ΦΟΡΟΥΜ ΚΟΙΝΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Η αγροτική ανάπτυξη μετά το 2013 Εισηγητής ο Dr. Κωνσταντίνος Δ. Αποστολόπουλος Καθηγητής του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Συνεταιριστικών Ερευνών και Μελετών (ΙΣΕΜ) της Ελλάδας Με θέμα: «Ο συνεργατισμός ως μοχλός βιώσιμης αγροτικής ανάπτυξης» ΠΕΜΠΤΗ 13 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2012 ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ HILTON PARK - ΛΕΥΚΩΣΙΑ 1
Συνεργατισμός-Εννοιολογική Προσέγγιση (1) Ο Συνεργατισμός δεν αποτελεί δόγμα. Είναι ένα σύνολο κοινά αποδεκτών κανόνων που ρυθμίζουν τη συνεργασία μεταξύ εκείνων των ατόμων που αποφασίζουν να ενώσουν τις προσπάθειές τους για το κοινό τους συμφέρον, οικονομικό, κοινωνικό ή και πολιτισμικό. Μέχρι πρόσφατα (1995) δεν υπήρχε ένας παγκόσμια αποδεκτός ορισμός του συνεταιρισμού. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι ο συνεταιρισμός αποτελεί απροσδιόριστη έννοια ή ότι η σύλληψη και η εφαρμογή στην πράξη διαφέρει μεταξύ χωρών ή μεταξύ τομέων εφαρμογής, δεδομένου ότι οι θεμελιώδεις αρχές του συνεργατισμού αποτελούν αναγνωριστικό στοιχείο των συνεταιρισμών ανεξάρτητα από χώρα ή τομέα εφαρμογής. 2
Συνεργατισμός-Εννοιολογική Προσέγγιση (2) Στο Παγκόσμιο Συνέδριο της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης στο Μάντσεστερ (1995) υιοθετήθηκε για πρώτη φορά ένας ορισμός του συνεταιρισμού, με το ακόλουθο περιεχόμενο: «Συνεταιρισμός είναι μία αυτόνομη ένωση προσώπων που συγκροτείται εθελοντικά για την αντιμετώπιση των κοινών οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών αναγκών και επιδιώξεών τους διαμέσου μιας συνιδιόκτητης και δημοκρατικά διοικούμενης επιχείρησης». «Η Δημοκρατία δεν μπορεί να συμβιβαστεί με αξίες σε κατάπτωση». (Ζακλίν ντε Ρομιγί, στοβιβλίοτης«αλκιβιάδης») 3
Συνεταιριστικές Αξίες Σύμφωνα με τη διατύπωση που υιοθετήθηκε από το Παγκόσμιο Συνεταιριστικό Συνέδριο του Μάντσεστερ (1995): Οι συνεταιρισμοί στηρίζονται στις αξίες: της αυτοβοήθειας, της αυτευθύνης, της δημοκρατίας, της ισότητας, της ισοτιμίας, και της αλληλεγγύης Ακολουθώντας την παράδοση των πρωτεργατών (Pioneers) του συνεργατισμού, τα μέλη των συνεταιρισμών στηρίζονται στις ηθικές αξίες: της εντιμότητας, της διαφάνειας, της κοινωνικής υπευθυνότητας, και της φροντίδας για τους άλλους 4
Βιώσιμη Αγροτική Ανάπτυξη-Εννοιολογική Προσέγγιση (1) Η Ανάπτυξη (Development) διαφοροποιείται από τη Μεγέθυνση (Growth), καθώς η Μεγέθυνση αναφέρεται στην αύξηση της παραγωγικότητας και στην οικονομική ευημερία χωρίς κοινωνικές προεκτάσεις, ενώ ο όρος Ανάπτυξη είναι ευρύτερος, επειδή εκτός από την αύξηση της παραγωγής, αναφέρεται και σε διαρθρωτικές αλλαγές και σε ποιοτικές διαφοροποιήσεις. Ο ορισμός για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1987 από την Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (ΟΗΕ), στο κείμενο που εξέδωσε με τον τίτλο «Our Common Future», γνωστό και ως έκθεση Brundtland. Βιώσιμη ή Αειφόρος Ανπάπτυξη είναι η ανάπτυξη που υλοποιείται χωρίς την κατασπατάληση των πόρων και έχει ως σκοπό της όπως οι πεπερασμένοι φυσικοί πόροι συνεχίσουν να είναι διαθέσιμοι και στις επόμενες γενεές. Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, η Βιώσιμη Ανάπτυξη στοχεύει στη διατήρηση των απαραίτητων οικολογικών διαδικασιών και συστημάτων υποστήριξης της ζωής, στη διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας και στη βιώσιμη εκμετάλλευση των ειδών και των οικοσυστημάτων. 5
