Παναγιώτης Παρασκευάς Κριτική σκέψη και ιστορία
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Η κριτική σκέψη χαρακτηρίζεται ως πειθαρχημένη και κατευθυνόμενη σκέψη Αποτελεί ισχυρό γνωστικό εργαλείο για αποτελεσματική διαχείριση (α) των πληροφοριών (β) των περιορισμών που συχνά θέτει το περιβάλλον (γ) των ανατροπών και των αλλαγών που προκύπτουν ως αποτέλεσμα διαφοροποίησης ή εξέλιξης των δεδομένων Η κριτική σκέψη αναπτύσσεται και εφαρμόζεται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής 2
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Η σκέψη είναι εργαλείο δύναμης και επικράτησης αλλά η κριτική σκέψη, με τον τρόπο που την αντιλαμβανόμαστε στις δίκαιες και δημοκρατικές κοινωνίες, μπορεί να συμβάλει στην ακύρωση της υποκειμενικότητας και την άρση της προκατάληψης. Θέλουμε να διαμορφώσουμε μαθητές με κρίση και ανοιχτό μυαλό, δεκτικούς στις προκλήσεις, πρόθυμους να αναγνωρίσουν το δικαίωμα των άλλων και συνεπώς του εαυτού τους στη διαφορετικότητα, αναζητητές και δημιουργούς του νέου, του πρωτότυπου και του καλύτερου, ενήμερους και ώριμους να διαχειριστούν το απρόβλεπτο, να δαμάσουν το άγνωστο και να διαβλέψουν τα επερχόμενα. 3
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Το παράγωγο της κριτικής σκέψης είναι όχι μόνο η διατύπωση μιας κρίσης ή μιας απόφασης αλλά και η παρακολούθηση και η τροποποίησή της με στόχο τη βελτίωση και την ανάπτυξή της. Για να γίνει αυτό απαιτείται η συνέργεια μια ομάδας πυρηνικών λειτουργιών, όπως η ανάλυση των δεδομένων, η γνώση και η ερμηνεία των παραμέτρων που συνθέτουν την κατάσταση, 4
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ η ικανότητα λογικού συμπεράσματος απαλλαγμένου από προσωπικές προκαταλήψεις, η επεξήγηση των θέσεων με σαφήνεια και ακρίβεια, η αυστηρή αξιολόγηση των επιμέρους θέσεων ή κρίσεων και η αυτορρύθμιση του ατόμου ώστε να μπορεί με θάρρος και ευελιξία να προσαρμόσει ή να αναθεωρήσει αρχικές διατυπώσεις, όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο.
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Η κριτική σκέψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις μεταγνωστικές ικανότητες του ατόμου που του επιτρέπουν να αναστοχάζεται, δηλαδή να μπορεί να παρακολουθεί και να κρίνει όχι μόνο τη σκέψη και την επιχειρηματολογία των άλλων αλλά και τη δική του, οδηγώντας έτσι σε ολοένα και πιο ώριμη και συνειδητοποιημένη σκέψη. Ο ρόλος των εκπαιδευτικών μπορεί να οριστεί μέσα από το τρίπτυχο: (α) της οργάνωσης δραστηριοτήτων για καλλιέργεια και εξάσκηση, (β) της διδασκαλίας τεχνικών και (γ) της αξιολόγησης της κριτικής σκέψης. 6
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Συγκεκριμένα αναμένεται οι εκπαιδευτικοί να οργανώνουν τη διδασκαλία των μαθημάτων με τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η εμπλοκή των μαθητών σε καταστάσεις προβληματισμού τέτοιες που να προκαλούν το ενδιαφέρον και να είναι όσο πολύπλοκες και ρεαλιστικές ταιριάζει στην κάθε ηλικία ή ομάδα παιδιών, να ενθαρρύνουν τους μαθητές να διατυπώνουν μέσα στην καθημερινή πρακτική του μαθήματος κρίσεις και αξιολογήσεις βασιζόμενοι σε επιχειρήματα μέτρο της ποιότητας των οποίων να είναι η σαφήνεια, η συνέπεια, η λογικότητα και η αμεροληψία τους και, τέλος, να αναζητούν και να προκαλούν στις αξιολογήσεις που κάνουν ενεργοποίηση της κριτικής σκέψης και διατύπωση κριτικής επιχειρηματολογίας απέναντι σε θέσεις τρίτων, και απέναντι σε κοινωνικά ή ιστορικά γεγονότα 7
