Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών

Επιθεώρηση Κινωνικών Ερευνών Τμ. 108, 2002 ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ Κτζαμάνης Βύρων http://dx.di.rg/10.12681/grsr.9066 Cpyright 2002 Βύρων Κτζαμάνης T cite this article: Κτζαμάνης (2002). ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ. Επιθεώρηση Κινωνικών Ερευνών, 108, 101-138. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

Επιθ. Κιν. Ερευνών, 108-109, 2002, 101-138 Βύρων Κτζαμάνης* ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τέσσερα βασικά ερωτήματα απασχλύν τυς ειδικύς στα δημγραφικά δρώμενα στις πρώην ανατλικές χώρες: α) Η ευρωπαϊκή γεωγραφία των δημγραφικών συμπεριφρών επιτρέπει να θεωρήσυμε τ γεωπλιτικό χώρ της πρώην ανατλι κής Ευρώπης ως ενιαί και σαφώς διαχωριζόμεν από τη λιπή Ευρώπη; β) ι βαλκανικές χώρες -της Ελλάδς συμπεριλαμβανμένης- παρυσιάζυν κινά χαρακτηριστικά; γ) Σε πι βαθμό ι παρατηρύμενες πρόσφατες εξελίξεις στις χώρες αυτές εγγράφνται στ μακρό χρόν ή/και επηρεάσθηκαν από τις σεισμικές πλιτικές και κινωνικ-ικνμικές στην περίδ της μετάβασης πρς την ικ νμία της αγράς; δ) Πιες ι δημγραφικές πρπτικές των χωρών αυτών και ι άμεσες επιπτώσεις των πρόσφατων δημγραφικών εξελίξεων στην πρεία τυς πρς την ικνμία της αγράς; Στ άρθρ αυτό δεν φιλδξύμε να δώσυμε απαντήσεις στ σύνλ των πρότερων ερωτημάτων. Θα περιρισθύμε σε μια συν θετική παρυσίαση των δημγραφικών μεταπλεμικών εξελίξεων (δίδντας εμμέ σως μια απάντηση στ ερώτημα της ύπαρξης ή μη ενός «βαλκανικύ» πρφίλ) και εν συνεχεία θα εστιάσυμε την πρσχή μας στις αναμενόμενες δημγραφικές εξε λίξεις και τα πρβλήματα πυ θέτυν στην αγρά της εργασίας των χωρών αυτών στη μεταβατική τυς πρεία πρς την ικνμία της αγράς. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ι μεταπλεμικές πλιτικές επιλγές, διαιρώντας την ήπειρ μας μέχρι πρόσφατα σε δύ μεγάλες ενότητες (δυτική - ανατλική Ευρώπη), ως ένα βαθμό επηρέασαν αναπόφευκτα και την πτική γωνία πυ υιθέτησαν ι * Καθηγητής Δημγραφίας, Διευθυντής τυ Εργαστηρίυ Δημγραφικών και Κι νωνικών Αναλύσεων στ Τμήμα Μηχανικών Χωρταξίας, Πλεδμίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης τυ Πανεπιστημίυ Θεσσαλίας. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

102 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ δημγράφι για τις συγκριτικές τυς μελέτες. ι πρόσφατες όμως πλιτι κές αλλαγές στην ανατλική Ευρώπη και τ άνιγμα των συνόρων, επιφέ ρντας σημαντικές ανακατατάξεις στ μεταπλεμικό τπί, δήγησαν στην πρδευτική ανατρπή των κυρίαρχων διχτμικών σχημάτων πρ σέγγισης, σχημάτων πυ μέχρι πρόσφατα δεν επέτρεπαν την ανάδειξη των όπιων ιδιαιτερτήτων τμημάτων της πρώην ανατλικής Ευρώπης (και φυσικά των Βαλκανίων). Ταυτόχρνα, ι γενικότερες κινωνικικν μικές ανακατατάξεις στην ΝΑ Ευρώπη, ι διαδχικές κρίσεις στη δυτική βαλκανική και η γειτνίαση της ΕΕ με τις πρώην σσιαλιστικές χώρες της χερσνήσυ τυ Αίμυ συντείνυν στην ανάπτυξη ενός ενδιαφέρντς για τα Βαλκάνια πυ δεν περιρίζεται ασφαλώς μόνν στις δημγραφικές εξελίξεις (Β. Κτζαμάνης, 2000). Για τν ερευνητή και μελετητή των δημγραφικών φαινμένων, ι καταγραφόμενες στ ανατλικό τμήμα της γηραιάς ηπείρυ μας αλλαγές στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας έχυν μναδικό χαρακτήρα: συντα ρακτικές πλιτικές και κινωνικ-ικνμικές ανακατατάξεις συντελύ νται σε περίδ «ειρήνης» σε ευρεία έκταση, σε μια μάδα χωρών πυ δια θέτυν βασικά σχετικά ανεπτυγμένα στατιστικά συστήματα πυ καθιστύν εφικτή τη συνεχή στ χρόν παρακλύθηση και ανάλυση της πρείας των δημγραφικών συνιστωσών (Β. Ktzaanis, Α. Parant, J.P. Sardn, 1998). Είμαστε στην ιδιαίτερα πλενεκτική θέση τυ απστασιπιημένυ παρα τηρητή της Ιστρίας, μιας Ιστρίας πυ ξετυλίγεται μπρστά μας και πυ θα πρέπει να αναμένυμε μία ή δύ δεκαετίες ακόμη για να συναγάγυμε ριστικά συμπεράσματα όσν αφρά τις δημγραφικές συμπεριφρές, λαμβάνντας υπόψη την αδράνεια των φαινμένων. Τέσσερα βασικά ερωτήματα απασχλύν στη φάση αυτή τυς ενασχ λύμενυς επιστήμνες με τα δημγραφικά δρώμενα στις πρώην ανατλι κές χώρες (D. Clean, 1992 και 1996 J.P. Sardn, 1998 και 2000 Μ. Labbé, 1995 Α. Mnnier-J. Rychtarikva, 1991 Α. Mnnier, 1991, 1996 και 1998β Ppulatin et Sciétés, 1993 J.L. Rallu-A. Blu, 1993 Β. Ktzaanis, 2000c): α) η ευρωπαϊκή γεωγραφία των δημγραφικών συμπεριφρών επιτρέπει να θεωρήσυμε τ γεωπλιτικό χώρ της πρώην ανατλικής Ευρώπης (χώρ πυ αναδύθηκε μετά τ 1945 και διασπάται πρδευτικά μετά τ 1990) ως ενιαί και σαφώς διαχωριζόμεν από τη λιπή Ευρώπη; β) ι βαλκανικές χώρες -της Ελλάδς συμπεριλαμβανμέ νης- παρυσιάζυν κινά χαρακτηριστικά (αναδεικνύεται, π.χ., ένα «βαλ κανικό» δημγραφικό πρφίλ); γ) Σε πι βαθμό ι παρατηρύμενες πρό σφατες εξελίξεις στις πρώην «σσιαλιστικές» βαλκανικές χώρες εγγράφ νται στ μακρό χρόν ή/και επηρεάσθηκαν από τις σεισμικές πλιτικές http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 103 και κινωνικ-ικνμικές αλλαγές και τις επαγωγές δυσκλίες πυ αντι μετωπίζυν ι κάτικι τυς στην περίδ της μετάβασης πρς την ικ νμία της αγράς; δ) Πιες ι δημγραφικές πρπτικές των χωρών αυτών και ι άμεσες και απώτερες επιπτώσεις των πρόσφατων δημγρα φικών εξελίξεων; Καθίσταται πρφανές ότι ι όπιες απαντήσεις εξαρ τώνται σημαντικά από τα στιχεία πυ έχυμε στη διάθεση μας και είναι πρσωρινές: δύνανται να αναιρεθύν μερικώς υπό τ φως πληρέστερων δεδμένων, νέων στιχείων και φυσικά των μελλυσών δημγραφικών εξελίξεων, εξελίξεων δυσκόλως δυνάμενων να πρβλεφθύν (ακόμη και για τ κντινό μέλλν) εξ αιτίας της επικρατύσης ακόμη στις χώρες αυτές ιδιότυπης ρευστότητας. Στ άρθρ αυτό δεν φιλδξύμε να δώσυμε απαντήσεις στ σύνλ των πρότερων ερωτημάτων. Θα περιρι σθύμε αρχικά σε μια συνθετική παρυσίαση των μεταπλεμικών δημ γραφικών εξελίξεων (δίδντας εμμέσως μια απάντηση στ ερώτημα της ύπαρξης ή μη ενός «βαλκανικύ» δημγραφικύ πρφίλ). Εν συνεχεία θα εστιάσυμε την πρσχή μας στις αναμενόμενες δημγραφικές εξελίξεις και στα πρβλήματα πυ θέτυν στην αγρά της εργασίας των χωρών αυτών στην πρεία πρς την ικνμία της αγράς, μετάβαση πυ δεν αναμένεται να λκληρωθεί την τρέχυσα δεκαετία. Ι ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ι χώρες της βαλκανικής -ι πίες, με εξαίρεση την Ελλάδα, μέχρι πρό σφατα απτελύσαν τμήμα της λεγόμενης ανατλικής Ευρώπης- εκτείν 2 νται σε 765.000 k από την Αδριατική έως και τη Μαύρη θάλασσα με πληθυσμό πυ εγγίζει τ 2000 τα 68 εκατμ., έναντι 49 μια πεντηκνταε τία πριν (Πίνακας 1). Τ τμήμα αυτό της Ευρώπης κατικείται από Έλλη νες, Σλάβυς, Γερμανύς, ύγγρυς, Ρυμάνυς, Βύλγαρυς, Αλβανύς, Τσιγγάνυς και Τύρκυς (για να περιρισθύμε στις κυριότερες εθνικές μάδες), από ρθόδξυς, καθλικύς, πρτεστάντες και μυσυλμά νυς, από λαύς με διαφρετικό παρελθόν και ιστρία πυ βρέθηκαν για μια μακρά χρνική περίδ να συμβιώνυν στα πλαίσια της θωμανικής αυτκρατρίας και αργότερα, μεταπλεμικά, ενός κατά τ μάλλν ή ήττν κινύ πλιτικύ συστήματς (με εξαίρεση πάλι την Ελλάδα). Η ιστρική, κινωνική και πλιτισμική πλυμρφία τυ χώρυ μελέτης αναδύεται εκ νέυ στ πρσκήνι μετά την κατάρρευση των καθεστώτων πυ επεκράτησαν σ' αυτόν για μια τεσσαρακνταετία, δηγώντας παράλληλα στην ανά δυση κλασικών γεωγραφικών διαιρέσεων, ιστρικών σφαιρών επιρρής και εθνικιστικών κινημάτων. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

