ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ι «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ» Δρ. ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΩΤΣΙΔΗ (PhD, MSc, MA) Κλινικός & Συμβουλευτικός Ψυχολόγος 1
ΔΟΜΗ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Η έννοια και οι προϋποθέσεις σεβασμού και αποδοχής Τεχνικές και παραδείγματα κατανόησης του εσωτερικού πλαισίου αναφοράς του συμβουλευόμενου Τεχνικές έκφρασης & αντίληψης της λεκτικής επικοινωνίας Τεχνικές έκφρασης & αντίληψης της μη-λεκτικής επικοινωνίας 2
ΣΤΟΧΟΙ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Να αναπτυχθούν δεξιότητες συμβουλευτικής οι οποίες προάγουν τον σεβασμό και την αποδοχή του συμβουλευόμενου. Να υπάρξει εξοικείωση με τεχνικές κατανόησης του εσωτερικού πλαισίου αναφοράς του συμβουλευόμενου. Να αναπτυχθούν βασικές τεχνικές, μέθοδοι και δεξιότητες επικοινωνίας, λεκτικής και μη-λεκτικής, ώστε να ευοδώνεται η ενεργητική ακρόαση και η γόνιμη αντίληψη των μηνυμάτων του συμβουλευόμενου. 3
Δεξιότητες ενεργητικής ακρόασης Στάση σεβασμού και αποδοχής Κατανόηση του εσωτερικού πλαισίου αναφοράς του συμβουλευόμενου Ακριβής αντίληψη των λεκτικών μηνυμάτων Ακριβής αντίληψη των μη-λεκτικών μηνυμάτων Ελάχιστη ενθάρρυνση Ανοιχτές ερωτήσεις (vs. Κλειστές ερωτήσεις) Παράφραση Αντανάκλαση συναισθημάτων Χρήση δεξιοτήτων του νου Κατανόηση των διαφορών και του ευρύτερου πλαισίου 4
Σεβασμός του συμβουλευόμενου Μοναδικότητα / ξεχωριστή προσωπικότητα με δικαιώματα στις σκέψεις & τα συναισθήματα Υποκείμενος σε σφάλματα αλλά και με δυνατότητες / δεξιότητες Χωρίς διάθεση ελέγχου, πατροναρίσματος, κριτικής διάθεσης / στάσης, ο άλλος αναπτύσσεται με βάση τους δικούς του όρους Δεν σημαίνει «συμφωνώ με όλα», αλλά «νιώθω αρκετά ασφαλής να αποδεχτώ τις διαστάσεις πραγματικότητας που φέρνει ο συμβουλευόμενος», χωρίς φιλτράρισμα ή μηχανισμούς «αυτοπροστασίας» Έχω αυτοπεποίθηση και αυτοσεβασμό 5
Εμπόδια στην υιοθέτηση μιας στάσης αποδοχής του άλλου από τον σύμβουλο Συναισθήματα που προκαλούν άγχος (π.χ. απάθεια, θλίψη, θυμός, ευτυχία, σεξουαλική διέγερση) Συμβουλευόμενοι που προκαλούν άγχος Καταστάσεις που προκαλούν άγχος (π.χ. πρώτη συνάντηση, καθυστερημένο ραντεβού, αργή πρόοδος) Στάσεις «κόκκινο πανί» (π.χ. «εσύ»-φράσεις) Προκαταλήψεις (ηλικία, φύλο, φυλή, σεξουαλική προτίμηση, πολιτισμός, κοινωνική τάξη, αναπηρία, κ.ά.) Προσωπικές καταστάσεις (blind spots, current unfinished business, intrusive personal worries) Επαγγελματική «περσόνα» Συναισθηματική εξάντληση & εξουθένωση Φυσικά εμπόδια (π.χ. συνθήκες χώρου) 6