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Στο σύγχρονο αναλυτικό πρόγραμμα ορίζεται ως βασικός άξονας η ανάπτυξη της δημιουργικότητας των μαθητών με έμφαση στην καλλιέργεια κουλτούρας διερεύνησης και ανάπτυξης. Οι μαθητές πρέπει να διδαχθούν από νωρίς μέσα από όλες τις γνωστικές περιοχές (α) τη χωρίς προκαταλήψεις αναζήτηση νέων λύσεων ή προσεγγίσεων, (β) την αντικειμενική αμφισβήτηση παραδοχών του παρελθόντος, (γ) την υπεύθυνη ανάληψη πρωτοβουλιών και (δ) την ευέλικτη προσαρμογή στα δεδομένα και τους περιορισμούς που το περιβάλλον επιβάλλει. Ταυτόχρονα πρέπει να μάθουν (α) να θέτουν στόχους, (β) να σχεδιάζουν την επίτευξή τους, (γ) να δοκιμάζουν λύσεις και (δ) να μπορούν να αξιολογούν το κάθε στάδιο αυτής της διαδικασίας με κριτήριο την πρωτοτυπία και την αποτελεσματικότητα ή χρησιμότητα του δημιουργήματος. 8
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Για να επιτύχουν σε όλα αυτά οι μαθητές χρειάζεται να αναπτύξουν κάποια χαρακτηριστικά όπως την εσωτερική παρώθηση, την αυτοπεποίθηση, την περιέργεια και την ευελιξία Οι μαθητές θα διδαχθούν πώς να είναι δημιουργικοί,όταν τους παρασχεθούν πολλαπλές ευκαιρίες εμπλοκής σε ποικίλες δραστηριότητες οι οποίες θα στοχεύουν στην αναζήτηση εναλλακτικών προσεγγίσεων στη λύση προβλημάτων, στην αντιμετώπιση προκλήσεων, στη διαχείριση του απρόβλεπτου και κυρίως στη διατύπωση ερωτημάτων. 9
Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ Κάθε εποχή βλέπει διαφορετικά και ξαναγράφει την Ιστορία, γιατί έχει μια διαφορετική σχέση με το παρελθόν και ακόμη γιατί του δίνει διαφορετικό περιεχόμενο. Η σχέση με το παρελθόν εξαρτάται από τη σχέση μας με το μέλλον, δηλαδή από τους σχεδιασμούς μας, τις προσδοκίες ή και τα άγχη μας. H Ιστορία δεν σημαίνει ένα αποστεωμένο παρελθόν, αλλά μια δημιουργική πολιτισμική πρακτική. 10
Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ Όταν λέμε ότι η Ιστορία αλλάζει (α) δεν εννοούμε ότι σβήνουμε τα γεγονότα που βλέπουμε στο παρελθόν, αλλά (β) ότι βλέπουμε και άλλα που δεν τα προσέχαμε ως τότε και (γ) ότι συνολικά όλα αυτά μεταβάλλουν το βάρος όσων γνωρίζαμε ή (δ) μας οδηγούν σε νέες συνθέσεις και ερμηνείες του παρελθόντος. 11
Η ΑΝΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ Υπάρχει κραυγαλέα αναντιστοιχία ανάμεσα στη σχολική ιστορία και την επιστημονική έρευνα Η κρίση της ιστορικής γνώσης, έχει εντοπιστεί στις ιστορικές σπουδές συνολικά Στη μαθησιακή δηλαδή σχέση, που διαμορφώνεται σε κάθε χώρο όπου αυτή διεκπεραιώνεται: σχολείο, Πανεπιστήμιο, ερευνητικά κέντρα Οι επιδόσεις στα μάθημα της Ιστορίας συνιστούν δείγμα μιας παθολογίας που ομολογείται. Ο μαθητές προσπαθούν να αποστηθίσουν ορισμένη, λίγη, εξεταστέα ύλη (η γνωστή «παπαγαλία») και κατόπιν να την ξεχάσουν 12