Βιώσιμη Αγροτική Ανάπτυξη-Εννοιολογική Προσέγγιση (2) To 1992 (Παγκόσμια( Διάσκεψη για τη Γη) στο Ρίο υπογράφηκε η Agenda 21 Μακροπρόθεσμο Πρόγραμμα για την Ανάπτυξη της Γεωργίας, της Βιομηχανίας και της Τεχνολογίας, για την Περιβαλλοντική Διαχείριση και την αντιμετώπιση της Φτώχειας. Το Πρόγραμμα αυτό αναφέρεται στη βιωσιμότητα, η οποία είναι πολυδιάστατη έννοια καθώς περιλαμβάνει οικονομικούς, κοινωνικούς και οικολογικούς στόχους (European Commission 2001). Η Βιώσιμη ή Αειφόρος Ανάπτυξη αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος του Προγράμματος Δράσης Agenda 2000, η οποία καθόρισε και τις προοπτικές της Ε.Ε. για την πρώτη περίοδο εφαρμογής του. ΟόροςΑγροτική Ανάπτυξη χρησιμοποιείται για να υποδηλώνει τις πρωτοβουλίες και τις δράσεις που απαιτούνται και που λαμβάνονται για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου στις μη αστικές περιοχές, δηλαδή στην ύπαιθρο. Ο παραπάνω όρος δεν περιορίζεται, φυσικά, μόνο στις υπό ανάπτυξη χώρες και στα προβλήματά τους, αλλά κυριαρχεί και σε όλα τα προγράμματα που εφαρμόζονται στις αναπτυγμένες χώρες. 6
Βιώσιμη Αγροτική Ανάπτυξη-Εννοιολογική Προσέγγιση (3) Η έννοια της Εξωγενούς Αγροτικής Ανάπτυξης Η έννοια της Ενδογενούς Αγροτικής Ανάπτυξης Η έννοια της Κλαδικής Αγροτικής Ανάπτυξης Η έννοια της Ολοκληρωμένης Αγροτικής Ανάπτυξης Ο συνδυασμός Ενδογενούς και Ολοκληρωμένης Αγροτικής Ανάπτυξης Ο συνδυασμός της Αειφορίας και της Ενδογενούς-Ολοκληρωμένης Αγροτικής Ανάπτυξης Η αναγκαιότητα του Συνεργατισμού στην Αειφορία και στην Ενδογενή- Ολοκληρωμένη Αγροτική Ανάπτυξη Βιώσιμη Αγροτική Ανάπτυξη: Αειφορία, Συνεργατισμός, Bottom-up (Ενδογενής), Integrated Rural Development (Ολοκληρωμένη Αγροτική Ανάπτυξη) 7
Σύνδεση Συνεργατισμού και Βιώσιμης Αγροτικής Ανάπτυξης Συνεργατισμός και Βιολογική Παραγωγή Βιολογική Καλλιέργεια Βιολογική Εκτροφή Παραγωγικών Ζώων Ιδεολογία και Εφαρμογές Συνεργατισμός και Μικρές Αγροτικές Εκμεταλλεύσεις Συνεργατισμός και Καθετοποίηση της Αγροτικής Παραγωγής Συνεργατισμός και Μάρκετινγκ (Προμήθεια Εισροών Διάθεση Εκροών) 8
Μορφές Συνεργατισμού στον Αγροτικό Τομέα Συλλογικές Προσπάθειες (π.χ. κοινή χρήση επενδύσεων, κ.ά.) Ομάδες Παραγωγών Συνεταιρισμοί και Συνεταιρισμοί «Νέας Γενιάς» Διεπαγγελματικές Οργανώσεις Συμβολαιακή Γεωργία (Contract Farming) 9
Μία ιδιαίτερη αναφορά στις Ομάδες Παραγωγών (1) Με το αιτιολογικό ότι οι γεωργοί αναλαμβάνουν συλλογικές δράσεις, όχι μόνο με τη νομική μορφή του Συνεταιρισμού αλλά και με άλλες νομικές μορφές (π.χ. της εταιρείας), χρησιμοποιήθηκε από την Ε.Ε. ένας ευρύτερος όρος, των «ομάδων παραγωγών» (producer groups), για να καλύπτει κάθε νομική μορφή συλλογικής δράσης. Η Ε.Ε. επεδίωξε την ενδυνάμωση των ομάδων παραγωγών με τη χορήγηση κινήτρων ίδρυσής τους και πρώτης λειτουργίας τους, με στόχο την κατά το δυνατόν καλύτερη οργάνωση της διάθεσης των αγροτικών προϊόντων. Γιανααναγνωριστείέναςσυλλογικόςφορέαςωςομάδαπαραγωγώνκαιγιανα αναλάβει τον αναγκαίο του ρόλο πρέπει να πληρούνται ορισμένοι όροι (σύμφωνα με τους σχετικούς ευρωπαϊκούς κανονισμούς). Η ομαδοποίηση των παραγωγών για την προάσπιση των συνφερόντων τους, με βάση το θεσμό των «ομάδων παραγωγών» της Ε.Ε., προς τον οποίο προσαρμόζονται οι Συνεταιρισμοί, με ανάλογη προσαρμογή του καταστατικού τους, αποτελεί κατεύθυνση συμβιβασμού με τους στόχους των Συνεταιρισμών. 10
