ISSN 1792-5193 Ισότητα, Κοι ν ω ν ι κ ή Δικαιοσύνη κα ι Ελευθερίες Γιώργος Σιακαντάρης Κείμενα Δημόσιας Πολιτικής 1
Περίληψη Η παρούσα έκθεση εξετάζει με συνοπτικό τρόπο τις πολιτικές επιπτώσεις που προκύπτουν από τον τρόπο με τον οποίο τα κυριότερα φιλοσοφικά προσεγγίζουν τη σχέση μεταξύ ελευθερίας, ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Μια σχέση που χαράσσει τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις φιλοσοφικές οπτικές, αλλά και στις πολιτικές κατατάξεις. Ο σκοπός δεν είναι μόνο θεωρητικός, αν και πολλές προσπάθειες μεταρρύθμισης σκοντάφτουν στην ελλιπή τους ιδεολογική τεκμηρίωση. Ελλιπή ιδεολογική τεκμηρίωση που επιτρέπει και σε άτομα με ελλιπή ηθική συνείδηση να εκμεταλλεύονται καταστάσεις. Η ισχυρή ιδεολογική τεκμηρίωση χρειάζεται για να αξιολογούνται οι συμπεριφορές εκείνων που δεν είναι τίμιοι με αυστηρό και όχι με λαϊκίστικο τρόπο Ο σκοπός της έκθεσης είναι να νοηματοδοθούν και νομιμοποιηθούν οι κατάλληλες πολιτικές για τη μεταρρύθμιση του ελληνικού δημόσιου τομέα, με ένα πνεύμα ενδυνάμωσης εκείνων των δράσεων που ενισχύουν όσες ανισότητες γεννούν ισότητα και ταυτόχρονα ανασύρουν στην επιφάνεια τις δημιουργικές δυνατότητες των Ελλήνων πολιτών. H αναδιάρθρωση της στρατηγικής της σοσιαλδημοκρατίας θα μπορούσε να εξετασθεί από την οπτική γωνία του τρίπτυχου ισότητα στην εξοικονόμηση πόρων (Dworkin), ενίσχυση των ανισοτήτων υπέρ των κατώτερων στρωμάτων (Rawls) και κυρίως ενδυνάμωση των δυνατοτήτων των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων (Sen). Ι. Εισαγωγη Από τα τέλη της δεκαετίας του 60 και αρχές του 70, όταν εμφανίζονται και τα πρώτα σημάδια κάμψης της αναδιανεμητικής ισχύος του Κράτους-Πρόνοιας ξεκίνησε μια συζήτηση μεταξύ τριών κύριων ρευμάτων της σύγχρονης φιλοσοφικής και πολιτικής σκέψης σχέσης για το τι είναι και πως και σε ποιους πρέπει να αναδιανέμεται το «κοινωνικό αγαθό». Από τη σκοπιά της καταγραφής των πολιτικών επιπτώσεων, χωρίς να γίνεται αναφορά στη φιλοσοφική τους διάσταση, αυτά τα ρεύματα είναι ο Φιλελευθερισμός, ο Κοινοτισμός και ο σύγχρονος Σοσιαλισμός με το πολιτικό κάλυμμα της Σοσιαλδημοκρατίας. ΙΙ. Η α ρ χ ή τη ς Δικαιοσύνης Ο John Rawls στο κλασικό του έργο «Θεωρία της Δικαιοσύνης»(5) και στα μεταγενέστερα (6 και 7) έργα του υποστηρίζει πως όσον αφορά τη βασική δομή της κοινωνίας (αξίζει εδώ να διευκρινισθεί πως οι αρχές της δικαιοσύνης κατά Rawls δεν περιορίζονται μόνο στο πλαίσιο της βασικής δομής) η δικαιοσύνη στηρίζεται σε δύο αρχές. Η πρώτη απ αυτές αφορά την αναγνώριση της απαίτησης κάθε προσώπου να έχει ίσα δικαιώματα και ελευθερίες. Αυτή η αρχή προσδιορίζει τους όρους κατανομής ελευθεριών και δικαιωμάτων σε μια κοινωνία. Η δεύτερη αρχή συνδέεται με τις ανισότητες, οι οποίες πρέπει να αντιμετωπίζονται με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποβαίνουν προς όφελος όλων, αφού εκπληρωθούν δύο βασικά προαπαιτούμενα. Πρώτον, όλες οι θέσεις να είναι ανοιχτές σ όλους σε συνθήκες ισότητας ευκαιριών και δεύτερον, να ενισχύονται εκείνες οι ανισότητες που αποβαίνουν προς όφελος των λιγότερο ευνοημένων μελών της κοινωνίας (αρχή της διαφοράς). Η δεύτερη αρχή προσδιορίζει τους όρους κατανομής των κοινωνικών και οικονομικών αγαθών από την πλευρά της βασικής κοινωνικής δομής. 2
Ο Rawls επιτρέπει εξαιρέσεις στην ίση διανομή ευκαιριών και αγαθών στην περίπτωση που οι ανισότητες αποβαίνουν προς όφελος των λιγότερο ωφελημένων (αρχή της διαφοράς). Είναι όμως οι ελευθερίες που έχουν προτεραιότητα έναντι των στόχων της αναδιανομής ευκαιριών και αγαθών, ενώ επίσης είναι η ισότητα ευκαιριών που έχει προτεραιότητα έναντι της αρχής της διαφοράς. Αν, όμως, ξεδιπλώσουμε τις πτυχές της συνολικής ρολσιανής θεώρησης θα διαπιστώσουμε πως ο ευρύτερος στόχος της είναι να αποδείξει πως η ενότητα ελευθερίας και ισότητας διαμορφώνει το περιεχόμενο του βασιλείου της δικαιοσύνης, βασική μονάδα του οποίου είναι οι ατομικές προσωπικότητες. Διαφορετικοί φιλόσοφοι με διαφορετικές αφετηρίες και προβληματισμό ενώθηκαν γύρω από την προτεραιότητα του κοινοτισμού έναντι του φιλελεύθερου ατομικισμού. Ο κοινοτισμός μέσω των Charles Taylor, Michael Sandel και εν μέρει του Michael Walzer (η σκέψη του οποίου διακρίνεται και από μια σοσιαλδημοκρατική διάσταση) άσκησε κριτική στην προτεραιότητα των ατομικών επιλογών του Πολιτικού Φιλελευθερισμού. Η κοινωνία, κατά τον Walzer (11,51-75) χωρίζεται σε διαφορετικές σφαίρες, όπου στην κάθε σφαίρα (οικονομία, πολιτική, εκπαίδευση, διασκέδαση κ.