Η ΑΝΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ Η ύλη που προσφέρεται και με τον τρόπο που προσφέρεται είναι άχρηστη, ως ιστορική γνώση Η ουσία του προβλήματος, κατά τη γνώμη μου, βρίσκεται στο γεγονός ότι υποχρεώνουμε τους καθηγητές να διδάσκουν και τους μαθητές να μαθαίνουν μια Ιστορία που δεν τους βοηθά καθόλου να αντιληφθούν τον κόσμο στον οποίο ζουν Δεν τους προσφέρει καμία βάση για να ερμηνεύσουν κάποια, από τα προβλήματα που βασανίζουν τον σύγχρονο κόσμο 13
Η ΑΝΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ H έγκυρη γνώση για το παρελθόν της κοινωνίας μας, που παράγεται από την επιστημονική έρευνα, δεν μεταφέρεται στη σημερινή κοινωνία, επειδή το σχολείο δεν λειτουργεί ως ενδιάμεσο όργανο μεταβίβασης της πραγματικής ιστορικής γνώσης στην κοινωνία και φορέας μετατροπής της σε ιστορική συνείδηση Η σχολική ιστορία είναι μια επίσημη ιστορία και λίγη σχέση έχει με τις ιστορικές σπουδές όπως αυτές καλλιεργούνται στην ιστορική κοινότητα, στα πανεπιστήμια και στα ερευνητικά κέντρα 14
Κατά τις δεκαετίες 1960 1970 η σχολική ιστορία ανανεώνεται με την ενσωμάτωση του διδακτικού παραδείγματος της Νέας Ιστορίας στη Μεγάλη Βρετανία. Ένα παράδειγμα προσπάθειας ενσωμάτωσης της Νέας Ιστορίας σε σχολικό εγχειρίδιο της Ελλάδας:
Παλιά εγχειρίδια- η κατεύθυνση
Παλιά εγχειρίδια- η κατεύθυνση αυτών
Τα σύγχρονα σχολικά εγχειρίδια στον κόσμο
Πλούσια εικονογράφηση Οπτικές πηγές Δίνεται μια αποστολή στον μαθητή Ελκυστικός τίτλος που θέτει ένα πρόβλημα προς επίλυση Ο μαθητής οικοδομεί τη γνώση χωρίς να του δίνεται έτοιμη - Δραστηριότητες που καλλιεργούν δεξιότητες
Χάρτες οι οποίοι αξιοποιούνται ως πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές
περιορισμένη κειμενική αφήγηση η οποία λειτουργεί για να πλαισιώσει τις πηγές πλούτος κειμενικών και οπτικών πηγών, οι οποίες αποτελούν αντικείμενο επεξεργασίας και απαντούν στα ζητούμενα των δραστηριοτήτων
Ο μεσαιωνικός άνθρωπος
Βασικές αδυναμίες των υφιστάμενων διδακτικών εγχειριδίων που οφείλονται σε παραδοσιακές αντιλήψεις περί ιστορίας Εκτεταμένη ιστορική αφήγηση, κυρίως αποσπασματική -γεγονοτολογική. Παραμένει η λογική της ιστορίας αφήγησης και όχι η λογική της ιστορίας προβλήματος προς επίλυση. Περιορισμένη θεματολογία της ιστορικής επιστήμης (επικέντρωση στην πολιτική, κοινωνική και διπλωματική ιστορία). Απουσία διαθεματικών - διεπιστημονικών προσεγγίσεων που προάγουν την ολιστική προσέγγιση της γνώσης.
Απουσία κεντρικού ερωτήματος και υποθέσεων εργασίας προκειμένου να οδηγηθούμε στην ερμηνεία ιστορικών φαινομένων. Ελάχιστα τεκμηριωτική επιλογή των πηγών και συνεπώς εξουδετέρωση των πολυπρισματικών προσεγγίσεων. Πλούσια εικονογράφηση που δεν βοηθά όμως στην κατανόηση των επιμέρους ενοτήτων Αν προστεθεί και η εκ των άνω επιβολή του ΑΠΣ τότε το μάθημα αχρηστεύεται κυριολεκτικά Συμπερασματικά θα λέγαμε πως τα υφιστάμενα διδακτικά εγχειρίδια είναι μη φιλικά προς το μαθητή.
Συνεπώς, αυτό που θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε οι διδάσκοντες/ουσες είναι ότι θα πρέπει επιτέλους να διδάξουμε ιστορία και όχι βιβλίο. Οφείλουμε στη διδακτική πράξη να αφήσουμε πίσω τις όποιες παραδοσιακές αγκυλώσεις των διδακτικών εγχειριδίων και με τη δημιουργική μας παρέμβαση να προσφέρουμε αυτό που πραγματικά έχουν ανάγκη οι μαθητές και οι μαθήτριές μας: την ιστορική παιδεία.