Εσωτερικό πλαίσιο αναφοράς Ακριβής κατανόηση της προσωπικής αντίληψης του συμβουλευόμενου μέσα από τα λεγόμενά του. Η απόκριση του συμβούλου βάσει του εσωτερικού πλαισίου αναφοράς παρωθεί σε: Περαιτέρω συνέχιση / εμβάθυνση του θέματος Διεύρυνση των σκέψεων, συναισθημάτων & εμπειριών Αντίθετα, η απόκριση του συμβούλου βάσει του εξωτερικού πλαισίου αναφοράς: Μπλοκάρει ή αποτρέπει από σκέψεις, συναισθήματα και εμπειρίες που υπό άλλες συνθήκες ο συμβουλευόμενος θα επέλεγε να εκφράσει 7
Παραδείγματα Ι Ανησυχώ πολύ που οι γονείς μου θα χωρίσουν για κάποιο διάστημα και ίσως τελικά πάρουν διαζύγιο. 1. Τι απόφαση νομίζεις ότι θα πάρουν σχετικά με εσένα; 2. Καταλαβαίνω, είναι σύνηθες αυτή την εποχή να χωρίζουν τα ζευγάρια. 3. Αισθάνεσαι πολύ αναστατωμένος που οι γονείς σου χωρίζουν, ίσως για πάντα. 8
Παραδείγματα ΙΙ Για το μελλοντικό μου επάγγελμα είμαι διχασμένος ανάμεσα στην επιλογή να βοηθάω άλλους ανθρώπους και στην επιλογή να κάνω χρήματα. 1. Λοιπόν, ένα τέτοιο δίλημμα είναι κάτι το σύνηθες. 2. Αισθάνεσαι πίεση να διαλέξεις ανάμεσα στο να βοηθάς άλλους ή να γίνεις πλούσιος. 3. Για να σκεφτούμε τι θα μπορούσες να κάνεις ώστε να τα συνδυάσεις και τα δύο. 9
Παραδείγματα ΙΙΙ Χαίρομαι που για πρώτη φορά μετά από τόσον καιρό αισθάνομαι καλά. 1. Μπορεί να χρειαστεί κάποιο χρόνο μέχρι να αποκατασταθεί πλήρως η υγεία σας. 2. Το νοσοκομείο κάνει το καλύτερο δυνατό για εσάς. 3. Είστε πράγματι ευχαριστημένη που αρχίζετε επιτέλους να αισθάνεστε καλά. 10
Παραδείγματα ΙV Είναι ζωτικής σημασίας για μένα να περάσω αυτές τις εξετάσεις και να αρχίσω να βγάζω χρήματα. 1. Έτσι ένιωθα κι εγώ όταν κόντευα να αποφοιτήσω. 2. Έχε το μυαλό σου στη μελέτη μέχρι το τέλος των εξετάσεων. 3. Νιώθεις ότι είναι πολύ σημαντικό να τελειώσεις με επιτυχία τις εξετάσεις αυτές και να αρχίσεις να έχεις ένα εισόδημα. 11
Παραδείγματα V Στενοχωριέμαι γιατί δεν έχω κανέναν δικό μου άνθρωπο εδώ. 1. Μα σε πολλούς ανθρώπους παίρνει χρόνο να προσαρμοστούν και να κάνουν φίλους. 2. Φαίνεται να λέτε ότι αισθάνεστε μοναξιά γιατί δεν έχετε φίλους εδώ. 3. Πολλοί άλλοι άνθρωποι έχουν μοιραστεί μαζί μου παρόμοια συναισθήματα. 4. Θα μπορούσατε να προσπαθήσετε να γνωρίσετε κάποιους, κάνοντας εσείς το πρώτο βήμα. 12
Ακριβής αντίληψη των λεκτικών και των μη-λεκτικών μηνυμάτων 13
Δεξιότητες επικοινωνίας Λεκτικές δεξιότητες Φωνητικές δεξιότητες Μη-λεκτικές δεξιότητες Συναισθηματικές & σωματικές αντιδράσεις Σωματική επαφή Δεξιότητες δράσης / συμπεριφοράς 14
Είδη Επικοινωνίας Λεκτική επικοινωνία Προφορικός λόγος Γραπτός λόγος Μη Λεκτική επικοινωνία Παραγλωσσικά Γλώσσα του σώματος Εμφάνιση Περιβάλλοντας χώρος 15
Είδη Επικοινωνίας Στην επικοινωνία μας με τους άλλους: 20% Λόγος 30% Τρόπος (παραγλωσσικά) 50% Μη-Λεκτικά Στοιχεία 16