104 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ Όλες σχεδόν ι χώρες της περιχής υπέστησαν σημαντικές πληθυσμια κές απώλειες κατά τη διάρκεια τυ Β ' Παγκσμίυ Πλέμυ. Παράλλη λα, ι μεταβλές των συνόρων και ι μετακινήσεις πληθυσμών κατά τη διάρκεια τυ -και αμέσως μετά τη λήξη τυ- υπήρξαν κανόνας στην περιχή, με απτέλεσμα τ μεταπλεμικό τπί να διαφρπιείται σημα ντικά τ 1938-1939 (INSEE, 1946 G. Fruk, 1951). Παρόλες τις μετακι νήσεις αυτές, ισχυρές μεινότητες παρέμειναν ακόμη και μετά τν πόλεμ εκτός των «εθνικών» τυς συνόρων: ύγγρι στη Ρυμανία, Αλβανί στη Γιυγκσλαβία, Τύρκι στη Βυλγαρία, Έλληνες στην Αλβανία κκ. (Α. et J. Sellier, 1991 M.S. Hrak, 1985 H. Pultn, 1993). Σε αντίθεση με τ βόρει και κεντρικό τμήμα της ανατλικής Ευρώπης -όπυ η μιγενπίηση επετεύχθη βασικά με την απχώρηση των γερμανικών μειντή των-, στα Βαλκάνια (με εξαίρεση την Ελλάδα) ι μεινότητες απτελύ σαν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας τυ 1980 τ 6-15% τυ πληθυσμύ, ενώ η πρώην Γιυγκσλαβία απτελείτ από ένα μωσαϊκό εθνικών μάδων. Μετά την κατάρρευση των "σσιαλιστικών" καθεστώτων (1990-1991) στις χώρες της βαλκανικής όπυ επιβίωναν ακόμη ισχυρές μειντικές μάδες, σωρεία πρβλημάτων θα αναδυθύν -της διαφρικής δημγραφι κής εξέλιξης βηθύσης-, δηγώντας σε κρίσεις δύσκλα ελεγχόμενες και σε νέες κρτές μετακινύμενων πληθυσμών. Συνψίζντας τις δημγραφικές εξελίξεις της τελευταίας πεντηκντα ετίας στην ΝΑ Ευρώπη, φείλυμε να επισημάνυμε: α) Την ετεργένεια των δημγραφικών συμπεριφρών τυ βαλκανικύ χώρυ1 και την ανάδειξη κατ' αρχάς δύ βασικών εντήτων με σαφώς διαφρπιημένες διαδρμές και δμές. Η πρώτη ενότητα συμπεριλαμβά νει την Αλβανία, τ Κσσυφπέδι και τ δυτικό τμήμα της πγδ της Μακεδνίας, ενώ η δεύτερη τν υπόλιπ βαλκανικό χώρ (Πίνακες 1-2 και Διαγράμματα 1 και 2). Η πρώτη ενότητα διαφρπιείται σαφώς, χαρακτηριζόμενη από νεανικές δημγραφικές δμές, υψηλή γνιμότηταγεννητικότητα και βρεφική θνησιμότητα και υψηλύς μέσυς ετήσιυς ρυθμύς αύξησης τυ πληθυσμύ (G. Penev, 1995 Β. Κτζαμάνης, 2000 Β. Ktzaanis, Α. Parant, 2001). 1. Για την πρ των βαλκανικών πλέμων QÌò και τις διαφρπιημένες δημ γραφικές πρείες (φάσεις της δημγραφικής τυς μετάβασης) των βαλκανικών χωρών, βλ. τ ιδαίτερα ενδιαφέρν άρθρ της M. Tdrva (1999). http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

*-Η ί ν '» <i) Cr νη J? c b <α ί 8 a c *C ί? B g CI :Q 'α ea èî= y s«s S Vn <3\ r-" v en <3\ S, ö C t? i-η v_3 a " C-Λ " " 5 H-3 U3 Ci C-Λ " " " r-" " c en ci " " C-Λ cf " r-- " " " t-" r-" 00 " q " " c en 00 00 " en " v " " " " " CD " cf <3\ en en" en " ös cf ci ös c f C-Λ σγ c S "S < " i3 1 s <3\ " en <3\ CD " en " 00 PLH s S-H <1 ci 0\ <3\ 0\ r-" r-" " ös f " C-Λ v r-" ös cf î " en" s? r C C % «< H PQ I eu ~ " en C-Λ " <3\ en" 0\ en" " [--" C-Λ " " c f C-Λ C-Λ C-Λ CD " C-Λ en ci " " r-" ös " " en " i «en ct 0 " C-Λ " r-- " V t Ci) Xi < Cl) - 3?i C-Λ s HJ =5 n u B C; / C -5 C J c 4 r- 1 r- 1 8 en V S < CD s= r S-H PQ < <3\ en" ci " " cf " " X cf cf <3\ r-" <3\ r-" " ci V < W < <υ C U 0 Qi ι h r ν ci [--" i n " " r-- Πληθυσμός (στη μέση τυ έτυς) -Ppulatin (au illieu de l'année) sc* E< C-Λ?f " Λ S S Φ ci " q Ä Vn " ci " " <3\ v en 0*\ <tì S g " <3\ H α sr- H q 5 r-" 105 DH -ci ö $ Ό 0*\ Cì $ Ln Βρεφιχη ΘνησιμότηταMrtalité fantile (/) c f ζ-η Φυσιχό Ισζύγι (/)Accris naturel (/) *-Η s, Λ ΘνησιμότηταTaux de rtalité (/) *0 Λ V ΓεννητιχότηταTaux de natalité (/) _ s' Λ s, ΑΔ ΑΔ Γαμηλιότητας ΔιαζυγίωνTB (/)TBNuptialité Divrtialité (/) (/) ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 3 cd <L 42 (Tî H CU 1 PH v c Q/ X Ί 'CU S-i < v è c d < _<u U-H CU w f-g 3 PQ PQ è < PLH tó CU CU UH II ι < U-H < UH C V D j_p Q/ ω e c/a û CU Ν H 4 PQ tì PQ ffi c d, eu -- - s i CU "Λ H UH Ζ 'Β S ô ρ VH n u 5 <r» s- -w s?- s Q/ http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57 w

106 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ Διάγραμμα Ια: Πληθυσμιακές πυραμίδες των βαλκανικών χωρών Figure la: Pyraides des âges des pays de l'eurpe du sud-est Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι Θεσσαλίας,ΤΜΧΠΑ/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινω νικών Αναλύσεων-ΕΔΚΑ (Βάση Δημγραφικών Δεδμένων για τα Βαλκάνια) / Univ. de Thessalie, Labratire Analyses Dégraphiques et Sciales-LDSA (Base des dnnées dégraphiques pur les Balkans), ίδια επεξεργασία. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 107 Διάγραμμα 1β: Πληθυσμιακές πυραμίδες των βαλκανικών χωρών Figure lb: Pyraides des âges des pays de l'eurpe du sud-est [ «W i l l i III.IIUI.IJBJ I M ΛΨΎ rim - I - «+ 'B H fli B ri ri «r-1 τι ι Ι. " Κ '. - I l - I i u i id U M î. L HI 1U1 1 «=! «= η± 1 1. Τ j -il. ri--ηι uuu- Γ-l-LaiJ. U I E I M - ria ZZI [ u - JTTCBH - Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι θεσσαλίας,τμχπα/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινω νικών Αναλύσεων-ΕΔΚΑ, p.cit.. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

108 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ Διάγραμμα 1γ: Πληθυσμιακές πυραμίδες των βαλκανικών χωρών Figure le: Pyraides des âges des pays de l'eurpe du sud-est Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι Θεσσαλίας,ΤΜΧΠΑ/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινω νικών Αναλύσεων-ΕΔΚΑ, p.cit. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 109 Διάγραμμα 2: Η εξέλιξη τν πληθυσμύ των βαλκανικών χωρών, 19501999 (1950=100) Figure 2: L'évlutin de la ppulatin de l'eurpe du sud-est, 1950-1999 (1950=100) http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