λπ.) αναλογεί ένα αγαθό. Για κάθε αγαθό υπάρχει ένα ίδιο διανεμητικό σύστημα. Όταν τα αγαθό αυτό επεκτείνεται στα διανεμητικά συστήματα των άλλων αγαθών (χρήμα, πολιτική εξουσία), τότε επικρατεί εμφανής ανισότητα. Δίκαιη είναι εκείνη η κοινωνία στην οποία όσοι κυριαρχούν σε μια σφαίρα και είναι κάτοχοι ενός αγαθού, δεν μπορούν να το χρησιμοποιήσουν για να επικρατήσουν και στις υπόλοιπες σφαίρες. Γι αυτό το λόγο και ασκεί δριμύτατη κριτική στο μοντέλο της «ριζικής ισότητας» ως παράγοντα γέννησης αυταρχισμού και πολιτικής συγκέντρωσης των εξουσιών. Ο Walzer αμφισβητεί επίσης την αριστερή και τη δεξιά εκδοχή της κοινωνίας ως ενιαίο αδιαφοροποίητο όλον, όπου η αριστερά απολυτοποιεί τη σφαίρα της πολιτικής και η δεξιά τη σφαίρα της ανταλλαγής (19,50-62). Υπάρχουν βεβαίως διαφορετικά κοινοτιστικά ρεύματα όσον αφορά τη σχέση κοινότητας και δικαιοσύνης. Όλα όμως συμφωνούν πως μόνο στο πλαίσιο της «κοινότητας» η σχέση ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης αποκτά πραγματική βάση. Αντί της ριζικής ισότητας, προτείνει το διανεμητικό σύστημα της «σύνθετης ισότητας», το οποίο στηρίζεται στις απαιτήσεις και τα κριτήρια κάθε κοινωνικής σφαίρας. Ο Sandel υποστηρίζει πως στο πλαίσιο της κοινότητας η δικαιοσύνη είναι περιττή, αφού στην κοινότητα συνάδουν η κοινωνική αλληλεγγύη και η αγάπη(8, 28-35). Υπάρχουν βεβαίως διαφορετικά κοινοτιστικά ρεύματα όσον αφορά τη σχέση κοινότητας και δικαιοσύνης. Όλα όμως συμφωνούν πως μόνο στο πλαίσιο της «κοινότητας» η σχέση ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης αποκτά πραγματική βάση. Παρά την ομοφωνία ως προς το παραπάνω σημείο διαφωνούν ως προς τον τρόπο που αυτό συμβαίνει. Άλλο θεωρούν πως η κοινότητα υποκαθιστά την αρχή της δικαιοσύνης, άλλοι θεωρούν πως είναι συμβατές έννοιες, αλλά η κοινότητα είναι η πηγή των αρχών της δικαιοσύνης και άλλοι όπως o Walzer (11,150-174) και ο Charles Taylor( 12, 183-229) πιστεύουν πως οι αρχές της δικαιοσύνης πρέπει να δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στο κοινό αγαθό και όχι στα ατομικά δικαιώματα και Όλα όμως αυτά τα ρεύματα συγκλίνουν πως η αληθινή δικαιοσύνη και ελευθερία εντοπίζονται στο χώρο του κοινοτικού ετεροπροσδιορισμού και όχι σ αυτόν του ατομικού αυτοκαθορισμού. Κατά MacIntyre η ελευθερία απόρριψης των κοινοτικών αξιών ως πλαίσια των «εξουσιαστικών οριζόντων» μας οδηγεί στην ελευθερία απόρριψης των αξιών γενικά (4, κεφ 9). Η σοσιαλδημοκρατική άποψη έρχεται να αντικρούσει πτυχές της φιλελεύθερης οπτικής, η 3
Ο Habermas υποστηρίζει πως ο σεβασμός των αρχών του ανταγωνισμού δεν σημαίνει πως αυτές οι αρχές μπορούν να εφαρμόζονται με επιτυχία σε τομείς, όπως είναι η υγεία, η παιδεία και η κοινωνική προστασία. Ο Giddens (16, 20-145) αντιθέτως θεωρεί πως εφαρμόζοντας τις αρχές του ανταγωνισμού σ όσο το δυνατόν περισσότερες σφαίρες κοινωνικής δραστηριότητας, εξυπηρετούμε καλύτερα το κοινωνικό κράτος. οποία, σύμφωνα με αυτήν την άποψη, εγκλωβίζεται σε μια φορμαλιστική αντιπαράθεση για το που πρέπει να γείρουν οι προτεραιότητες και πλευρές του κοινοτισμού στο πλαίσιο του οποίου οι ταξικές διακρίσεις «κοινοτικοποιούνται» και σχετικοποιούνται. Ο κοινοτισμός αν και δεν απορρίπτει την ύπαρξη ταξικών διακρίσεων, τις εντάσσει σ ένα «κοινοτικό» πλαίσιο (ομάδα, έθνος, θρησκεία) και με αυτό τον τρόπο το βάρος πέφτει στην κοινότητα και όχι στη ταξική διάκριση. Η σοσιαλδημοκρατία επιχειρεί να πολιτικοποιήσει τον διάλογο. Δεν είναι όμως η στάση της ενιαία. Τα πιο σημαντικά σοσιαλδημοκρατικά ρεύματα επιδιώκουν να ξεφύγουν από τα διλήμματα της προτεραιότητας των ελευθεριών ή της ισότητας των πόρων και της προτεραιότητας του δικαιώματος έναντι της καθήκοντος και να μιλήσουν για τον ολικό χαρακτήρα του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου (ΕΚΜ). Είναι γνωστή η διαμάχη μεταξύ των Habermas (17, 41-75) Held (18-120-133) από τη μια και των Giddens (3 και 16, 119-125) Beck(14, 86-105) για τον χαρακτήρα του ΕΚΜ. Η πρώτη πλευρά θεωρεί πως αυτό το μοντέλο οφείλει να λειτουργεί ως δίχτυ προστασίας για τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα και τους κοινωνικά αποκλεισμένους, ενώ η δεύτερη θεωρεί πως αυτό το μοντέλο μπορεί να λειτουργεί ως συστατικός παράγοντας του οικονομικού ανταγωνισμού. Στην ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία υπάρχουν διαφωνίες σχετικά με την αναγκαιότητα του σεβασμού των προτεραιοτήτων της αγοράς και του ευρύτερου αξιακού κόσμου. Η άποψη των Giddens -Beck δεν αποδέχεται απλώς τις αξίες που περιβάλλουν τον χώρο της ανταγωνιστικής αγοράς, αλλά και επιδιώκει την «αποικειοποίηση» των χώρων πέραν της αγοράς