M. Αλέξανδρος- πηγές 1α. Όμως εκείνος ενήργησε σαν να πίστευε ότι ήρθε θεόσταλτος κυβερνήτης και μεσολαβητής σ όλους τους ανθρώπους, και σ αυτούς που δεν μπορούσε να πείσει με τους λόγους επέβαλε με τη δύναμη των όπλων τη θέλησή του, ενώ σε ένα σώμα συγκέντρωσε τους πάντες, απ όπου κι αν κατάγονταν, σαν να αναμίγνυε σε έναν κρατήρα αγάπης τις ζωές, τα ήθη και έθιμα, τους γάμους και τους τρόπους ζωής των ανθρώπων, και πρόσταξε όλους να θεωρούν πατρίδα τους την οικουμένη, το στρατόπεδο καταφύγιό τους και σιγουριά, συγγενείς τους αγαθούς ανθρώπους, ξένους κι αλλόφυλους τους κακούς. Και όρισε να ξεχωρίζουν οι Έλληνες από τους βαρβάρους όχι από τη χλαμύδα ούτε από την ασπίδα μήτε από το σπαθί ή το μανικωτό χιτώνα. Αλλά να συμπεραίνουν το Ελληνικό από την αρετή και από την κακία το βαρβαρικό. Ίδια, είπε, να νομίζουν και την ενδυμασία και την τροφή και τους γάμους και τον τρόπο ζωής και με την ανάμιξη του αίματος και τα παιδιά να συνδεθούν αναμεταξύ τους. Πλούταρχος, Περί της Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής, Ι. 6
1Β. Ενώ για τους Πέρσες το έθιμο της προσκύνησης αποτελούσε μια κοινή πρακτική απόδοσης τιμής προς κάποιον ανώτερο, οι Έλληνες -επομένως και οι Μακεδόνες - το συνδέανε αποκλειστικά με τη λατρεία προς τους θεούς, συμπεραίνοντας έτσι ότι ο Πέρσης βασιλιάς λατρευόταν ως θεός από τους υπηκόους του. P. Briant, Μέγας Αλέξανδρος, 115 πβ. E.E. Rice, Αλέξανδρος, 71.
1γ. Ωστόσο ο Αλέξανδρος επιζητούσε τα έθνη που κατοικούν τη γη να γίνουν υπήκοοι σε ένα κοινό νόμο, πολίτες μιας πολιτείας, ώστε όλοι οι άνθρωποι να συναποτελέσουν ένα λαό, για τούτο και ο ίδιος συμμορφώθηκε σ αυτό τον σκοπό. Και αν ο Θεός, που έστειλε εδώ κάτω την ψυχή του Αλέξανδρου, δεν την έπαιρνε τόσο γρήγορα από τον κόσμο μας, ένας νόμος θα κυβερνούσε όλους τους ανθρώπους και ένα δίκαιο, σαν να έβλεπαν εκείνοι προς την ίδια κοινή πηγή φωτός. Πλούταρχος, Περί της Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής, Ι. 8.