110 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ Πίνακας 2: Κατανμή τυ πληθυσμύ (%) των βαλκανικών χωρών σε μεγάλες ηλικιακές μάδες (1951/1998) Tableau 2: Répartitin de la ppulatin (%) des pays balkaniques par grands grupes d'âges (1951/1998) Χώρες-Pays 1951 1998 0-14 15-44 45-64 65+ 0-14 15-44 45-64 65+ Αλβανία-Albanie 38,7 41,7 12,6 7,0 32,6 45,2 16,0 6,1 63,3 Ελλάδα-Grèce 28,2 47,6 17,3 6,9 15,6 43,6 24,1 16,7 47,8 ΒυλγαρίαBulgarie 26,7 48,5 16,4 8,4 16,5 42,1 25,6 15,7 47,6 19,1 45,3 22,7 12,8 46,9 43,5* 22,9* 12,4* 50,5 ΡυμανίαRuanie πσδγex-rsfy 30,9 46,4 17,1 5,7 ΔΓ-RFY 29,3 47,0 17,8 5,8 21,1* Βσνία ΕρζεγβίνηBsnieHerzegve {(0-14)+(65+)/(15-64)} 39,2 44,9 12,8 3,0 18,8 48,6 22,6 9,9 40,4 Κρατία-Cratie 27,3 47,0 19,1 6,7 19,9 43,5 24,3 12,3 47,5 ΣλβενίαSlvénie 27,5 45,6 19,6 7,3 16,8 45,7 24,1 13,4 43,3 πγδμ-fyrm 37,0 44,9 12,6 5,6 23,3 46,2 21,1 9,4 48,7 17,1 66,9 16,0 49,3 EE-UE *Τα στιχεία αναφέρνται στ έτς 1997 για την.δ.γιυγκσλαβίας **15 κράτη-μέλη (Eurpe de quze) Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι Θεσσαλίας, ΤΜΧΠΑ/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινω νικών Αναλύσεων-ΕΔΚΑ (Βάση Δημγραφικών Δεδμένων για τα Βαλκάνια) / Univ. de Thessalie, Labratire Analyses Dégraphiques et Sciales-LDSA (Base des dnnées dégraphiques sur les Balkans). β) Τις διαβαθμισμένες όσν αφρά την έκταση ανά χώρα παρεμβάσεις στν τμέα τυ πληθυσμύ, παρεμβάσεις πυ σε ρισμένες περιπτώσεις είχαν άμεσες επιπτώσεις στην πρεία των δημγραφικών συνιστωσών (και έμμεσες στις πληθυσμιακές δμές) με ακραί παράδειγμα την πρσσιαλιστική Ρυμανία (V. Bdrva, 1972 Β. Berelsn, 1974 M. Macura, 1974 R. Pressât, 1979 INED, 1982 J. Hecht, 1986 P. Festy, 1986 J. Hecht et al., 1990 G. Calt, 1992 M. Kivu, 1991). γ) Τ γεγνός ότι όλες ι χώρες αυτές έχυν λκληρώσει πλέν την επιδημιλγική τυς μετάβαση (R. Schfield, R. Reher, Α. Bideau, 1991 Gr. Caselli, V. Egidi et al., 1995 J. Dupaquier, P. Bardet, 1998), τ πέρασμα http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 111 Πίνακας 3: Μέση πρσδκώμενη ζωή στη γέννηση στις βαλκανικές χώρες Tableau 3: Espérance de vie à la naissance dans les pays balkaniques Hes Χώρες-Pays Ελλάδα-Grèce Βυλγαρία-Bulgarie Ρυμανία-Ruanie πσδγ- ex-rsfy ΔΓ-RFY Σερβία (Σύνλ)Serbie (Ttal) Σερβία ΚεντρικήSerbie Centrale ΚσσυφπέδιKsv ΒϊβντίναVivde ΜαυρβύνιMntenegr Βσνία-Bsnie Κρατία-Cratie πγδμ-fyrm Σλβενία-Slvénie Αλβανία-Albanie Fees Χώρες-Pays Ελλάδα-Grèce Βυλγαρία-Bulgarie Ρυμανία-Ruanie πσδγ- ex-rsfy ΔΓ-RFY Σερβία (Σύνλ)Serbie (Ttal) Σερβία ΚενχρικήSerbie Centrale ΚσσυφπέδιKsv ΒϊβνχίναVivde ΜαυρβύνιMntenegr Βσνία-Bsnie Κρατία-Cratie πγδμ-fyrm Σλβενία-Slvénie Αλβανία-Albanie 1950 e0 53,5b 61,4a 1 56,9t 6 59,8b 1960 e0 67,3a 67,6t 64,1a 2 62,3t 7 63,2b 53,0b5 59,4b6 54,4b5 5 5 1955 e0 1965 e0 66,5t 3 64,7b 3 64,2b 1970 e0 70,1a 69,0a 66,2t 4 65,4t 8 66,1b 1980 e0 72,2a 68,4a 66,6a 67,7b 68,4a 1985 e0 72,6a 68,2t 66,8t 67,1b 68,3a 1990 e0 74,6a 68,0t 66,6t 69,1a 69,0a 62,4b7 64,7b3 65,8b8 67,9b 68,2b 67,9b 68,9b 61,3b6 64,3b7 66,2b3 67,5b8 68,9b 69,5b 69,5b 70,0b 6 7 3 8 1975 e0 68,5a 67,3a 66,9a 67,5b 51,6b 57,6b 57,0b 60,6b 64,3b 66,3b 68,6b 66,6b 70,5b 52,3b5 60,6b6 63,6b7 65,9b3 66,0b8 68,0b 67,4b 67,1b 67,4b 5 6 7 56,0 65,4b 52,6t1 60,9 1 54,9t 63,0t1 1950 e 1955 e 66,6b 63,0b3 66,2b 3 62,0b 65,4b3 64,9b 1965 e 56,0b5 64,5a 1 59,3t 61,4b6 63,9b 59,2t7 63,9b 2 60,8t 66,2t2 63,6 1960 e 70,4a 71,2t 67,7a 2 65,4t 65,3b7 70,5t 3 68,5b 68,4b3 1970 1975 e e 73,6a 73,4a 73,4a 70,8t 74,1a 4 70,2t 71,7a 69,9b8 71,3b 71,4b 67,9a 66,9b 68,3a 67,3b 67,0b 1980 e 76,3a 73,8a 71,8t 73,2b 73,0a 71,4b 68,3b 67,0b 68,7b 67,4b 68,5b 1985 e 77,6a 74,4t 72,8t 73,6b 73,1a 72,8b 69,7b 68,6b 70,1a 69,4b 69,6 1990 e 79,5a 74,7t 73,lt 74,9a 74,4a 55,6b5 61,1b6 64,7b7 68,0b3 69,6b8 72,0b 72,7b 72,7b 74,1b 56,9b5 63,4b6 66,7b7 70,0b3 71,3b8 73,3b 73,9b 74,1b 75,0b 53,7b5 58,2b6 55,8b7 61,7b3 65,3b8 68,5b 71,8b 70,1b 74,9b 5 6 7 3 61,4b 3 8 70,8b 63,9t4 65,7b 4 65,6t 65,0a 8 68,9b 67,2b 67,3b 66,8b 66,5a 55,0b 62,7b 68,5b 70,6b 71,9b 73,8b 73,7b 73,7b 74,2b 64,0b5 67,3b6 54,8t1 65,2a 55,1t1 68,1t1 67,8b7 62,6t2 68,8b 61,8t2 71,9t2 66,0 70,3b3 66,1b3 71,3b 65,4b3 72,7b3 67,0b 74,1b8 68,2t4 72,7b 67,6t4 72,3a 73,9b 71,8b 73,1b 71,0b 74,1a 77,0b 73,6b 74,8b 72,8b 75,5b 73,8b 78,2b 75,2b 75,9 74,0a 77,3b 75,4b 60,9a 76,0b 72,9a 74,2b 71,8a 75,1b 72,0b a: Ετήσιι πίνακες θνησιμότητας, b: Πίνακες θνησιμότητας υπλγισμένι βάσει στιχείων θνησιμότητας δύ ετών. Η τιμή της μέσης πρσδκώμενης ζωής στη γέννηση αναφέρεται πάνττε στ δεύτερ έτς, t: Πίνακες θνησιμότητας υπλγισμένι βάσει στιχείων θνησιμότητας τριών ετών. Η τιμή της μέσης πρσδκώμενης ζωής στη γέννηση αναφέρεται πάνττε για τ κεντρικό έτς. 1: 1952-1954, 2: 1960-1962, 3: 1965-1966,4: 1970-1972,5: 1950-1951,6: 1955-1956,7: 1960-1961,8: 1970-1971 Πηγές/Surces: Eurstat (2000), Cnseil de l'eurpe (2000), C. De Gubert Lante - A. Mnnier (19901997), A. Mnnier (1998a), J.P. Sardn (2000a) και Στατιστικές Επετηρίδες των χωρών. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