Λεκτική επικοινωνία Η γλώσσα: είναι ένα συστηματικό μέσο επικοινωνίας ιδεών ή συναισθημάτων με τη χρήση συμβόλων και ήχων που έχουν κοινά κατανοητά μηνύματα. Χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να: Ορίσουμε, ονοματίσουμε, προσδιορίσουμε Αξιολογήσουμε Μιλήσουμε για πράγματα που είναι εκτός της άμεσης εμπειρίας μας Μιλήσουμε για τη γλώσσα 17
Χαρακτηριστικά του λόγου: Συντακτικό (σημαίνον): η αρχιτεκτονική των φράσεων. Αφορά στη δομή και όχι στο νόημα. Σημασιολογία (σημαινόμενον): το νόημα των λέξεων Πεθερά Αλβανός Παστρικιά Ρωσοπόντιος Βούλγαρος Φιλιππινέζα Τα ροζ τηλέφωνα 18
Λεκτικές Δεξιότητες Γλώσσα (π.χ. επίσημη, ανεπίσημη) Περιεχόμενο (π.χ. θέματα προς συζήτηση, έμφαση, αξιολόγηση θέματος) Ποσότητα ομιλίας Αρχή της συνεργατικότητας : ο καθένας συμβάλλει στη συζήτηση, στον χρόνο που του ζητείται, και για τον κοινά αποδεκτό σκοπό του διαλόγου. Το αξίωμα της ποσότητας Το αξίωμα της ποιότητας Το αξίωμα της συνάφειας Το αξίωμα της σαφήνειας 19
Λεκτικές δεξιότητες Καλές λεκτικές δεξιότητες περιλαμβάνουν: Να είμαστε ακριβείς Συγκεκριμένοι Να πλαισιώνουμε τις γενικεύσεις Να έχουμε πλούσιο λεξιλόγιο Κριτική σκέψη Γνώση της διαφορετικότητας 20
Τρόπος εκφοράς λόγου (παραγλωσσικά) Φωνητικές δεξιότητες συμβούλου (VAPER) V (volume ) : ένταση φωνής σταθερή και με αυτοπεποίθηση A (articulation): ορθοφωνία P (pitch): ύψος και βάθος φωνής (αυθεντικότητα) E (emphasis ) : πολύ ή λίγη έμφαση (μελοδραματισμός vs. ψυχρότητα), έμφαση σε λάθος σημεία R (rate ) : ρυθμός ομιλίας / αριθμός λέξεων ανά λεπτό (πόσο γρήγορα ή αργά μιλά κανείς). Η χρήση της σιωπής και των παύσεων 21
Μη-λεκτικές δεξιότητες Εκφράσεις προσώπου (7 βασικά συναισθήματα: χαρά, λύπη, θυμός, φόβος, αηδία/περιφρόνηση, έκπληξη) Βλέμμα Βλεμματική επαφή Χειρονομίες Στάση Φυσική εγγύτητα Ενδυμασία Περιποίηση / εμφάνιση 22
Μη-λεκτική επικοινωνία 23
Μη-λεκτική επικοινωνία Σε σχέση με τη λεκτική επικοινωνία, η μη-λεκτική: Είναι πιο ασαφής Είναι συνεχής Χρησιμοποιεί πιο πολλά επικοινωνιακά κανάλια Είναι πιο αξιόπιστη σε περίπτωση που τα λεκτικά και τα μη-λεκτικά μηνύματα είναι αντικρουόμενα Δίνει πιο πολλές πληροφορίες για τη συναισθηματική κατάσταση του συνομιλητή Έχει κάποια στοιχεία αναγνωρίσιμα από ανθρώπους διαφορετικού πολιτισμικού υπόβαθρου (π.χ. βασικά συναισθήματα). 24
Μη-λεκτική επικοινωνία Η μη λεκτική επικοινωνία λειτουργεί συμπληρωματικά με τη λεκτική με τους εξής τρόπους: Συμπληρώνει το μήνυμα που μεταφέρει η λεκτική επικοινωνία Αντικρούει το μήνυμα που μεταφέρει η λεκτική επικοινωνία Αντικαθιστά τη λεκτική επικοινωνία Ρυθμίζει τη ροή της λεκτικής επικοινωνίας 25