Μία ιδιαίτερη αναφορά στις Ομάδες Παραγωγών (2) Είναι σαφές ότι οι ομάδες παραγωγών δεν αποτελούν ξεχωριστή μορφή θεσμικής οργάνωσης. Οποιαδήποτε νομική μορφή συλλογικής επιχείρησης αγροτών (Συνεταιρισμός, Α.Ε., ήε.π.ε), η οποία διαθέτει τα προβλεπόμενα από τους Κοινοτικούς Κανονισμούς χαρακτηριστικά, μπορεί να αναγνωριστεί ως «ομάδα παραγωγών». Η συλλογική δραστηριότητα των αγροτών-παραγωγών της Ε.Ε. επιδιώκεται και ενθαρρύνεται και με ορισμένα άλλα μέτρα για συλλογικές δράσεις που δεν περιλαμβάνονται στο συνεταιριστικό θεσμό, όπως εξάλλου συμβαίνει και με τις ομάδες παραγωγών (κοινή χρήση επενδύσεων, απο κοινού διεξαγωγή εργασιών παραγωγής κ.α.). Πρέπει να τονιστεί, όμως, ότι η προϋπόθεση συμμετοχής των παραγωγών ενός βασικού προϊόντος στα ωφέλη που προκύπτουν, εξυπηρετείται κυρίως από τους συνεταιρισμούς, επειδή, από τους θεμελιώδεις κανόνες λειτουργίας τους, προβλέπεται η διοχέτευση στα μέλη τους των κάθε μορφής πλεονασμάτων. Και ακόμα, οι συνεταιρισμοί, πολύ περισσότερο από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, προσφέρονταιγιατησύναψησυμφωνητικών, μακροχρόνιας διάθεσης των προϊόντων των μελών, μέσω των συνεταιρισμών τους, με τους καλύτερους δυνατούς όρους, όταν φυσικά οι συνεταιρισμοί αυτοί λειτουργούν σωστά και αποτελεσματικά. 11
Μία ιδιαίτερη αναφορά στους Συνεταιρισμούς «Νέας Γενιάς» (1) Ο σύγχρονος συνεταιριστικός θεσμός κατορθώνει να διατηρείται ουσιαστικά αναλλοίωτος επί 170 χρόνια, επειδή παρουσιάζει μία αξιοζήλευτη πλαστικότητα και προσαρμογή στις εκάστοτε εμφανιζόμενες συνθήκες. Οι κοινωνίες, όμως, εξελίσσονται και η εξέλιξή τους αυτή συνοδεύεται σε θέματα που επηρεάζουν τους συνεταιρισμούς. Έτσι προέκυψαν, εδώ και τέσσερις περίπου δεκαετίες, οι Συνεταιρισμοί «Νέας Γενιάς». Είναι ένα πρότυπο του συνεταιριστικού θεσμού που οικοδομήθηκε σταδιακά. Σε γενικές γραμμές, τα κοινά χαρακτηριστικά αυτών των συνεταιρισμών είναι τα εξής: Οι παραγωγοί ενός προϊόντος συσπειρώνονται με σκοπό την μεταποίηση του προϊόντος που παράγουν, ώστε να αυξήσουν την προστιθέμενη αξία του και συνεπώς το εισόδημά τους. Το κεφάλαιο του συνεταιρισμού «Νέας Γενιάς» προέρχεται από τα μέλη, σε αναλογία με τις ποσότητες που δηλώνει κάθε μέλος ότι θα μεταποιήσει στη συνεταιριστική μονάδα. Η τιμή που επιτυγχάνει ο συνεταιρισμός για τα προϊόντα του εκκαθαρίζεται, λαμβάνοντας υπόψη τις επιβαρύνσεις της μεταποίησης και αποδίδεται στα μέλη με εξαίρεση ένα μικρό μέρος που παρακρατείται για τη δημιουργία αποθεματικού. 12