112 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ δηλαδή από επίπεδα υψηλής θνησιμότητας, φειλόμενης βασικά στις λι μώδεις νόσυς, σε επίπεδα σχετικά χαμηλής θνησιμότητας, όπυ ι ασθέ νειες πυ συνδένται με τν τρόπ ζωής και τη γήρανση παίζυν πλέν καθριστικό ρόλ, με απτέλεσμα τη σημαντική μείωση -Πίνακας 3μέχρι τις αρχές της δεκαετίας τυ '70 αφενός μεν των μεταξύ τυς διαφ ρών στη μέση πρσδκώμενη ζωή στη γέννηση πυ καταγράφνται την επαύρι τυ Β ' Παγκσμίυ Πλέμυ και αφετέρυ τη σχετική σύγκλιση των επιπέδων θνησιμότητας στις τέσσερις μεγάλες ενότητες της ηπείρυ μας (βόρεια, δυτική, νότια και ανατλική Ευρώπη). Μετά τα τέλη όμως της δεύτερης μεταπλεμικής δεκαετίας, ιδαίτερα δε μετά τ 1975-80, ι πρείες της θνησιμότητας είναι απκλίνυσες ανάμεσα στις βαλκανικές (της Ελλάδας εξαιρυμένης) και κεντρ-ανατλικές χώρες από τη μια μεριά και στις χώρες τυ βρειδυτικύ και νότιυ τμήματς της ηπείρυ από την άλλη: όταν στην υπόλιπη Ευρώπη αναπτύσσνται πρδευτικά απτελεσματικά μέσα καταπλέμησης των νέων παθλγιών με άμεσα απτελέσματα στ διαρκή αγώνα εναντίν τυ θανάτυ, ι βαλκανικές χώρες, όπως και η πλεινότητα των άλλων πρώην σσιαλιστικών χωρών, αδυνατύν να πρσαρμσθύν στη νέα πραγματικότητα (Πίνακες 4-5). Η ανδική πρεία της μέσης πρσδκώμενης στη γέννηση ζωής -αλλά και σε όλες τις ηλικίες εκτός της μάδας των νέων 0-14 ετών- ανακόπτεται πρ δευτικά και ι πιθανότητες θανάτυ τείνυν να αυξηθύν στις παραγω γικές (15-64 ετών) ηλικίες (Α. Gli, G. Gesan, 1981 M.I. Reer, 1985 A. Blu, J.L. Rallu, 1991 Gr. Caselli, 1993 M. klski, 1993). Φυσικά, ως ανεμένετ, ι επιπτώσεις των πρόσφατων πλιτικών και κινωνικ-ικνμικών ανακατατάξεων στα συστήματα υγείας (WH, Reginal ffice fr Eurpe, Eurpean bservatry n Health Care Systes, 1999-2000, WH- Reginal ffice fr Eurpe-, Eurpean Cunities, 1999 και 2000) σε όλες τις βαλκανικές χώρες (με εξαίρεση την Ελλάδα) είχαν τραγι κές επιπτώσεις στη θνησιμότητα, δηγώντας ακόμη και στη μείωση της μέσης πρσδκώμενης στη γέννηση ζωής ανάμεσα στ 1990 και τ 1998 (Fr. Meslé, 1996 Fr. Meslé, V.Hetrich, 1997 J. Rychtarikva, 1997). Τα δια θέσιμα δεδμένα δεν αφήνυν να διαφανεί επμένως η ύπαρξη ενός βαλ κανικύ δημγραφικύ «πρφίλ» όσν αφρά τη θνησιμότητα. Τα Βαλκά νια, εξεταζόμενα ως πρς τη θνησιμότητα, χαρακτηρίζνται έτσι από την έλλειψη μιγένειας, εν αντιθέσει με τις αναπαραγωγικές τυς συμπερι φρές, πυ παρυσιάζυν κάπιες ενδείξεις σύγκλισης. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 113 Πίνακας 4: Βρεφική θνησιμότητα στις βαλκανικές χώρες (0/00) Tableau 4: Mrtalité fantile dans les pays balkaniques (pur 1000) Χώρες-Pays 1980 Αλβανία Albanie 50,3 Βσνία Bsnie 31,5 Βυλγαρία 20,2 Bulgarie Κρατία Cratie 20,6 πγδμ54,2 FYRM Ρυμανία Ruanie 29,3 Σλβενία Slvénie 15,3 ΔΓιυγκσλαβίας RFY 33,3 Ελλάδα Grèce 17,9 12,4 Ευρ.Ένωση - UE* 1989 1990 1991 30,8 28,3 32,9 18,4 15,3 14,4 14,8 11,7 10,7 16,9 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 22,2 15,0 15,9 15,5 16,3 11,6 9,9 10,2 15,3 12,4 11,0 14,8 15,6 17,1 14,5 14,9 8,9 8,0 8,2 8,2 7,7 36,7 31,6 28,3 30,6 24,1 22,5 22,7 16,4 15,7 16,3 14,7 26,9 26,9 22,7 23,3 23,3 23,9 21,2 22,3 22,1 20,5 18,5 8,4 8,2 8,9 6,8 6,5 5,5 4,7 29,3 22,8 20,9 21,7 21,9 18,4 16,4 15 9,0 7,4 8,4 6,9 8,5 6,5 7,9 6,1 7,7 5,6 7,2 5,5 8,1 9,7 8,0 9,7 7,6 5,1 5,2 4,2 13,8 12,6 6,4 5,4 6,7 5,3 5,9 - *15 κράτη-μέλη (Eurpe de quze) Πηγές/Surces: ΤΜΧΠΑ-ΕΔΚΑ, p. cit., C. De Gubert-Lante- A. Mnnier, p.cit., J.P. Sardn, p.cit., Eurstat και Cnseil de l'eurpe, p. cit., και Στατιστικές Επετηρίδες των χωρών. δ) Τ γεγνός ότι η εξέλιξη της πρείας της γνιμότητας στις περισσό τερες βαλκανικές χώρες εγγράφεται βασικά στα πλαίσια αφενός μεν των μακρχρόνιων τάσεων πυ χαρακτηρίζυν τις αναπαραγωγικές συμπερι φρές στ σύνλ των ανεπτυγμένων περιχών τυ πλανήτη μας, αφετέ ρυ των παρεμβατικών πλιτικών (J.C. Chesnais, 1986 Κ. Tekse, 1968 A.J. Cale, S.C. Watks, 1986 P. Festy, 1991 W. Leasure, 1992). Διαπι στώνυμε έτσι (Διάγραμμα 3) σε αδρές γραμμές ότι, μέχρι τα μέσα της δεύτερης μεταπλεμικής δεκαετίας (και μέχρι τα τέλη τυ 1970 ακόμη σε ρισμένες περιπτώσεις), η φιλελευθερπίηση των εκτρώσεων (βασικής, αν όχι απκλειστικής μεθόδυ αντισύλληψης) και η έλλειψη ιδιαίτερης μέριμνας για την τεκνγνία και την ικγένεια (παρόλα τα πρώτα ληφθέντα μέτρα) συντείνυν στην πτωτική πρεία των δεικτών. Μετά τ 1965 ι πλιτικές ενίσχυσης των γεννήσεων, συνδευόμενες συνήθως από τν περιρισμό των εκτρώσεων -ή και γενικότερα της αντισύλληψης-, δηγύν για κάπι διάστημα στην ανακπή της πτώσης και εξηγύν τις συχνές αναστρφές τυ δείκτη. Φυσικά, η κινωνικ-ικνμική κρίση http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

114 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ σ( Η σ r-- r r Γ C i- C r- Γ H*' f l ΓΝ t- t ι ιη f t CD f CN f < < g Γ 1CN ιη Γ- cd I r- t - fsl H tγ~- c CD CD i n 1-- 1-- i-~- l, ι Λ, ' CN CN < ι- Γ-,, cu Β Β cd ω / / Χ r-, rd rd rd " l " * ι-~- tγ~- ΓΝ 1-- c c i 1-- r - Ω ed + j x -3- ed Cd CD " i-~- i-~- i-~- i-~-,, CU cd r s i i - t - t r - r - r - r - l~~- rd rd rd Β Β ι 0 * ν- Xi " ΓΓΝ * Xi Xi XÌ x cd cd (N ed CD r- ΓΝ c f l~ r - F c =5 ed " " " r-r-" " χ ιη,ω CD I/ e n " " rd cd *ed i-~- r- r-" r- -μ c x " Γ-, Ω χ CD x " " *JJ Χ < cu =3 e PQ cu d r r< rd rd *ed " r-" " r" r - cu C Β Pi pei è Λ.ri ρf i uu / < c. [-H < te Κ x ri è η r η rv PH Η -Ì =5 1- r- r- x =5 " " r- r- x =5 " r-" l Cd C " + j " rd rd CN l " x r-" ed ed " r- r- r- i-~- D x x ΓΝ r- r- x CN Γ η x Γ η " t Γ4 x r- r- r- x cd cd r- f c r- r- r- x r 1 cd CN" r- r- en Ui* & Γ5 r κ* Χϊ " " r- r- rd " r-" " " r-" " r" r -, l Xi CD * cd ed r" il, cd r - r - ΓΝ ι - i - ΓΝ t 1ιη l 1-- cu Ι cd r- ι * cu ΡΗ i-~- ed " " " " i-~ r - H 1-- c I-~- Γ~- 1 - C r- r- r- r- r- ;.< cri 1 Xi H" Γ- f CN 1- cd "1 i n r - cd 1 - r v l c 1 i n tγ~ r-- r-- r- r- UT) Η _ rsi CN, e* r- rsi CN 1 CN Γ- -& ed " -& ed r- * ed CN cd *ed 1-- " Γ l"rn η rd rd x rd rd, i n " " r-" r- r- r- * (Ti ed " r- r- r- " Ui* Pi α W x D 3 è -ri < w r *bjj CU W < è è è D.fi ρf i uu < c_ κ < u r / Ρ CU d psi i-t e r < <J Β pei ri <υ ö CU è η r η rv PH Η -Ì D W CU -cu i-t D 3 -è ri < Ρ CD/ ww r http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57 f