με τις αξίες του ανταγωνισμού. Από την άλλη οι Habermas-Held αναζητούν τα μέσα που καλείται να χρησιμοποιήσει η Σοσιαλδημοκρατία για να διαμορφώσει ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για την προάσπιση του δημόσιου συμφέροντος και των μεσαίων και κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Μέτρα όμως που θα σέβονται τη λειτουργία της ελεγχόμενης αγοράς και πρωτίστως δεν θα θέτουν σε κίνδυνο το πολυτιμότερο επίτευγμα της νεωτερικότητας, που είναι η μία και αδιαίρετη Δημοκρατία. H δημοκρατία, σύμφωνα με τον Habermas, κινδυνεύει από την κατάρρευση των διχτύων προστασίας, και αυτό μπορεί να συμβεί όταν όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες ερμηνεύονται με τη λογική, που διέπει ο ανταγωνισμός και η αγορά. Ο Habermas υποστηρίζει πως ο σεβασμός των αρχών του ανταγωνισμού δεν σημαίνει πως αυτές οι αρχές μπορούν να εφαρμόζονται με επιτυχία σε τομείς, όπως είναι η υγεία, η παιδεία και η κοινωνική προστασία. Ο Giddens (16, 20-145) αντιθέτως θεωρεί πως εφαρμόζοντας τις αρχές του ανταγωνισμού σ όσο το δυνατόν περισσότερες σφαίρες κοινωνικής δραστηριότητας, εξυπηρετούμε καλύτερα το κοινωνικό κράτος. Τέλος, το μεγάλο πρόβλημα της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας κατά τον David Held (18) είναι πρώτον, πώς θα παρέμβει σ έναν κόσμο όπου οι πολυεθνικές εταιρείες δρουν κυριαρχικά, χωρίς όμως να καταργήσει βασικές συνιστώσες της αγοράς, μεταξύ των οποίων είναι και η ατομική ιδιοκτησία και η επιδίωξη του κέρδους και δεύτερον πώς θα πολιτικοποιήσει τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης χωρίς να καταργήσει τις δημοκρατικές ελευθερίες, χωρίς να απαρνηθεί την υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και χωρίς ταυτόχρονα να σβήσει τις διαφορές μεταξύ αγοράς και κοινωνίας. 4
ΙΙΙ. Μεταβλητές ισότητας π ε δ ί α ισότητας Η παραπάνω συζήτηση κατηγορήθηκε πως εντάσσει το πρόβλημα της σχέσης ισότηταςκοινωνικής δικαιοσύνης σ ένα φορμαλιστικό επίπεδο. Τη διέξοδο σ αυτήν την κατάσταση αναζήτησε ο Amartya Sen σε δυο σημαντικά του έργα (9 και 10). Ο Sen στο έργο του «Επανεξετάζοντας την ανισότητα»(9) θεωρεί πως το αίτημα της ισότητας δεν μπορεί να εξετασθεί αυτοτελώς, παρά μόνον αν ληφθούν υπόψη δύο παράμετροι. Η πρώτη αφορά το πλήθος των πεδίων στο οποίο γίνονται οι συγκρίσεις των μεταβλητών ισότητας. Από την οπτική γωνία των μεταβλητών ισότητας κάθε ηθικός συλλογισμός περί κοινωνικών ζητημάτων για να είναι ευλογοφανής, πρέπει να περιλαμβάνει κάποιο στοιχειώδες μέλημα ισότητας σε κάποιο πεδίο για όλους. Με βάση αυτή την παραδοχή, ακόμη και το αίτημα του υπερφιλελευθερισμού, που αποδίδει προτεραιότητα στην ίση παροχή εγγυήσεων για εκτεταμένες ελευθερίες, είναι ένα ισονομιστικό αίτημα στο πεδίο των ελευθεριών του ατόμου. Η δεύτερη παράμετρος αφορά το γεγονός πως κάθε αίτημα ισότητας πρέπει να λαμβάνει υπόψη του την ποικιλομορφία των ανθρώπινων όντων, τα οποία διαφέρουν ως προς την ηλικία, το φύλο, τη σωματική διάπλαση, τις πνευματικές ικανότητες και άλλα χαρακτηριστικά. Αν οι άνθρωποι ήσαν σε όλα ίσοι, τότε η ισότητα σε ένα πεδίο (π.χ. στα εισοδήματα) θα συνεπαγόταν την ισότητα σε όλα τα άλλα πεδία (υγεία, οφέλη, αγαθά, πόρους, ευημερία). Επειδή όμως οι άνθρωποι είναι άνισοι (δεν διστάζει μάλιστα να μας θυμίσει την κλασική και εμβριθέστατη κριτική του Μαρξ στη δικαιοσύνη ως ίση κρίση άνισων πραγμάτων), η ισότητα σε ένα πεδίο συνεπάγεται την ανισότητα σε πολλά άλλα. Το οποιοδήποτε αίτημα ισονομίας σε ένα επίπεδο προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις ανισότητας σε άλλα πεδία. Σημαντική διάκριση αποτελεί η πρότασή του πως οι απαιτήσεις ισότητας πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους την εξάρτηση της θέσης κάθε ανθρώπου από τα πραγματικά του επιτεύγματα. Αυτά τα επιτεύγματα πρέπει να διακρίνονται από την «ελευθερία επίτευξης» του κάθε ατόμου, η οποία εκφράζει τις πραγματικές ελευθερίες που έχουν οι άνθρωποι για να πετύχουν αυτό που εκτιμούν (9, 135-160, 212-237). Όμως δεν σταματά την ανάλυση του στο ρόλο των επιτευγμάτων. Συνδέει τα επιτεύγματα με την ελευθερία της ισότητας. IV. Η ελευθερία τη ς ισότητας Η ελευθερία, με τη σειρά της, πρέπει να διακρίνεται όχι μόνο από τα επιτεύγματα, αλλά και από τους πόρους και τα μέσα επίτευξής της. Γι αυτόν το λόγο η θεωρία της ισότητας του Sen εφοδιάζεται με τις έννοιες της λειτουργικότητας και των δυνατοτήτων. Οι «λειτουργικότητες» ή οι «λειτουργικοί σκοποί» συνθέτουν τα δεδομένα της ευημερίας ενός προσώπου, δεδομένα που εκτείνονται σε ένα φάσμα από στοιχειώδη