2α. Ήλθαν λοιπόν προς αυτόν οι σατράπες των νεόκτιστων πόλεων και της χώρας που είχε κυριευτεί, φέρνοντας τριάντα χιλιάδες παιδιά εφήβους της ίδιας ηλικίας, τους οποίους ο Αλέξανδρος αποκαλούσε και Επιγόνους ήταν οπλισμένοι με μακεδονικά όπλα και εξασκημένοι να πολεμούν κατά το μακεδονικό τρόπο. Και λέγεται πως η άφιξή τους λύπησε τους Μακεδόνες, επειδή θεωρούσαν ότι ο Αλέξανδρος μηχανευόταν με κάθε τρόπο να μην χρειάζεται πλέον τους Μακεδόνες με τον τρόπο που συνέβαινε παλιότερα. ιότι και η μηδική στολή του Αλέξανδρου τους προκαλούσε όχι μικρή λύπη και οι γάμοι που έγιναν με τον περσικό τρόπο δεν άρεσαν στους περισσότερους, ούτε και σε μερικούς από τους νυμφευθέντες, αν και έλαβαν μεγάλη τιμή εξισώνοντας τον εαυτό τους με το βασιλιά. Και ο Πευκέστας,ο σατράπης των Περσών, τους προξενούσε λύπη διότι μιμούταν την περσική ενδυμασία και γλώσσα και διότι ο Αλέξανδρος χαιρόταν με το γεγονός αυτό της μίμησης των βαρβάρων. Και ακόμη λυπόντουσαν για τους ιππείς των Βακτρίων και των Σογδιανών και των Αραχωτών και των Ζαραγγιών και των Αρείων και Παρθυαίων και από τους Πέρσες τους ιππείς τους ονομαζόμενους Ευάκες, οι οποίοι κατετάγησαν στο εταιρικό ιππικό, όσοι από αυτούς φαίνονταν ότι υπερείχαν σε αξία, σωματική ομορφιά ή κάποια άλλη αρετή. Γι αυτό το λόγο, είχε σχηματισθεί και μια πέμπτη ιππαρχία, αν και όχι εξ ολοκλήρου από βάρβαρους, αλλά επειδή αυξήθηκε η δύναμη ολόκληρου του ιππικού, κατετάγησαν σε αυτό και ο Κωφήν του Αρτάβαζου, και ο Υδάρνης και ο Αρτιβόλης, οι του Μαζαίου, και ο Σισίνης και ο Φραδασμένης, γιοι του Φραταφέρνη του σατράπη Παρθυαίων και Υρκανίας, και ο Ιστάνης, ο γιος του Οξυάρτη και αδελφός της γυναίκας του Αλέξανδρου Ρωξάνης κατετάγησαν στο ίδιο το άγημα. Μεταξύ αυτών και ο Αυτοβάρης και ο αδελφός του Μιθροβαίος και ο Υστάσπης ο Βάκτριος, ο οποίος ορίστηκε αρχηγός τους και ότι τους δόθηκαν δόρατα μακεδονικά αντί βαρβαρικών μασαγκύλων, όλα αυτά έφερναν λύπη στους Μακεδόνες, επειδή τους φαινόταν ότι ο Αλέξανδρος γινόταν όλο και πιο Ασιάτης, ενώ έχανε την εκτίμηση του για τα μακεδονικά έθιμα και τους ίδιους τους Μακεδόνες. Αρριανός, Ανάβασις Αλεξάνδρου, 7.6.
2β. Την εποχή αυτή ήλθαν στα Σούσα τρεις χιλιάδες Πέρσες, όλοι ιδιαίτερα νέοι σε ηλικία και επιλεγμένοι για τη σωματική τους ομορφιά και ρώμη. Είχαν συγκεντρωθεί σύμφωνα με τις διαταγές του βασιλιά και είχαν εκπαιδευτεί στη τέχνη του πολέμου από επιστάτες και εκπαιδευτές για όσο χρειαζόταν. Ήταν ντυμένοι με πολυτελείς μακεδονικές πανοπλίες και στρατοπέδευσαν λίγο έξω από την πόλη, όπου επιδοκιμάστηκαν θερμά από τον βασιλιά κάνοντας επίδειξη της ικανότητας τους και της πειθαρχίας τους στη χρήση των όπλων. Οι Μακεδόνες δεν είχαν μόνο στασιάσει όταν ήταν να διασχίσουν τον Γάγγη αλλά και πολλές φορές διαμαρτύρονταν κατά τα στρατιωτικά συμβούλια και περιγελούσαν την ιδέα ότι ο Αλέξανδρος ήταν γιος του θεού Άμμωνα. Γι αυτούς τους λόγους ο Αλέξανδρος δημιούργησε αυτό το σώμα από Πέρσες της ίδιας ηλικίας, το οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μια αντιτασσόμενη στρατιωτική δύναμη προς τη μακεδονική φάλαγγα. [ ] ιόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, 17.108.1-3