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 115 Πίνακας 6: Συνθετικί δείκτες γνιμότητας στις βαλκανικές χώρες Tableau 6: Indicateurs cnjncturels de fécndité dans les pays balkaniques Χώρες-Pays 1980 1985 1989 1990 Αλβανία-Albanie 3,6 3,3 3,0 3,0 Βσνία-Bsnie 1,9 1,9 1,7 1,7 ΒυλγαρίαBulgarie 2,1 2,0 1,9 1,8 Κρατία-Cratie 1,9 1,9 1,6 1,6 πγδμ - FYRM 2,5 2,3 2,1 2,1 ΡυμανίαRuanie 2,5 2,3 2,2 1,8 ΣλβενίαSlvénie 1,5 2,1 1,7 1,5 ΔΓιυγκσλαβίας- RFY 2,3 2,2 2,1 2,1 Ελλάδα-Grèce 2,2 1,7 1,4 1,4 Ευρ. Ένωση- UE* 1,8 1,6 1,6 1,6 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2,8 2,8 2,7 2,7 2,6 2,6 2,6 2,6 2,3 1,6-1,5** 1,6 1,6 1,5 1,7 1,5 2,3 1,5 1,5 2,2 1,5 1,5 2,2 1,4 1,5 2,1 1,2 1,6 2,0 1,2 1,7 1,9 1,1 1,7 1,8 1,1 1,5 1,9 1,2 1,4 1,8 1,6 1,5 1,4 1,4 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 1,4 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 1,2 1,2 1,2 2,1 1,4 1,5 1,9 1,4 1,5 1,9 1,3 1,4 1,9 1,4 1,4 1,9 1,3 1,4 1,8 1,3 1,4 1,7 1,3 1,5 1,6 1,3 1,5 1,3 * 15 χώρες-μέλη (Eurpe de quze) ** Μυσυλμαν-Κρατική μσπνδία (Fédératin BiH) Πηγές/Surces: ΤΜΧΠΑ-ΕΔΚΑ, p.cit, και EURSTAT, 2000. Πίνακας 7: Μέση ηλικία στην τεκνγνία στις βαλκανικές χώρες Tableau 7: Age yen à la aternité (tus enfants) dans les pays balkaniques Χώρες-Pays 1980 1985 1989 1990 1991 1992 Αλβανία-Albanie 29,0 28,8 28,5 28,5 28,2 27,9 Βσνία-Bsnie 26,6 26,3 26,0 26,0 26,2 Βυλγαρία- Bulgarie 23,9 23,9 23,9 24,0 23,8 23,8 25,4 25,8 25,8 26,0 26,2 26,5 Κρατία-Cratie 26,2 25,9 25,7 25,8 25,7 25,7 πγδμ - FYRM Ρυμανία-Ruanie 25,3 25,2 25,8 25,5 25,0 24,9 25,4 25,5 25,6 25,9 26,1 26,2 Σλβενία- Slvénie ΔΓιυγκσλαβίαςRFY 26,3 26.2 26,2 26,3 26,4 26,4 Ελλάδα-Grèce 26,1 26,3 27,0 27,2 27,4 27,6 27,1 27,6 Ευρ. Ένωση- UE* - 28,2 28,3 28,5 1993 1994 1995 27,7 27,6 27,5 1997 1998 27,2 27,0-26,8 24,5 24,6 27,6 27,6 26,1 26,3 25,2 25,3 27,6 27,8 26,5 26,6 26,7 27,9 28,0 28,2 28,6 28,8 28,9 26,9 26,9 27,0 28,4 28,6 28,8 29,0 29,1 29,3 1996 27,4-27,0 23,9 24,0 24,2 24,4 26,8 27,0 27,1 27,4 25,8 25,9 25,9 26,0 24,8 24,9 25,0 25,2 26,6 26,8 27,1 27,3 * 15 χώρες-μέλη (Eurpe de quze) Πηγές/Surces: Βλ. Πίνακα 7. πυ αναδύεται μετά τ 1980, λαμβάνντας διαφρετική ένταση σε καθεμιά από τις βαλκανικές χώρες, δεν επιτρέπει τη συνέχιση της υλπίησης των στόχων των δημγραφικών πλιτικών τυς, στ βαθμό πυ η σημαντική επιβράδυνση των ρυθμών ικνμικής ανάπτυξης απτελεί πλέν σβαρό εμπόδι. ι καταβληθείσες πρσπάθειες τα παρελθόντα έτη για αύξηση τυ αριθμύ των γεννήσεων, σταθερπίηση των έγγαμων συμβιώσεων και βελτίωση των υγεινμικών συνθηκών καταρρέυν πρδευτικά, όταν http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

116 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ ι κρατικί πρϋπλγισμί συναντύν αυξανόμενες δυσκλίες με άμεσ απτέλεσμα την πρδευτική συρρίκνωση των διατιθέμενων πόρων για τη στήριξη μέτρων δημγραφικής πλιτικής. ι επιπτώσεις στη γεννητικότη τα είναι άμεσες και η ρήξη πυ καταγράφεται τ 1990 με τη ριζική αλλαγή τυ πλιτικύ σκηνικύ δηγεί πρδευτικά (Πίνακας 6) στην κατάρρευ ση των δεικτών σχεδόν παντύ (με μόνη εξαίρεση την Κρατία και μερι κώς τη νέα Γιυγκσλαβία και την πγδμ) και στην ταχεία αύξηση της μέσης ηλικίας στην τεκνγνία (Πίνακας 7). Βάσιμα δυνάμεθα να απδώ συμε την κάθετη πτώση των συνθετικών δεικτών στη Βυλγαρία και Ρυμανία στ σκ της μετάβασης και στην πλήρη εγκατάλειψη των μέτρων ενίσχυσης της ικγένειας μετά τ 1990-1991. Αντιθέτως, η ήπια πτώση των δεικτών στη νέα Γιυγκσλαβία και την πγδμ δύναται να απδθεί μερικώς και εμμέσως στη βραδύτητα τυ περάσματς στην ικ νμία της αγράς, στην παντελή σχεδόν απυσία μέτρων ενίσχυσης της γνιμότητας στην πρ τυ 1990 περίδ και στην ανάδυση τυ εθνικισμύ (η τελευταία αυτή παράμετρς υπθέτυμε ότι έχει παίξει σημαντικό ρόλ και στη μερική και παρδική ανόρθωση της γνιμότητας στην Κρατία). Τέλς, διαφαίνεται παντύ μια σχετική σταθερπίηση της διαγενεακής γνιμότητας στις νεότερες γενεές (1955-1960) με μικρές διακυμάνσεις γύρω από τα δύ παιδιά ανά γυναίκα (Διάγραμμα 3). Φυσικά, η Αλβανία εξακλυθεί να απτελεί μια ιδιάζυσα περίπτωση, σαφώς διαφρπιύ μενη όλων των χωρών της ηπείρυ μας λόγω της ύστερης εισόδυ της στη διαδικασία της δημγραφικής μετάβασης (Α. Gjnca, 2000). Εν κατακλείδι, η σχετική τάση μιγενπίησης τυ βαλκανικύ χώρυ φείλεται βασικά στην υπχώρηση της γνιμότητας στις χώρες εκείνες πυ διακρίννταν από τν ιδιαίτερα υψηλό μέσ αριθμό παιδιών/γυναίκα. ι σημαντικές διαφρές πυ καταγράφνται πριν σαράντα περίπυ χρόνια τείνυν να εκλείψυν με τις γενεές πυ γεννήθηκαν γύρω στ 1960 και λκληρώνυν τη γνιμότητα τυς στην πρώτη περίδ πυ έπεται της απσύνθεσης τυ ευρύτερυ γεωπλιτικύ χώρυ της ανατλικής Ευρώπης. ε) Την ιδιαιτερότητα της ντι-ανατλικής Ευρώπης όσν αφρά τη γαμηλιότητα, γαμηλιότητα πυ παραμένει μέχρι τα τέλη της δεκαετίας τυ 1980 σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα -συρρικνωμένα πσστά αγάμων και πρώιμη γαμηλιότητα (J.P. Sardn, 1986 και 1991' J.Y. Rault, Ε. Brwn, Denet, 1991' J.L. Rallu, Α. Blu, 1993' J.C. Haskey, 1993' J. Rychtarikva, 1993' Ν. Btev, 1990)- αντικατπτρίζντας τόσ την εντ νότερη γαμηλιότητα των γενεών όσ και τις χαμηλές ηλικίες στη σύναψη τυ πρώτυ γάμυ για τα πία διεκρίνετ η ανατλική Ευρώπη από τις αρχές ήδη τυ αιώνα μας (Πίνακες 8 και 9). ι βαλκανικές χώρες διατή- http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 117 Διάγραμμα 3: Συνθετικός δείκτης γνιμότητας (παιδιά/γυναίκα) Figure 3: Indicateur cnjncturel de fécndité - ICF Ili'l " ΓΤ CXHM tta Ρ «FYK1U P A - AAA/VV Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι θεσσαλίας,τμχπα/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινω νικών Αναλύσεων-ΕΔΚΑ/Univ. de Thessalie, Labratire Analyses Dégraphiques et Sciales-LDSA, p.cit. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