πράγματα έως σύνθετα επιτεύγματα. Ο Sen όμως ενδιαφέρεται για τις δυνατότητες εκπλήρωσης των λειτουργικών σκοπών. Οι λειτουργικοί σκοποί εκπροσωπούν το δυναμικό της ευημερίας ενός ατόμου, ενώ οι «δυνατότητες επίτευξης των λειτουργικών σκοπών» εκφράζουν τη δυναμική της ελευθερίας του προσώπου. Οι δυνατότητες εντοπίζονται στον πυρήνα της ελευθερίας αυτής καθαυτής και όχι στα μέσα ή στα οφέλη επίτευξής της. Το κρίσιμο σημείο στην προβληματική τού Σεν για την Ο Sen όμως ενδιαφέρεται για τις δυνατότητες εκπλήρωσης των λειτουργικών σκοπών. Οι λειτουργικοί σκοποί εκπροσωπούν το δυναμικό της ευημερίας ενός ατόμου, ενώ οι «δυνατότητες επίτευξης των λειτουργικών σκοπών» εκφράζουν τη δυναμική της ελευθερίας του προσώπου. 5
ενσωμάτωση της έννοιας της ελευθερίας στον ορισμό της ισότητας είναι η διαδρομή από τους λειτουργικούς σκοπούς που συγκροτούν την ευημερία στις δυνατότητες που συμβολίζουν την ελευθερία επίτευξης της ευημερίας. Στη συνέχεια το ενδιαφέρον του στρέφεται και προς ενέργειες που δεν συνδέονται μόνο με την «ελευθερία επίτευξης προσωπικής ευημερίας», αλλά με εκείνη την «ελευθερία δράσης» που επιδιώκει την πραγματοποίηση επιτευγμάτων που αφορούν συλλογικούς και όχι προσωπικούς στόχους. Με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας συνδέει, αφ ενός, την ατομική με τη συλλογική ευημερία εμβολιάζοντας την ατομική ηθική με σκοπούς της πολιτικής ηθικής, ενώ αφ ετέρου, ανοίγει και τη συζήτηση για τις περιπτώσεις σύγκρουσης μεταξύ ελευθερίας και ευημερίας. Για παράδειγμα, η ελευθερία δράσης κατά των παραγόντων που δημιουργούν τις τεράστιες ανισότητες ή με άλλα λόγια η ελευθερία στράτευσης υπέρ του κοινού αγαθού πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της «ελευθερίας προσωπικής ευημερίας». Από την άλλη, όμως, η αποτυχία μιας δράσης υπέρ του γενικού καλού μπορεί να οδηγήσει και σε απώλεια ατομικής ευημερίας. Η θεωρία αξιολόγησης της ανισότητας συνδέεται με την κριτική τού Sen σε εκείνες τις αντιλήψεις που εκλαμβάνουν τη φτώχεια μόνον ως έλλειψη εισοδημάτων. Ο οικονομολόγος Sen Η θεωρία αξιολόγησης της ανισότητας συνδέεται με την κριτική τού Sen σε εκείνες τις αντιλήψεις που εκλαμβάνουν τη φτώχεια μόνον ως έλλειψη εισοδημάτων. Ο οικονομολόγος Sen μας προειδοποιεί πως αν και το εισόδημα αποτελεί σημαντικό δείκτη για τη φτώχεια, δεν είναι και ο κυριότερος. Γι αυτόν η φτώχεια συνδέεται περισσότερο με τη στέρηση δυνατοτήτων για την επίτευξη των λειτουργικών σκοπών και όχι τόσο με την αδυναμία ικανοποίησης των «βασικών αναγκών». μας προειδοποιεί πως αν και το εισόδημα αποτελεί σημαντικό δείκτη για τη φτώχεια, δεν είναι και ο κυριότερος. Γι αυτόν η φτώχεια συνδέεται περισσότερο με τη στέρηση δυνατοτήτων για την επίτευξη των λειτουργικών σκοπών και όχι τόσο με την αδυναμία ικανοποίησης των «βασικών αναγκών». Η φτώχεια δεν μπορεί να μετρηθεί μόνο σε σχέση με το εισόδημα, αλλά και σε σχέση με τις δυνατότητες ικανοποίησης των αναγκών που έχουν άνθρωποι με ίσο εισόδημα και διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η απόδοση ιδιαίτερης σημασίας στον προσδιορισμό της φτώχειας ως στέρηση δυνατοτήτων επιτρέπει να αναδειχθούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ειδικές κατηγορίες, όπως οι γυναίκες, τα άτομα με αναπηρίες, τα άτομα που αντιμετωπίζουν φυλετικές και θρησκευτικές διακρίσεις κ.ά. Η παράμετρος που θεωρεί πως η αδυναμία απόκτησης εισοδήματος πρέπει να συνδυαστεί με την αδυναμία αξιοποίησης εισοδήματος επιτρέπει να αναδειχτεί η σημαντική ανάπτυξη της φτώχειας ως στέρηση δυνατοτήτων και εντός των πλούσιων κρατών. Η κριτική που ασκείται στην αντίληψη για τη φτώχεια ως στέρηση δυνατοτήτων, εστιάζει στη λεγόμενη σχετικοποίηση της φτώχειας, που προκύπτει από την παραπάνω αντίληψη. Ο Sen και οι υποστηρικτές του ανταπαντούν πως η δική τους αντίληψη προσθέτει και άλλα κριτήρια στο εισοδηματικό για να προσδιορίσει τη φτώχεια. Συνεπώς μάλλον προσθέτει περισσότερα καθήκοντα σ όσους ενδιαφέρονται για την καταπολέμηση της φτώχειας σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα καθήκοντα αυτά θα τα δούμε στην επόμενη ενότητα. V. Ισότητα ευκαιριών π ό ρ ω ν - δυνατοτήτων κα ι υπευθυνότητα Tο 1996 sτις περίφημες διαλέξεις του που έδωσε στην Παγκόσμια Τράπεζα ο Sen βασίζεται στη θεωρία του για τα επιτεύγματα για να αναδείξει στοιχεία της σχέσης ελευθερίας, ανάπτυξης και κοινωνικής δικαιοσύνης (10). Ο Sen επιδιώκει να δημιουργήσει μια θεωρία 6
