερα. ~ Κύκνοι στο δέλτα του Στρυμόνα.
Βιβλιογραφία Γραμμένος, Δ., «Νεολιθική Μακεδονία» Γιάννης Α. Μελετίδης «Γνωριμία με το νεολιθικό οικισμό της Νέας Νικομήδειας και το περιβάλλον του» «Ιστορία των Ελλήνων», Τόμος 1, Προϊστορικοί χρόνοι, Εκδόσεις Δομή Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού http://www.fhw.gr/chronos/01/gr/nl/index.html