118 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ ρησαν έτσι και στην πρώτη μεταπλεμική τεσσαρακνταετία τα βασικά στιχεία πυ σε αδρές γραμμές τις διαφρπιύσαν ήδη από τις αρχές τυ αιώνα μας από τη βόρεια και δυτική Ευρώπη, την πρώιμη δηλαδή και έντνη γαμηλιότητά τυς (Eastern Eurpean pattern κατά τν J. Hajnal, 1965). ι έγγαμες συμβιώσεις κυριαρχύν παντύ με απτέλεσμα την ύπαρξη ενός και μόνν κυρίαρχυ μντέλυ ικγένειας, σε αντίθεση με τη βόρεια και δυτική Ευρώπη πυ χαρακτηρίζεται πλέν από την πλυ μρφία. Πίνακας 8: Συνθετικί δείκτες γαμηλίότητας (πρώτι γάμι γυναικών) στις βαλκανικές χώρες Tableau 8: Indicateurs cnjncturels de prinuptialité fée dans les pays balkaniques Χώρες-Pays 1980 1985 1989 787 823 819 Αλβανία-Albanie Βσνία-Bsnie 930 930 930 Βυλγαρία- Bulgarie 983 906 850 Κρατία-Cratie 790 770 720 πγδμ - FYRM 850 850 810 Ρυμανία-Ruanie 1030 881 Σλβενία-Slvénie 790 647 ΔΓιυγκσλαβίαςRFY 821 800 Ελλάδα-Grèce 866 833 769 Ευρ.Ένωση-UE* - 1990 1991 1992 866 700 820 916 510 700 540 777 725 650 750 798 610 870-660 560 1993 1994 612 580 860 550 789 550 735 509 546 630 982 728 503 780 581 610 760 724 745 6764 590 570 719 754 550 - - 576 613 1995-1996 1997 1998 720 527 710 860 706 469 790 512 700 844 686 465 750 530 710 827 674 471 680 525 540 699 530 638 530 * 15 χώρες-μέλη (Eurpe de quze) Πηγές/Surces: ΤΜΧΠΑ-ΕΔΚΑ, C. De Gubert-Lante-A. Mnnier, A. Mnnier, Eurstat, Cnseil de l'eurpe, p.cit.. στ) Την ελεγχόμενη και περιρισμένη κινητικότητα των πληθυσμών (εξωτερική μετανάστευση). Η πρώην ανατλική Ευρώπη -με μόνη εξαίρε ση τη Γιυγκσλαβία στα Βαλκάνια (SPEMI, 1974-2000' D. Cicvic, R. Stevanvic, 2000)- ήταν μέχρι τα τέλη τυ 1980 μια ευρύτατη περιχή πυ εχαρακτηρίζετ, σε αντίθεση με τις έντνες μετακινήσεις στ εσωτερικό της καθεμιάς από τις χώρες πυ την απτελύσαν, από ελεγχόμενες και περιρισμένης έντασης εξωτερικές μεταναστεύσεις (Β. Ktzaanis, 2000' V.-E. Misja, 2000' J. Kaltcev, 2000' E. Diitrieva, V. Janeska, B. Hic, 2000' D. Cicvic, R. Stevanvic, 2000' V. Tedrescu, 2000). ι πρόσφατες αλλαγές και τ επαγωγό άνιγμα των συνόρων δήγησαν αρχικά στην ανάπτυξη σεναρίων και συγκρατημένων φόβων (J.C. Chesnais, 199Γ SPEMI, 1991-1995 Cnseil de l'eurpe, 1992 και 1993) στις όμρες http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 119 Πίνακας 9: Μέση ηλικία στν πρώτ γάμ σε έτη στις βαλκανικές χώρες (γυναίκες) Tableau 9: Age yen au preier ariage en années dans les pays balkaniques (fees) Χώρες-Pays 1980 1985 1989 Αλβανία-Albanie Βσνία-Bsnie 22,0 22,4 Βυλγαρία- Bulgarie 21,2 21,4 21,5 22,1 22,4 23,0 Κρατία-Cratie 22,2 22,4 22,8 πγδμ - FYRM Ρυμανία-Ruanie 21,5 22,1 22,2 Σλβενία-Slvénie 22,3 21,3 23,5 ΔΓιυγκσλαβίαςRFY 22,5 22,8 23,1 Ελλάδα-Grèce 23,3 23,7 24,3 Ευρ.Ένωση-UE* 23,3 24,5-1990 23,3 21,4 23,1 22,8 22,1 23,8 23,4 24,6 25,3 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 21,5 21,6 23,2 23,6 21,9 23,7 22,3 23,9 22,6 24,3 22,9 24,3 23,1 24,8 22,0 22,1 24,0 24,2 22,3 24,7 22,5 24,9 22,8 25,2 22,9 25,4 23,0 25,6 23,6 23,6 24,9 25,2 25,6 25,8 23,8 25,3 26,0 23,6 25,6 26,3 23,9 25,7 26,5 24,1 26,0 26,8 26,2 - * 15 χώρες-μέλη (Eurpe de quze) Πηγές/Surces: ΤΜΧΠΑ-ΕΔΚΑ, p.cit., και C. De Gubert-Lante-A. Mnnier, A. Mnnier, Eurstat, Cnseil de l'eurpe, p.cit. δυτικευρωπαϊκές χώρες για μαζική και μη ελεγχόμενη μετανάστευση πρς αυτές. Μια δωδεκαετία όμως μετά την πτώση τυ τείχυς τυ Βερλίνυ (και δέκα χρόνια μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ), ι πρώτες ανησυχίες έχυν σημαντικά περιρισθεί. Τα πρβλεπόμενα από ρισμένυς κύματα μη ελεγχόμενης μαζικής μετανάστευσης -αν εξαιρέσυμε φυσικά τα πρερχό μενα από την Αλβανία- υδέπτε παρατηρήθηκαν (J. Malade, 2000 S. Ttev, J. Kalchev, 2000 Κ. Kstadva, Daskalvska, K. Nsphalvska, 2000 V. Zlatanva, S. Zlatanv, 2000 A.N. Skli, 2000 V.E. Misja, 2000, A. Gjnca, 2000b) και τα ληφθέντα από τις «απειλύμενες» κιντικές χώρες μέτρα συνέτειναν ασφαλώς σημαντικά στη μη ανάπτυξη τέτιων μαζικών μετακινήσεων. Αντιθέτως, άλλες μη αναμενόμενες και μη πρ βλεπόμενες μετακινήσεις (βλ. πρόσφυγες) αναπτύχθηκαν ταχύτατα (V. Grecie, 2000 Ν. Raduski, 2000 Β. Djurdjev, 2000). Η εκτίμηση τυ συνό λυ των μετακινήσεων της τελευταίας δεκαετίας είναι πρβληματική στ βαθμό πυ τόσ ι πρώην σσιαλιστικές χώρες των Βαλκανίων όσ και ι χώρες-μέλη της ΕΕ (χώρες υπδχής) δεν δύνανται να παράσχυν αξιόπιστα στατιστικά δεδμένα: η παράνμη μετανάστευση πρς τις δυτι κευρωπαϊκές χώρες, αν και δεν πήρε τις διαστάσεις φυγής (με εξαίρεση, όπως πραναφέρθηκε, τη μετανάστευση από την Αλβανία), έχει αναπτυ χθεί μη δυνάμενη να συλληφθεί στατιστικά (βλέπε ενδεικτικά την ελληνική κατάσταση). Τέλς, φείλυμε να επισημάνυμε ότι τα μεταναστευτικά http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