για την ανάπτυξη που θα ενσωματώνει περισσότερες πληροφορίες για τη διάσταση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ενώ αναφέρεται στα πλεονεκτήματα και τις θετικές πλευρές του ωφελιμισμού, του φιλελευθερισμού και της θεωρίας της κοινωνικής δικαιοσύνης του Rawls, ταυτόχρονα με μεθοδικό και συγκροτημένο τρόπο εστιάζει την κριτική του στην αδυναμία αυτών των θεωριών να δώσουν τις κατάλληλες πληροφορίες για μια κανονιστική αξιολόγηση της δικαιοσύνης. Yποβάλλει σε κριτική τις θεωρίες που εξετάζουν τα οφέλη ανεξάρτητα από τη διανομή τους, τις ελευθερίες που παραβλέπουν τις οικονομικές ανάγκες, τον κόσμο των δικαιωματικών αξιώσεων που αδιαφορεί για τα αποτελέσματα αυτών των αξιώσεων και τον ρολσιανό κόσμο των «πρωταρχικών αγαθών», που υποτιμά το ζήτημα των δυνατοτήτων των ανθρώπων και της ποικιλίας των ανθρώπινων τύπων και αναγκών. Όλα αυτά πιστεύει πως δεν είναι σε θέση να δημιουργήσουν μια πλήρη βάση πληροφοριών για την αξιολόγηση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο κόσμος του Sen αντιμετωπίζει την ελευθερία όχι ως ένα, έστω το πιο βασικό, κριτήριο της κοινωνικής δικαιοσύνης, ανάπτυξης και ισότητας, αλλά ως λειτουργικό και συστατικό στοιχείο των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Σημαντικό κριτήριο για τη δικαιοσύνη δεν είναι οι ωφέλειες ή οι ευκαιρίες, ούτε τα βασικά αγαθά, αλλά η δυνατότητα του κάθε ανθρώπου να επιλέξει τη ζωή που εκτιμά. Η προσέγγιση βάσει των δυνατοτήτων συνιστά μια πληρέστερη βάση πληροφοριών, γιατί ενημερώνει τον ερευνητή αλλά και τον πολιτικό για τις λειτουργίες που πραγματοποιεί και είναι πραγματικά ικανό να κάνει κάθε άτομο, αλλά και για το σύνολο των εναλλακτικών επιλογών που διαθέτει. Με βάση αυτή τη μεθοδολογική προσέγγιση, αντιμετωπίζει τη φτώχεια ως στέρηση δυνατοτήτων και όχι απλώς ως στέρηση εισοδήματος ή αγαθών. Οι δυνατότητες που αποτελούν τη βάση αξιολόγησης του επιπέδου προόδου μιας κοινωνίας αφορούν την προστασία από την πείνα, την ένδεια, τους λιμούς, την κοινωνική Πάντως οι πολιτικές διαφορές που χωρίζουν την άποψη του Rawls για τη δίκαιη κοινωνία, ως ενός συστήματος ενίσχυσης των λιγότερο ευνοημένων, του Dworkin για την αναδιανεμητική δικαιοσύνη, ως συστήματος που δεν μπορεί να στηρίζεται πουθενά αλλού παρά στην ισότητα των πόρων ή του Sen για την ανάγκη να αναζητήσουμε τη δίκαιη κοινωνία στην ενίσχυση των ικανοτήτων των ανθρώπων, είναι πολύ μικρές. ασφάλεια και προστασία, τη φροντίδα για την υγεία, την εκπαίδευση και συνεχή κατάρτιση, αλλά και δυνατότητες που αφορούν την ανάπτυξη της δημοκρατίας, τον δημόσιο διάλογο, την ισότητα των γυναικών, την προστασία των παιδιών και των μεταναστών. Βασική παράμετρος σε όλο το έργο τού Sen είναι η αναζήτηση ισορροπιών μεταξύ της ελευθερίας της αγοράς και της προάσπισης της σημασίας των δημόσιων αγαθών, αυτών δηλαδή των αγαθών που καταναλώνονται ομαδικά και όχι ατομικά ή με μεικτό τρόπο (π.χ. μόρφωση). Πάντως οι πολιτικές διαφορές που χωρίζουν την άποψη του Rawls για τη δίκαιη κοινωνία, ως ενός συστήματος ενίσχυσης των λιγότερο ευνοημένων, του Dworkin για την αναδιανεμητική δικαιοσύνη, ως συστήματος που δεν μπορεί να στηρίζεται πουθενά αλλού παρά στην ισότητα των πόρων ή του Sen για την ανάγκη να αναζητήσουμε τη δίκαιη κοινωνία στην ενίσχυση των ικανοτήτων των ανθρώπων, είναι πολύ μικρές. Το κύριο είναι να βρεθούν οι κατάλληλες πολιτικές πρακτικές που θα μπορούν να υλοποιούν πολιτικές δίκαιης κατανομής σ ένα κόσμο που τα κράτη έθνη χάνουν μέρος των δικαιοδοσιών τους, ενώ ταυτοχρόνως όπως τονίζει ο Daniel Cohen(15 ) οι αντιθέσεις οξύνονται όταν 7
επιβραδύνεται η οικονομική ανάπτυξη στον καπιταλιστικό κόσμο. VI. Ελ λ η ν ι κ ό Κο ι ν ω ν ι κ ό Μο ν τ έ- λ ο κα ι Δικαιοσύνη Μπορεί όλα τα παραπάνω να αφορούν και το ελληνικό μοντέλο κοινωνικού κράτους; Βεβαίως, αν δεχτούμε πως αυτό το μοντέλο στηρίχτηκε στην εισοδηματική και επιδοματική ενίσχυση και όχι στην ανάπτυξη των υπηρεσιών. Η λογική που διαπερνούσε την ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας, ήταν η ίδια με τη λογική του αναπτυξιακού της μοντέλου. Μια λογική που Στην Ελλάδα η αντιμετώπιση των ανισοτήτων κατευθύνεται με τέτοιο τρόπο (χρηματικές μεταβιβάσεις) ώστε απ τις όποιες παροχές να επωφελούνται αυτοί που έχουν λιγότερη ανάγκη. Αφού αυτοί είναι πιο εύκολο να τα βγάλουν σε πέρας με τις γραφειοκρατικές διαδικασίες και τα τείχη σιωπής που καλύπτουν τις προνοιακές παροχές και τη διάχυσή τους στους ωφελούμενους. Οι λιγότερο ευνοημένοι και «δικτυωμένοι» δαπανούν μεγάλο μέρος του εισοδήματός τους για κοινωνικές υπηρεσίες. κατά τον Τάσο Γιαννίτση «πήρε το χαρακτήρα μιας ποσοτικής κυρίως διόγκωσης οικονομικών μεγεθών»(20,192-199 ). Ακολουθώντας το μοντέλο της οικονομικής ανάπτυξης με τη διόγκωση των δαπανών και το ελληνικό κοινωνικό κράτος στηρίχτηκε στη χρηματοδότηση των τομέων πρόνοιας και όχι στην ανάπτυξη της δυναμικής των υπηρεσιών τους. Οι κοινωνικές δαπάνες στην Ελλάδα αυξήθηκαν από το 13,8% του ΑΕΠ το 1980 στο 22,6% την τετραετία 1994-1998, για να φθάσουν στο 27,7% το 2002 (20). Όπως τονίζει ο Τάσος Γιαννίτσης, για το θέμα της χρηματοδότησης του ασφαλιστικού συστήματος η λύση της κρατικής χρηματοδότησης παραβλέπει πως το πρόβλημα δεν είναι ο τρόπος χρηματοδότησης των ασφαλιστικών ελλειμμάτων, αλλά η ίδια η ύπαρξή τους. Η συνεχής διόγκωση των ασφαλιστικών ελλειμμάτων οδηγεί στη διόγκωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και έχει απορυθμιστικές επιπτώσεις στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας. Ελλείμματα σημαίνει πληθωρισμός, μείωση της αγοραστικής δύναμης, πτώση της ανταγωνιστικότητας. Οι δαπάνες του κράτους για το Ασφαλιστικό αφαιρούνται από τις δαπάνες για την Υγεία, την Παιδεία, την έρευνα, την κοινωνική πρόνοια (21, 102-111) κ.λπ.. Όταν, όπως συμβαίνει σήμερα, ο κρατικός προϋπολογισμός αδυνατεί να χρηματοδοτήσει το ασφαλιστικό «τότε αντί να έχουμε αναδιανομή από τους «επάνω» προς τους «κάτω», έχουμε αναδιανομή από τους «κάτω» προς τους πιο «κάτω». (21,77) Αυτό το σύστημα οδηγεί τους πολίτες να καταφεύγουν στον ιδιωτικό τομέα για τις παραπάνω υπηρεσίες, πράγμα που, με τη σειρά του, αφαιρεί εισόδημα που δήθεν διατηρείται με τη λογική της κρατικής χρηματοδότησης. Λογική που δεν υπολογίζει τις διαμορφούμενες συνθήκες και το εκάστοτε εργασιακό και αναπτυξιακό περιβάλλον. Όπως υποστηρίζει ο Μάνος Ματσαγγάνης «η κοινωνική δαπάνη στη χώρα μας αυξήθηκε σημαντικά τη δεκαετία 1994-2004, σε απόλυτες τιμές και ως ποσοστό του ΑΕΠ. Συνεπώς, ακόμη και αν λάβει υπόψη του κανείς τον υπερβάλλοντα ζήλο με τον οποίο συχνά υπολογίζονταν τα σχετικά μεγέθη, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σύγκλιση που επιτεύχθηκε προς τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο ήταν πραγματική. Όμως, η σταθερότητα της ανισότητας και της φτώχειας σε συνθήκες αύξησης της κοινωνικής δαπάνης δείχνει ότι κάτι δεν πάει καλά: το κοινωνικό κράτος στην Ελλάδα χρηματοδοτείται πολύ καλύτερα σήμερα από ό,τι 10 ή 20 χρόνια πριν, αλλά παραμένει το ίδιο πελατειακό κράτος παροχών που γνωρίσαμε και δεν αγαπήσαμε. Είχαμε μεγέθυνση αλλά όχι ανάπτυξη. 8
Η σύγκλιση με το Ευρωπαϊκό mainstream ήταν ποσοτική αλλά όχι ποιοτική». (22 ) Έτσι αν και από το 21% του ΑΕΠ που ήσαν οι δαπάνες το 1996 έφθασαν να διατηρούνται ως σήμερα στο 27%, επειδή όμως είχαν χρηματικό χαρακτήρα δεν ευνόησαν αυτούς που κατά Rawls αποτελούν τους λιγότερο ευνοημένους. Η ρωλσιανή αρχή της διαφοράς στην Ελλάδα, όπως φαίνεται και από τα παραπάνω, ισχύει αντίστροφα για τους περισσότερο ευνοημένους Στην Ελλάδα η αντιμετώπιση των ανισοτήτων κατευθύνεται με τέτοιο τρόπο (χρηματικές μεταβιβάσεις) ώστε απ τις όποιες παροχές να επωφελούνται αυτοί που έχουν λιγότερη ανάγκη. Αφού αυτοί είναι πιο εύκολο να τα βγάλουν σε πέρας με τις γραφειοκρατικές διαδικασίες και τα τείχη σιωπής που καλύπτουν τις προνοιακές παροχές και τη διάχυσή τους στους ωφελούμενους. Οι λιγότερο ευνοημένοι και «δικτυωμένοι» δαπανούν μεγάλο μέρος του εισοδήματός τους για κοινωνικές υπηρεσίες. Όπως υποστηρίζει ο Ηλίας Μόσιαλος «είναι ενδεικτικό ότι ο κάθε πολίτης της χώρας μας πληρώνει κατά μέσο όρο από την τσέπη του 1.081 ευρώ ετησίως για υπηρεσίες υγείας, όταν το αντίστοιχο ποσό για τους πολίτες των άλλων χωρών της ζώνης του ευρώ ανέρχεται στα 770 EUR. Και, δυστυχώς, η δαπάνη αυτή δεν επιβαρύνει μόνο τους «έχοντες» καθώς, τα νοικοκυριά με χαμηλά εισοδήματα (μέχρι 1.100 EUR) δεσμεύουν έναν μισθό ετησίως για υπηρεσίες υγείας. Μελέτες δείχνουν πως οι συνταξιούχοι γενικά δίνουν το 9% της σύνταξής τους για δαπάνες υγείας, ενώ οι χαμηλοσυνταξιούχοι δίνουν το 18% του εισοδήματος τους. Έτσι πριν από τις πρόσφατες περικοπές 2,5 από τις 14 μηνιαίες συντάξεις πήγαιναν για δαπάνες υγείας»(23). Η ίδια κατάσταση επικρατεί και στο χώρο της παιδείας. Εδώ, οικογένειες με ένα παιδί κάτω των 18 ετών δαπανούν το 7,8% του εισοδήματός τους για την παιδεία, οικογένειες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος με δύο παιδιά κάτω των 18 ετών δαπανούν το 10,3% του εισοδήματος τους, οικογένειες με τρία ή και περισσότερα παιδιά κάτω των 18 ετών το 12% του εισοδήματος τους, ενώ οι μονογονεϊκές οικογένειες δαπανούν σχεδόν το 13%. Στη μελέτη των Τσακλόγλου και Κουτσάμπελα,(13) η οποία στηρίζεται