Γλώσσα του σώματος Βλεμματική επαφή: πού, πότε, για πόση ώρα κοιτάζω τον άλλον στα μάτια. Αποκαλύπτει πότε ο συνομιλητής δίνει προσοχή στην επικοινωνία, ενδιαφέρεται, προβληματίζεται, σκέφτεται έντονα, αποφεύγει, αδιαφορεί, δυσκολεύεται, ντρέπεται, προσπαθεί να κρύψει κάτι. Ο ομιλητής διατηρεί βλεμματική επαφή λιγότερο χρόνο (40%) από ότι ο ακροατής (70%). Οι γυναίκες κοιτάζουν περισσότερο από τους άντρες 26
Γλώσσα του σώματος Οι εκφράσεις του προσώπου: Μεταφέρουν τις αντιδράσεις και τη συναισθηματική κατάσταση Αποτελούν κεντρικό δίαυλο μη λεκτικής επικοινωνίας γιατί σε αυτό επικεντρώνεται συνήθως ο συνομιλητής Χειρονομίες και στάση σώματος: Χειρονομίες με την παλάμη Κινήσεις με τα χέρια και τους βραχίονες Χειρονομίες στο πρόσωπο Στάση σώματος Κλίση κεφαλιού Κατεύθυνση χεριών και ποδιών 27
Γλώσσα του σώματος Άγγιγμα / Σωματική επαφή: Το άγγιγμα ή η απουσία του, δείχνει πόσο κοντά βρίσκονται δυο άνθρωποι ή/και τα συναισθήματα τους Μπορεί να δώσει έμφαση σε ένα θέμα, καθώς και στις σχέσεις εξουσίας για να τονιστεί ο έλεγχος και η κυριαρχία Συχνοί τρόποι: Χειραψία Αγκάλιασμα Εγγύτητα / Χώρος δράσης: Οικείος - Ιδιωτικός χώρος ( 0.1-0.5 μ.) Προσωπικός χώρος (0.5 1.5 μ. ) Κοινωνικός Χώρος (1.5 3 μ.) Δημόσιος Χώρος ( + 3 μ.) 28
Γλώσσα του σώματος / Σωματικές αντιδράσεις Αυτόνομες κινήσεις- μυϊκός τόνος: Ρυθμός της αναπνοής Καρδιακοί παλμοί Ανατριχίλα Τρεμούλιασμα Εφίδρωση Κοκκίνισμα Ξηροστομία 29
Γλώσσα του σώματος Χειρονομία Κούνημα κεφαλιού Κούνημα γροθιάς Τρίψιμο παλάμης Χειροκρότημα Χασμουρητό Χτύπημα στην πλάτη Σημασία Συμφωνία Θυμός Αδημονία Έγκριση Πλήξη Ενθάρρυνση 30
Μη-λεκτική επικοινωνία Ενδυμασία /εμφάνιση Σχέση με τον χρόνο: διάρκεια, δραστηριότητα, ακρίβεια Χώρος, σταθερός και μεταβλητός Διαχείριση του χώρου Θερμοκρασία Φωτισμός, χρώματα 31
Μη-λεκτική επικοινωνία Η στάση του σώματος: Προσέγγιση: ένδειξη προσοχής που πραγματοποιείται με κλίση του σώματος προς τα εμπρός Απόσυρση: αρνητική στάση που πραγματοποιείται με κλίση του σώματος προς τα πίσω Επέκταση: προτεταμένο στήθος, στητό κορμί και κεφάλι με ανυψωμένους ώμους Συστολή: σκυμμένο κεφάλι, κυρτούς ώμους και ανασηκωμένο στήθος 32
Αναγνωρίστε τα συναισθήματα 33
Αναγνωρίστε τα συναισθήματα 34
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ενεργητική ακρόαση του συμβουλευόμενου προϋποθέτει τις δεξιότητες του σεβασμού και της αποδοχής του, καθώς και την ακριβή αντίληψη του εσωτερικού πλαισίου αναφοράς του. Οι δεξιότητες επικοινωνίας περιλαμβάνουν τόσο τα λεκτικά μηνύματα, όσο κυρίως τα μη-λεκτικά μηνύματα (παραγλωσσικά και γλώσσα του σώματος). Ο/Η σύμβουλος θα πρέπει να διαθέτει επαρκείς δεξιότητες επικοινωνίας, σε λεκτικό και σε μη-λεκτικό επίπεδο. 35
vickyyotsidi@netscape.net 36