Μία ιδιαίτερη αναφορά στους Συνεταιρισμούς «Νέας Γενιάς» (2) Οι μερίδες των Συνεταιρισμών «Νέας Γενιάς» είναι διαπραγματεύσιμες και μεταβιβάσιμες είτε προς άλλα μέλη είτε προς τρίτους, ύστερα από έγκριση του Δ.Σ. Οι Συνεταιρισμοί «Νέας Γενιάς» εφαρμόζουν τον κανόνα της δημοκρατικής διοίκησης. Κάθε μέλος έχει μία ψήφο, αλλά υφίσταται η δυνατότητα απόκτησης περισσοτέρων της μιάς ψήφων, μέχρις έναν περιορισμένο αριθμό, για να δημιουργείται σχετική αντιστοιχία με τον όγκο των συναλλαγών. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, αναμφίβολα, δείχνουν τον επιχειρηματικό προσανατολισμό των Συνεταιρισμών «Νέας Γενιάς». Οι σχέσεις του μέλους με τον συνεταιρισμό του είναι αυστηρά καθορισμένες και κάθε απόκλιση συνεπάγεται συνέπειες. Τα γνωστά, όμως, στοιχεία του συνεταιριστικού θεσμού (αλληλεγγύη, αλληλοβοήθεια, υπευθυνότητα, κατανόηση κλπ.), που αναφέρθηκαν στην αρχή της εισήγησής μου, οπωσδήποτε περιορίζονται και στη θέση τους υπεισέρχονται οι κανόνες της επιχειρηματικότητας, που λίγο πριν ανέφερα. 13
Οικονομίες Κλίμακας στον Αγροτικό Συνεργατισμό Από όλα όσα προαναφέραμε προκύπτει ότι κύρια αποστολή του Συνεργατισμού είναι η συνένωση των πολλών και μικρών οικονομικών μονάδων σε μία ενιαία και μεγάλη, η οποία θα διαθέτει πολύ περισσότερες δυνατότητες εξυπηρέτησης των μελών της. Τα μεμονωμένα μέλη έχουν συμφέρον να συνεταιρίζονται, όταν διαβλέπουν ότι η έμμεση (μέσω του συνεταιρισμού) απόκτηση μεγάλου μεγέθους συνοδεύεται με επίτευξη θετικών οικονομιών κλίμακας (economies of scale). Μία από τις αιτίες που προκαλούν θετικές οικονομίες κλίμακας, είναι οι σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ δαπανών και οικονομικού αποτελέσματος για διάφορα μεγέθη και μία συναφής αιτία που προκαλεί θετικές οικονομίες κλίμακας είναι η αδιαιρετότητα των μέσων παραγωγής, κυρίως του εξοπλισμού ή των μηχανημάτων που είναι διαθέσιμα (άρα και αξιοποιήσιμα) σε μεγάλα μεγέθη. Από τα προηγούμενα προκύπτει η αδήριτη αναγκαιότητα μεγέθυνσης των αγροτικών εκμεταλλεύσεων μέσω του συνεργατισμού σε οποιαδήποτε μορφή από όλες αυτές που προαναφέραμε. 14
Ανακεφαλαίωση Συμπεράσματα (1) Παραδείγματα και Εφαρμογές από την Ελλάδα και την Κύπρο, δυστυχώς καταδεικνύουν την αδυναμία του αγροτικού πληθυσμού για συνενώσεις, συνεργασίες και συλλογικές προσπάθειες. Το συμπέρασμα αυτό προκαλεί σημαντικό αναχρονισμό και ιδιαίτερη αδυναμία του ελληνικού αγροτικού στοιχείου για προσαρμογή του στο «σήμερα». Η ανταγωνιστικότητα των αγροτικών προϊόντων και η επιχειρηματικότητα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων συνδέονται άρηκτα με τις μορφές του συνεργατισμού που προαναφέρθηκαν στη σημερινή μου εισήγηση. 15
Ανακεφαλαίωση Συμπεράσματα (2) Επειδή, όμως, βρισκόμαστε και σε μία κρίσιμη καμπή κλιματικών αλλαγών και προστασίας του «πιάτου» του καταναλωτή, ο συνεργατισμός καθίσταται αναγκαίος για την βιολογική παραγωγή αγροτροφίμων, όπως κατέδειξε η εννοιολογική προσέγγιση που προηγήθηκε, σχετικά με την βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη. Εξάλλου, ο ελληνικός αγροτικός χώρος (Κύπρος-Ελλάδα) χαρακτηρίζεται από μικρό μέγεθος αγροτικών εκμεταλλεύσεων, αλλά και από εδαφοκλιματικές συνθήκες κατάλληλες για αγροτρόφιμα ποιότητας. Τα χαρακτηριστικά αυτά του αγροτικού μας χώρου επιβάλλουν συνεργατισμό και βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη, κατά μείζονα δε λόγο σε περίοδο οικονομικής (και όχι μόνον) κρίσης. Σας Ευχαριστώ πολύ 16