κυρίως στην ανάλυση της Μελέτης Προϋπολογισμού Νοικοκυριών 2004/2003 και σε άλλα στατιστικά και δευτερογενή, καταγράφονται ορισμένες αρνητικές συνέπειες των άμεσων μεταβιβάσεων σε βάρος των έμμεσων. Αυτή η μελέτη καθώς και μια παλαιότερη των Τσακλόγλου και Αντωνίνη(25) διαπιστώνει πως οι έμμεσες επιδοτήσεις σε είδος στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση συνέβαλαν στη μείωση της συνολικής ανισότητας, ενώ οι μεταβιβάσεις στην τριτοβάθμια εκπαίδευση είχαν παλαιότερα μια ουδέτερη επιρροή, στην πρώτη δεκαετία του 2000 είχαν αρνητικές επιδράσεις, αφού ενίσχυσαν τη θέση των πλουσιότερων δεκατημορίων έναντι των φτωχότερων. Υπήρξε δηλαδή μια σαφής αντιστροφή της προοδευτικής αναδιανεμητικής επίδρασης. Αυτά τα στοιχεία μαρτυρούν την πλήρη αδυναμία του επιδοματικού μοντέλου πρόνοιας που επικρατεί στη χώρα μας να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις ενός σύγχρονου κοινωνικού κράτους. Αντιθέτως παρεμβάσεις τύπου Ολοήμερων σχολείων, Ενισχυτικής διδασκαλίας αν και δεν ενίσχυσαν εισοδηματικά τα κατώτερα στρώματα, συνέβαλαν στην εξοικονόμηση πόρων (Dworkin), στην ενίσχυση των ανισοτή- Oικογένειες με ένα παιδί κάτω των 18 ετών δαπανούν το 7,8% του εισοδήματός τους για την παιδεία, οικογένειες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος με δύο παιδιά κάτω των 18 ετών δαπανούν το 10,3% του εισοδήματος τους, οικογένειες με τρία ή και περισσότερα παιδιά κάτω των 18 ετών το 12% του εισοδήματος τους, ενώ οι μονογονεϊκές οικογένειες δαπανούν σχεδόν το 13%. 9
των υπέρ των κατώτερων στρωμάτων(rawls) στην ενδυνάμωση των δυνατοτήτων των κατώτερων στρωμάτων (Sen). Ενδεχομένως μια ενσωμάτωση του ιατροφαρμακευτικού σκέλους του ΙΚΑ στο ΕΣΥ να είχε πολύ καλύτερη επίδραση στη ποιότητα της ζωής των φτωχότερων στρωμάτων από οποιαδήποτε οικονομική και χρηματική ενίσχυση. Όπως τόνισε πρόσφατα σε μια συνέντευξή του στην «Ημερησία» ο Ηλίας Μόσιαλος «η μετάβαση, από τον πελατειακό κόσμο των μη στοχευμένων και καθολικών επιδοματικών πολιτικών από τον οποίο τις περισσότερες φορές επωφελούνται οι κοινωνικά ισχυρότεροι, στον κόσμο της ενίσχυσης και αναβάθμισης των υπηρεσιών του κράτους πρόνοιας, αποτελεί μια σύγχρονη σοσιαλδημοκρατική πρόταση. Με αυτήν την πολιτική ενισχύονται οι πραγματικά αδύναμοι και όχι οι εκάστοτε «ημέτεροι» και ταυτόχρονα δίνεται η δυνατότητα στους πολίτες να μη αναλίσκονται στο να εφευρίσκουν τρόπους πρόσβασης στις εξουσίες, αλλά να αναπτύσσουν τις ικανότητές τους και να εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες που τους παρουσιάζονται»(24). Είναι αλήθεια πως πουθενά αλλού απ όσο στην Ελλάδα δεν είναι πιο εμφανής η ανάγκη να περάσουμε από το σύστημα των χρηματικών μεταβιβάσεων σ αυτό των μεταβιβάσεων υπηρεσιών. Γιατί αν οι πολίτες αυτής της χώρας είχαν να κάνουν με ένα κράτος μεταβιβάσεων υπηρεσιών, δεν θα ήσαν αναγκασμένοι να καταφεύγουν στην αγορά για να καλύψουν ανάγκες τις οποίες υποτίθεται καλύπτει ένα οργανωμένο και αποδοτικό κράτος. Ο παγκόσμιος διάλογος για τη σχέση ισότητας, δικαιοσύνης και ελευθερίας στην Ελλάδα έχει περιοριστεί στους επιστημονικούς κύκλους. Το πολιτικό μας σύστημα δεν έχει εκδηλώσει κάποιο ενδιαφέρον για την πολιτική και κοινωνική σημασία της φιλοσοφικής συζήτησης που αναφέρθηκε στις παραπάνω γραμμές. Θα ήταν ευκταίο αν άνοιγε ένας διάλογος μεταξύ επιστημονικής κοινότητας και πολιτικών κομμάτων για την ενσωμάτωση αντίστοιχων φιλοσοφικών αγωνιών στις προτάσεις για την ανάπτυξη και στη χώρα μας εκείνων των «ανισοτήτων» που θα μειώσουν τις ανισότητες. Η οικονομική κρίση κάνει ακόμη πιο κατάλληλη τη συγκυρία για να ανοίξει ο διάλογος για τη μετάβαση από τις χρηματικές μεταβιβάσεις στην ανάδειξη των μεταβιβάσεων υπηρεσιών. Και αυτό δεν γίνεται λόγω της οικονομικής δυσχέρειας, αλλά γιατί το σύγχρονο Κοινωνικό Κράτος οφείλει να ενισχύει όσους όντως είναι θύματα των ανισοτήτων. Ο καλύτερος τρόπος να το κάνει αυτό είναι η ενίσχυση (ποιοτική και ποσοτική) των υπηρεσιών του. Συμ π έ ρ α σ μ α Οι απόψεις των συγγραφέων που αναπτύσσονται στα Kείμενα Δημόσιας Πολιτικής είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν απαραίτητα το ΙΣΤΑΜΕ Ανδρέας Παπανδρέου. 10
Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση 1. Dworkin, Ronald, What is Equality; Part I: Equality of Welfare; Part IΙ: Equality of Resources Philosophy and Public Affairs, 10/3, 185-246, και 10/4 283-345, 1981 2. Dworkin, Ronald, Sovereign Virtue: The Theory and Practise of Equality, Harvard University Press, 2000 (ελληνική έκδοση, Ισότητα, Πόλις, 2006) 3. Giddens Anthony, The Consequences of Modernity, Cambridge, Polity Press, 1990 4. MacIntyre, Alisdair, After Virtue. A Study in Moral Theory, Duckworth, London, 1981 5. Rawls, John, A Theory of Justic, Harvard University Press,1971 (ελληνική έκδοση, Θεωρία της Δικαιοσύνης, Πόλις, 2001, συλλογική μτφ) 6. Rawls, John, Political Liberalis, Columbia University Press, 1993, (ελληνική έκδοση, Πολιτικός Φιλελευθερισμός, Μεταίχμιο, 2001,μτφ Σπύρος Μαρκέτος) 7. Rawls, John, Justice as Fairness: A Restatement, Harvard University Press,2001 (ελληνική έκδοση, Η Δίκαιη Κοινωνία, Πόλις, 2001, μτφ Φιλήμων Παιονίδης) 8. Sandel, Michael, Liberalism and the limits of Justice, 2η έκδ. Cambridge University Press, 1998 (ελληνική έκδοση, O Φιλελευθερισμός και τα όρια της Δικαιοσύνης, Πόλις, 2006, μτφ Κ. Γεωργοπούλου) 9. Sen Amartya, Inequality Re-examined, Oxford University: Clarendon Press,1992 (ελληνική έκδοση, Επανεξετάζοντας την Ισότητα, Καστανιώτης, 2004, μτφ Κατερίνα Γεωργοπούλου) 10. Sen, Amartya, Development as Freedom, Random House, 1999 (ελληνική έκδοση Η ανάπτυξη ως ελευθερία, Καστανιώτης, 2006, μτφ Ελένη Αστερίου) 11. Walzer, Michael, Spheres of Justice, A Defence of Pluralism and Equality, Oxford University, 1983 12. Taylor, Charles, Alternative Futures: Legitimacy, Identity and Alienation in Late Twentieth Century Canada, στο Cairns and Williams, 1985 13. Τσακλόγλου, Πάνος και Κουτσάμπελας, Χρήστος,, Athens University of Economics and Business and CERES, Ιανουάριος 2009 http://www.aueb.gr/users/ tsakloglou/educ-imop.pdf Στα ελληνικά 14. Beck, Ulrich, Τι είναι Παγκοσμιοποίηση, Καστανιώτης, 1999, μτφ Γιώργος Παυλόπουλος 15. Cohen, Daniel, Η Ευημερία του Κακού, Πόλις,, μτφ Τάσος Γιαννίτσης 16. Giddens, Αnthony, Η Ευρώπη στην παγκόσμια κοινωνία, Πολύτροπον, 2008, μτφ Γιάννης Βογιατζής 17. Habermas Jurgen, Η εποχή των μεταβάσεων, Scripta, 2006, μτφ Μαρία Τοπάλη 18. Held, David, Για ένα παγκόσμιο κοινωνικό συμβόλαιο, Επίκεντρο, 2008, μτφ Χαράλαμπος Κούτρης 19. Walzer, Michael, Η ηθική εντός και εκτός των συνόρων, Αθήνα, Πόλις, 2004, μτφ Βασίλης Βουτσάκης 20. Γιαννίτσης, Τάσος, Η Ελλάδα και το Μέλλον, Πόλις, 2005 21. Γιαννίτσης, Τάσος, Το ασφαλιστικό (ως ορφανό πολιτικής) και μια διέξοδος, Πόλις, 2007 22. Ματσαγγάνης, Μάνος, Ομιλία σε συνάντηση του Ομίλου Προβληματισμού για τον Εκσυγχρονισμό της Κοινωνίας (ΟΠΕΚ) με θέμα Ανισότητες και διακρίσεις στη δημόσια διοίκηση, στην εκπαίδευση και στην κοινωνική πολιτική, (Αθήνα 7 Ιουνίου 2006)http:// manosmatsaganis.blogspot.com/search/label/%c2% AB%CE%9F%CE%A0%CE%95%CE%9A%C2%BB 23. Μόσιαλος, Ηλίας, Καθημερινή, 27-06- 24. Μόσιαλος, Ηλίας, Συνέντευξη στην Ημερησία 03-07- 25. Τσακλόγλου, Πάνος και Αντωνίνης, Μάνος, Οι αναδιανεμητικές επιπτώσεις της δημόσιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα, http://www.aueb.gr/users/tsakloglou/ educ-imop.pdf, 2004 11
Η ταυτότητα του ΙΣΤΑΜΕ Α. Παπανδρέου Tο Ινστιτούτο Στρατηγικών και Αναπτυξιακών Πολιτικών (ΙΣΤΑΜΕ) Α. Παπανδρέου είναι το ινστιτούτο ερευνών δημόσιας πολιτικής του ΠαΣοΚ. Λειτουργεί ως ένα κέντρο σύγχρονου πολιτικού προβληματισμού, πολιτικής αναζήτησης και επιστημονικής έρευνας στο χώρο του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Το έργο και η δραστηριότητά του απευθύνεται στα πολιτικά στελέχη του ΠαΣοΚ και των άλλων κομμάτων, τη δημόσια διοίκηση, τον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, την ακαδημαϊκή κοινότητα, τις διάφορες εκφάνσεις της κοινωνίας των πολιτών καθώς και το ευρύ κοινό. Αποσκοπεί στη συστηματική μελέτη της ελληνικής κοινωνίας και άλλων ανεπτυγμένων κοινωνιών, καθώς και στην ανάλυση όψεων και διαστάσεων του πολιτικού συστήματος και της δημόσιας σφαίρας. Η ταυτότητα του Συγγραφέα Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Σόφιας, αναπληρωτής επιστημονικός διευθυντής στο ΙΣΤΑΜΕ, βιβλιοκριτικός και τακτικός αρθογράφος σε ελληνικές εφημερίδες και σε επιστημονικά περιοδικά. Μέλος της Συντακτικής Επιτροπής ελληνικών περιοδικών και σύμβουλος εκδόσεων. Έχει διδάξει Κοινωνιολογία σε ελληνικά Ανώτατα Τεχνολογικά Ιδρύματα και στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας. Υπήρξε υπεύθυνος στο Υπουργείο Εργασίας για θέματα Δια βίου Μάθησης, ενώ διετέλεσε και Διευθυντής Κατάρτισης σε Κέντρα Επαγγελματικής Κατάρτισης. Έχει εργασθεί επίσης ως επιστημονικός συνεργάτης σε εταιρείες δημοσκοπήσεων. ΙΣΤΑΜΕ - ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Ακαδημίας 4, 10671, Αθήνα Τηλ. 210.3631745-8 Fax: 210.3625616 e-mail: info@istame.gr www.istame.gr 12 ISSN 1792-5193