120 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ ρεύματα πυ αναπτύχθηκαν στην ίδια περίδ ήταν πλυδιάστατα και δεν ακλύθησαν μόνν τ κλασικό σχήμα Βαλκάνια - δυτική Ευρώπη: πλλές βαλκανικές χώρες δέχθηκαν ταυτόχρνα «ξένυς» πληθυσμύς: πρόσφυγες, παλιννστύντες, εθνικές μεινότητες, ικνμικύς μετανά στες από λιγότερ ανεπτυγμένες περιχές γειτνικών ηπείρων ι πίι δεν μπόρεσαν να υλπιήσυν τ πέρασμα τυς στη δύση. Ασφαλώς, ι πρκληθείσες από την πρώτη γιυγκσλαβική κρίση -και δευτερευόντως από την κρίση τυ Κσσυφπεδίυ- μετακινήσεις απτε λύν, μαζί με τη μαζική μετανάστευση των Αλβανών της Αλβανίας, τν κύρι όγκ τύ μετά τ 1990 κύματς εξόδυ από τις βαλκανικές πρώην σσιαλιστικές χώρες. Η Ύπατη Αρμστεία, βασισμένη σε στιχεία πυ έδωσαν ι χώρες υπδχής, εκτιμά -τέλη τυ 1996- σε 620.000 τυς πλί τες της πρώην Γιυγκσλαβίας (UNHCR, 2000) πυ κατέφυγαν σε άλλες -μη βαλκανικές- ευρωπαϊκές χώρες, η πλειψηφία των πίων έχυν ήδη (2000) επιστρέψει στη χώρα τυς (US Cittee fr Refugees, cuntry reprt, 2000). Στυς 620.000 αυτύς μετακινηθέντες θα πρέπει να πρστε θύν ι πρόσφυγες και ι εκτπισμένι στα κράτη πυ δημιυργήθηκαν από τη διάλυση της πρώην Γιυγκσλαβίας (Πίνακας 10), ως και ι αλβα νόφωνι μετανάστες τυ Κσσυφπεδίυ της περιόδυ 1991-1997 (εκτι μάται ότι άνω των 200.000 κατίκων της περιχής αυτής την εγκατέλει ψαν για να καταφύγυν, στη μεγάλη τυς πλειψηφία, σε χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης). Τ σύνλ των πραναφερθέντων στι χείων μάς δίδει μια σαφή συνλική εικόνα των κσμγνικών μετακινήσε ων πυ συντελέσθηκαν στα δυτικά Βαλκάνια στην περίδ 1991-1997. Η κρίση τυ Κσσυφπεδίυ πρκάλεσε τ δεύτερ κύμα των μαζικών πληθυσμιακών μετακινήσεων στη νότια βαλκανική. Η Ύπατη Αρμστεία εκτιμά ότι 350.000 άτμα εγκατέλειψαν στη διάρκεια τυ 1998 και στ πρώτ τρίμην τυ 1999 την κατικύμενη από αλβανόφωνυς κυρίως επαρχία αυτή της νέας Γιυγκσλαβίας, ενώ σε αυτύς πρσετέθησαν 820.000 μετακινηθέντες στ τρίμην των νατϊκών βμβαρδισμών. ι επι πτώσεις των μετακινήσεων αυτών στις όμρες χώρες ήταν σημαντικές (462.000 περίπυ άτμα κατέφυγαν πρσωρινά στην Αλβανία, 228.000 στην πγδμ και 45.000 στ Μαυρβύνι -UNHCR, 2000-). ι χώρες της ΕΕ, ι ΗΠΑ και Καναδάς δέχθηκαν αντιθέτως περιρισμέν αριθμό πρσφύγων (30.000), ενώ 66.000 άτμα κατέφυγαν πρσωρινώς σε άλλες χώρες. Η επιστρφή από τις όμρες χώρες τυ συνόλυ σχεδόν των μετακινηθέντων αλβανόφωνων πληθυσμών συντελέσθηκε τάχιστα στ δεύτερ ήμισυ τυ 1999, των δε καταφυγόντων σε μη όμρες χώρες στη διάρκεια τυ 2000 (US Cittee fr Refugees, cuntry reprt, 2000). Αντιθέτως, η http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 121 πλιτική λύση πυ δόθηκε στ Κσσυφπέδι τν Ιύνι τυ 1999 δήγη σε κατά τυς αμέσως επόμενυς μήνες στη μαζική μετανάστευση τυ σερβι κύ πληθυσμύ της επαρχίας αυτής (και δευτερευόντως των υπλίπων μειντικών μάδων) πρς την Κεντρική Σερβία και τ γειτνικό Μαυρ βύνι, μετανάστευση πυ συνεχίσθηκε με μειωμένη ένταση μέχρι και τυς πρώτυς μήνες τυ 2000. Εκτιμάται έτσι ότι σχεδόν 188.000 άτμα (τα 3/4 σχεδόν των καταγεγραμμένων στην τελευταία απγραφή πληθυσμύ -1991- μη αλβανόφωνων κατίκων) εγκατέλειψαν τ Κσσυφπέδι κατα φεύγντας στη Σερβία και στ Μαυρβύνι (UNHCR-Cisssin fr Refugees f the Republic f Serbia, 2000). ι ικνμικές και κινωνικές επιπτώσεις των πραναφερθεισών μεταναστεύσεων στη νέα Γιυγκσλαβία είναι ιδιαίτερα σημαντικές, σε συνδυασμό με την πλιτική της Δύσης (μέχρι τα μέσα τυ 2001) έναντι της χώρας αυτής. Η ΔΓ στη διάρκεια της τρέχυσας δεκαετίας (UNHCRCissin fr Refugees f the Republic f Serbia- Cissin fr Displaced Persns n the Republic f Mntenegr, 1996, και UNHCRCisssin fr Refugees f the Republic f Serbia, 2000) υπχρεώθηκε να δεχθεί σχεδόν 700.000 Σέρβυς κυρίως πρόσφυγες από τις νέες όμρες της χώρες (Βσνία-Ερζεγβίνη, Κρατία και Κσσυφπέδι). Στην απ γραφή τυ 1996 (απγραφή πρσφύγων και άλλων θιγέντων από τν πόλεμ ατόμων) καταμετρήθηκαν 646.000 άτμα (τ 6,3% τυ πληθυσμύ της Σερβίας και τ 4,5% τυ Μαυρβυνίυ). ι πλέν πρόσφατες εκτι μήσεις (μέσα 2000) δίδυν 480.000 πρόσφυγες και 180.000 εκτπισμένα άτμα. Αν λάβυμε υπόψη την παρύσα κρίσιμη ικνμική κατάσταση της ΔΓ -ως και τις μεσπρόθεσμες ικνμικές πρπτικές της χώρας αυτής-, βλέπυμε ότι ι μετακινηθέντες πληθυσμί απτελύν δυνάμει ένα μεταναστευτικό απόθεμα ιδιαίτερα σημαντικό σε περίπτωση χαλάρω σης αφενός μεν των πρληπτικών μέτρων πυ έχυν λάβει ι χώρες-μέλη της ΕΕ για τν περιρισμό της εισόδυ των ικνμικών μεταναστών από την πρώην ανατλική Ευρώπη, αφετέρυ δε της απμόνωσης της νέας Γιυγκσλαβίας. Εκ των πραναφερθέντων συνάγεται ότι η κατάρρευση των επικρα τύντων καθεστώτων, η άρση των διαχωριστικών συνόρων και ι συγκρύσεις στη δυτική βαλκανική δήγησαν σε μια τεράστια κινητικότη τα στη ΝΑ Ευρώπη (εκτιμάται ότι στην τελευταία δεκαετία μετακινήθηκε από τις πραναφερθείσες χώρες ίδις σχεδόν αριθμός ατόμων με αυτόν πυ τις εγκατέλειψε στη διάρκεια της πρηγύμενης τεσσαρακνταπενταετίας). ι περισσότερες από τις βαλκανικές χώρες είχαν σαφώς αρνητικά http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

122 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ ί Ι 3 r 3 υ 0J &S <Ν CN c i c f d t r- / ' ; cd )! <N1 Q ü ΙΛ < w CN c CN Ρ ΙΛ Ρ C α g C c *' i H e 9 r- CN ρ CN CN c c c,cì 0 S=- a c Ά) c CD D ZS Q/ Η< +- ΰ Κ e«c 3 S T η c <iì ä?. c Q) s s V ιγ» v ν η c D w c s e s c- g T i cq cu c 8 8 CN D - ) <Ν CN Ε 8 s s c T a "--H c 3 v II << i c D a PQ PQ è SI 25 2 Q/ g -g c. ω psi d 13 P ω u r; Ρ Η Η ni ω Η ω Η H s s _ cd ë S?.S g H ω 7=; Ζ Ζ H Sä H H w ti u c μ g ΐ D Q/ WK c/3 " < S n S ce gleg ω Ρ si tì 3 i1-»!-h cr u PH cd ci) & % ω 3 Ρ.S H3 <U Su PH < ω p H ö s< 5 cs 3 v - ög a 3 «S te c S c δ ω 3 ω δ/ gs < P 5 S p c H C < LH ω Χ Ζ D < Q/ l)ö C Ν *ö c 13 Η c c υ s s rt C?~ M 6 W) g ~: Β Ρ Q/ (U 3.s 3 3 Q/ υ c c t E!- CN es <Ü ID gg <Ν1 Ρ Ό ω cd ν p I δ. 1 - D g* "--H CL Γ""" g i w ω Ρ & cd JJLP H?* ω edv / ω LH ω D fis ss il 5 è* Γ «5 a J "* &3 W) A ' η l< s r < 2 3 PH» 9/ e Ie«g v_3 q c e ci (NI?Η! c ë f <5 <υ ω - C c< \P r6 c C ) ω ci P' t? -ρ c k κ* ö S -e 3 C κ* 3 < 3, s Q/ " ω 3 0J " c" c" Ρ D c j c SD i r- Ι C Εκτπισμένι και επαναπατρισθέντες (5) V Πληθυσμός (1/1/1998,.000) Q) B U H «cd /-, ï l Q/ / 3f «p.< rd 0 http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57 Ν =L Ρ X Ρ 1 1% S Ρ u HH 3 E S Ό T. - 3 * ω rt ω -5 E<%»J