2γ. Αλλά ο βασιλιάς, σκοπεύοντας να συνεχίσει προς την Ινδία και από εκεί στον Ωκεανό και προς αποφυγή οποιασδήποτε αναστάτωσης στα μετόπισθεν, η οποία θα μπορούσε να επηρεάσει τα σχέδιά του, διέταξε να επιλεγούν τριάντα χιλιάδες από τους πιο νέους άνδρες όλων των επαρχιών και να σταλούν σε εκείνον με οπλισμό, με σκοπό να τους έχει την ίδια στιγμή και ως ομήρους και ως στρατιώτες του. Quintus Curtius Rufus, Historiae Alexandri Magni, 8.5.1
3α. Ο Χάρης ο Μυτιληναίος λέει ότι ο Αλέξανδρος σε κάποιο συμπόσιο, έχοντας πιει ο ίδιος, πρότεινε τη φιάλη σε κάποιον από τους φίλους του. Και αυτός αφού την δέχτηκε, σηκώθηκε προς την εστία και, όταν ήπιε, προσκύνησε πρώτα, μετά φίλησε τον Αλέξανδρο και κάθισε στη θέση του. Από δω και πέρα, παρόλο που όλοι έκαναν το ίδιο, ο Καλλισθένης αφού πήρε τη φιάλη, καθώς δεν πρόσεχε ο βασιλιάς αλλά συζητούσε με τον Ηφαιστίωνα, ήπιε και πλησίασε για να τον φιλήσει, ενώ ο ημήτριος, που επονομαζόταν Φείδων, είπε: «Βασιλιά, μην τον φιλήσεις, γιατί μόνο αυτός δε σε προσκύνησε». Έτσι ο Αλέξανδρος αρνήθηκε το φιλί και ο Καλλισθένης είπε με δυνατή φωνή: «Τώρα λοιπόν φεύγω μ ένα φιλί λιγότερο». Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι- Αλέξανδρος, 54.4-6.
3β. Ο Καλλισθένης παίρνοντας λοιπόν τον λόγο είπε: Τον μεν Αλέξανδρο, ω Ανάξαρχε, θεωρώ άξιο όλων των τιμών που μπορούν να αποδοθούν σε άνθρωπο αλλά είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι έχουν κάνει διάκριση μεταξύ ανθρωπίνων και θείων τιμών και με πολλά άλλα, καθώς και με την οικοδόμηση ναών και την ανέγερση αγαλμάτων, διότι και τεμένη ανεγείρονται για τους θεούς και θυσίες και σπονδές προσφέρονται σε εκείνους και ύμνοι γίνονται για τους θεούς, ενώ για τους ανθρώπους έπαινοι αλλά κυρίως με τη συνήθεια της προσκύνησης. Επειδή οι άνθρωποι συνήθως δέχονται φιλήματα από όσους δέχονται χαιρετισμό, ενώ ο θεός καθώς βρίσκεται κάπου ψηλά και δεν είναι επιτρεπτό να τον αγγίζει κανείς, γι αυτό και τιμάται με την προσκύνηση και χοροί για χάρη των θεών συγκροτούνται και παιάνες προς τιμήν των θεών ψάλλονται. [ ] Εάν όμως επειδή οι λόγοι αυτοί γίνονται σε βαρβαρικό έδαφος, πρέπει να έχουμε και βαρβαρικά φρονήματα, σου ζητώ, ω Αλέξανδρε, να θυμηθείς την Ελλάδα χάριν της οποίας διεξήγαγες όλη αυτή την εκστρατεία με σκοπό να προσαρτήσεις τη Ασία στην Ελλάδα. Και σκέψου λοιπόν όταν επιστρέψεις εκεί θα εξαναγκάσεις άραγε και τους Έλληνες να σε προσκυνήσουν, οι οποίοι αγαπούν υπέρμετρα την ελευθερία, ή θα αφήσεις τους Έλληνες, θα επιβάλεις όμως στους Μακεδόνες αυτήν την ατιμία, ή θα κάνεις μια διάκριση των τιμών εν γένει, από τους μεν έλληνες και Μακεδόνες να τιμάσαι ως άνθρωπος, από δε τους βαρβάρους μόνο κατά τρόπο που αρμόζει σε βαρβάρους; Αρριανός, Ανάβασις Αλεξάνδρου 4. 11
3γ. [ ] Όμως, αν ένας μεγάλος βασιλιάς που έχει να κάνει με έθνη δύστροπα και πολεμικά, σαν να εξημερώνει άγρια ζώα, έτσι και αυτά τα τιθασεύει μαλακώνοντας τα με στολές, με τις οποίες τα εν λόγω έθνη είναι εξοικειωμένα, ακολουθώντας επιπλέον τον τρόπο ζωής τους ώστε να τον κάνει καλύτερο και να ερμηνεύσει τον άγριο χαρακτήρα τους και να καταπραΰνει τη δύσκολη ψυχική τους διάθεση αν τα έκανε όλα αυτά θα τον κατηγορούσαν; ε θα έπρεπε μήπως να θαυμάσουν την σοφία του, αφού με μια ελαφριά βελτίωση της εμφάνισής του κατάφερε να γίνει δημοφιλής και αγαπητός σ ολόκληρη την Ασία, νικώντας με τα όπλα και κυριαρχώντας πρώτα στα σώματα των Ασιατών κι ύστερα παίρνοντας με το μέρος του τις ψυχές τους, επειδή απλώς υιοθέτησε τη στολή τους; [ ] Πλούταρχος, Περί της Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής, Ι. 8.
3δ. Εμένα προσωπικά δε μου αρέσει καθόλου αυτή η σκληρή τιμωρία του Βήσσου θεωρώ ότι ο ακρωτηριασμός είναι βαρβαρότητα και συμφωνώ ότι ο Αλέξανδρος ζήλεψε το μηδικό και τον περσικό πλούτο και τη διαφορετική ζωή που περνούσαν οι Πέρσες βασιλιάδες από τους υπηκόους τους. Ακόμη, δε μου άρεσε καθόλου ότι αυτός, ο απόγονος του Ηρακλή, φορούσε μηδική αντί για μακεδονική εσθήτα και το ότι δεν ντράπηκε να αλλάξει αυτός, ο νικητής, το στέμμα που πάντα φορούσε με την τιάρα των νικημένων Περσών. Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις, 4.7.
4. [ ] Όμως θα μπορούσα, νομίζω, με ευχαρίστηση να γίνω θεατής της μεγάλης εκείνης και ιερής γαμήλιας τελετουργίας, όταν σε μια σκηνή με χρυσωμένο όροφο συγκέντρωσε, στην εστία και σε τραπέζι κοινό, εκατό Περσίδες νύφες και εκατό γαμπρούς Μακεδόνες και Έλληνες. Ο ίδιος, φορώντας στεφάνι στο κεφάλι, έψαλε πρώτος τον Υμέναιο, το γαμήλιο άσμα, σαν να τραγουδούσε έναν ύμνο αληθινής αγάπης, φέρνοντας σε ένωση τα μεγαλύτερα και δυνατότερα έθνη, εκείνος γαμπρός μιας μόνης γυναικός, αλλά ταυτόχρονα συνοδός σε όλες τις νύφες και πατέρας και προστάτης τους, ένωσε όλους σε ζεύγη με τα δεσμά του γάμου. Ευχαρίστως τότε θα μπορούσα να πω, «Ω βάρβαρε και ανόητε Ξέρξη, που μάταια καταπονήθηκες πολύ να γεφυρώσεις τον Ελλήσποντο, έτσι οι μυαλωμένοι βασιλείς συνδέουν την Ασία με την Ευρώπη, χωρίς ξύλα, χωρίς σχεδίες ούτε με άψυχα και ασυμπαθή δεσμά, αλλά ενώνοντας τα έθνη με έρωτα νόμιμο και σωστούς γάμους και αμοιβαία ευχαρίστηση, που καταλήγει σε παιδιά». Πλούταρχος, Περί της Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής, Ι.7
5. Και ο Αλέξανδρος πρόσφερε γι αυτά θυσία στους θεούς στους οποίους συνήθιζε (να θυσιάζει) και έκανε γενικό συμπόσιο, στο οποίο και ο ίδιος παρακάθισε και παρακάθισαν όλοι, οι Μακεδόνες πλάι του, στη συνέχεια οι Πέρσες και κατόπιν τα άλλα έθνη όσοι ξεχώριζαν για το αξίωμά τους ή για κάποια άλλη αρετή, και από τον ίδιο κρατήρα αντλώντας κρασί και αυτός και οι γύρω του έκαναν τις ίδιες σπονδές, ενώ έκαναν την αρχή οι Έλληνες μάντεις και οι Μάγοι. Και ο Αλέξανδρος ευχόταν και τα άλλα αγαθά σε όλους, ομόνοια και συμμετοχή στη διοίκηση του κράτους για Μακεδόνες και Πέρσες.Λέγεται δε ότι όσοι έλαβαν μέρος στο συμπόσιο ήταν εννέα χιλιάδες και όλοι αυτοί έκαναν την ίδια σπουδή και έπειτα έψαλλαν τον πολεμικό ύμνο. Αρριανός, Ανάβασις Αλεξάνδρου 7.11.8-9