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 123 μεταναστευτικά ισζύγια (ιδιαίτερα η Ρυμανία και η Αλβανία - η τελευ ταία απώλεσε ήδη σχεδόν τ 1/3 τυ εργατικύ της δυναμικύ). Ταυτόχρ να, φείλυμε να υπενθυμίσυμε την ύπαρξη ακόμη ισχυρών μεταναστευ τικών πιέσεων και δυναμικύ: ι εθνικές μεινότητες πυ βρίσκνται εκτός των συνόρων της «μητέρας-πατρίδας» απτελύν αναμφισβήτητα σε κάθε κρίση ένα σημαντικό απόθεμα (υγγρική στη Ρυμανία και την Βϊβντίνα, αλβανική στη νέα Γιυγκσλαβία και την ΠΓΔΜ, τυρκική στη Βυλγαρία- για να περιρισθύμε στις πλυπληθέστερες εξ αυτών), ενώ παράλληλα η ικνμική κρίση πυ συνταράσσει τις περισσότερες από τις χώρες αυτές απτελεί αναμφισβήτητ παράγντα αστάθειας και αβεβαιότητας πυ δύναται να πυρδτήσει στ άμεσ μέλλν νέες μετα ναστεύσεις. Γεγνός πάντως παραμένει αφενός μεν ότι ι αρχικί φόβι για μαζική και μη ελεγχόμενη φυγή πρς τη Δύση (με μόνη εξαίρεση την λιγπληθή Αλβανία) δεν επιβεβαιώθηκαν μέχρι σήμερα, αφετέρυ δε ότι σημαντικά τμήματα τυ πληθυσμύ των περισστέρων χωρών απτελύν δυνάμει μεταναστευτικά απθέματα τα πία δύναται να ενεργπιηθύν τάχιστα. Κλείνντας τ κεφάλαι αυτό, φείλυμε παράλληλα να επισημάνυ με: α) τα όρια των συγκριτικών αναλύσεων, όταν ι ανμιγενείς δημ γραφικές συμπεριφρές συγκαλύπτνται συχνότατα -βλέπε ενδεικτικά τ παράδειγμα της πρώην ενωμένης Γιυγκσλαβίας, ή ακόμη και της νέας Γιυγκσλαβίας- από τυς μέσυς εθνικύς όρυς (ενώ παράλληλα τα δημγραφικά σύνρα τέμνυν τα εθνικά),2 και β) την ανάδειξη πρόσφατα εξαιρετικών ιστρικών συγκυριών, όπυ η μεταβλητή «πληθυσμός» ανα δεικνύεται ως κυρίαρχη (βλ., ενδεικτικά, Κσσυφπέδι και μετέπειτα πγδμ). Στα πλαίσια αυτά, ι διαφρπιημένι ρυθμί πληθυσμιακής αύξησης και τ αυξανόμεν διαχρνικά ειδικό βάρς τυ αλβανικύ πλη θυσμύ (βλ. τη χωρική συγκέντρωση των Αλβανών της ΔΓ και της πγδμ σε όμρες με τη «μητέρα-πατρίδα» περιχές) απτελύν διαπραγματευτικό πλενέκτημα και ισχυρότατ επιχείρημα στα χέρια των μάδων εκείνων πυ, έχντας υιθετήσει αλυτρωτικές θέσεις, πιέζυν για την απδχή τυ σεβασμύ της αρχής της αυτδιάθεσης, στχεύντας μεσπρόθεσμα στν επανασχεδιασμό των συνόρων στ ντιδυτικό τμήμα των Βαλκανίων. Τ διακύβευμα είναι σημαντικό και ι αντιδράσεις της μειψηφύσας εθνότη- 2. Βλέπε, αναλυτικότερα, J. Decrly et al. 1991" J. Decrly, 1998" Cl. Grasland, 1990 και 1991, ως και C. Grasland, V. Rey, 1992' Revue Belge de Gegraphie, n 122, 1998. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

124 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ τας στα πλαίσια της πγδμ3 δύνανται να δηγήσυν σε ένα φαύλ κύκλ βίας, πυ απειλεί να απσταθερπιήσει την όλη περιχή. Έτσι, όλως περιέργως, στα τέλη της χιλιετίας μας, ι αριθμί απκτύν απρόσμενη δύναμη και χρησιμπιύνται ως ισχυρότατ επιχείρημα στα πλαίσια στρατηγικών υλπίησης αλυτρωτικών στόχων. Η ανάδυση όμως των δημγραφικών συνιστωσών ως κυρίαρχων με τη συνακόλυθη επικρά τηση της λγικής τυ «πλήθυς» απειλεί να δυναμιτίσει μεσπρόθεσμα τη ντιανατλική Ευρώπη. ι βαλκανικές χώρες, σε μικρότερ ή μεγαλύτερ βαθμό, δεν είναι εθνλγικά μιγενείς. Η χρησιμπίηση επιλεκτικά γεωγραφικών κλιμάκων αναφράς αναδεικνύει (ή, αντιθέτως, απκρύπτει) την ύπαρξη μη ενσωματωμένων μειντικών πόλων με ισχυρές χωρικές συγκεντρώσεις, και τ αίτημα για αυτνμία (ή ακόμη και αυτό τυ δικαι ώματς αυτδιάθεσης) κερδίζει συνεχώς έδαφς. Λαμβάνντας υπόψη τα διακυβευόμενα στην περιχή διεθνή συμφέρντα, τ κντινό και απώτερ βαλκανικό παρελθόν, τις ιδιάζυσες συνθήκες κάτω από τις πίες συντε λείται η μετάβαση στην ικνμία της αγράς και τη σχετική αδυναμία παρέμβασης των διεθνών ργανισμών, η βαλκανική χερσόνησς τείνει να εισέλθει σε μακρά περίδ απσταθερπίησης και κρίσης, συμπαρασύρ ντας ακόμη και χώρες, όπως η Ελλάδα, ι πίες στη διάρκεια της τελευ ταίας πεντηκνταετίας ακλύθησαν ριζικά διαφρετικές διαδρμές. ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΡΒΛΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ: Η ΔΥΣΚΛΙΑ ΠΡΒΛΕΨΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ι δημγραφικές πρβλές για τν μικρό μέσ χρόν στη συγκεκριμένη περίπτωση παρυσιάζυν ιδιαίτερη δυσκλία. Η δυσκλία αυτή δεν απ τρέπει φυσικά τις στατιστικές υπηρεσίες των βαλκανικών χωρών να πρ χωρύν σε παρυσίαση σεναρίων για τις μελλντικές πληθυσμιακές εξελί- 3. Η κεντρική κυβέρνηση της νέας Γιυγκσλαβίας βρισκόταν ήδη στην πριν τη διάλυ ση εικσαετία ενώπιν σημαντικών δυσκλιών στη χάραξη της όπιας πλιτικής έναντι τυ Κσσυφπεδίυ. Πώς είναι δυνατόν, π.χ., να χαραχθεί μια δημγραφική πλιτική σε μ σπνδιακό επίπεδ, εφαρμόσιμη ταυτόχρνα σε πληθυσμύς πυ θεωρείται ότι είναι «υπέρμετρα» γόνιμι και σε πληθυσμύς ι πίι χαρακτηρίζνται από έντνη «υπγεν νητικότητα»; πώς ήταν δυνατόν να επιτευχθεί μια πρσφρότερη γεωγραφική κατανμή τυ πληθυσμύ όταν στ Κσσυφπέδι τ κατά κεφαλήν εθνικό πρϊόν ήταν τέσσερις έως πέντε φρές χαμηλότερ από αυτό της Βϊβντίνας, ενώ η πληθυσμιακή τυ πυκνότητα είναι υπερδιπλάσια; Η κυβέρνηση της πγδμ βρίσκεται την τελευταία δεκαετία ενώπιν των ίδιων πρβλημάτων στη χάραξη μιας ενιαίας δημγραφικής πλιτικής στη χώρα αυτή. http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 125 ξεις στν ρίζντα τυ 2050 (όπως συνήθως ζητείται από την EURSTAT), όπως δεν απτρέπει και μεγάλυς διεθνείς ργανισμύς (UN - Ppulatin Divisin, CDE, Wrld Bank, US Bureau f Census, π.χ.) να παρυσιάζυν δημγραφικές πρβλές για τις χώρες αυτές στα πλαίσια των τρεχόντων πργραμμάτων για τ σύνλ των χωρών τυ πλανήτη μας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, τ εγχείρημα παρυσιάζει σημαντικές δυσκλίες στ βαθμό πυ η διατύπωση των υπθέσεων για τη μελλντική εξέλιξη των συνιστωσών της δημγραφικής μεταβλής είναι άκρως πρ βληματική. Η εκτίμηση των μελλντικών μεταβλών της συνιστώσας «εξωτερική μετανάστευση» παρυσιάζει τις μεγαλύτερες δυσκλίες, θα μπρύσαμε ασφαλώς να επιχειρήσυμε πρβλές με κλειστό πληθυσμό (με βάση υπθέσεις για τη θνησιμότητα και τη γνιμότητα μόν). Στην αβεβαιότητα όμως για τα μελλντικά μεταναστευτικά ρεύματα στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης πρστίθεται και η σχετική αβεβαιότητα για τις εξελίξεις της γνιμότητας και, δευτερευόντως, της θνησιμότητας. Τ ερώτημα πυ τίθεται βασικά για τις περισσότερες από τις βαλκανικές χώρες (με εξαίρε ση την Ελλάδα) είναι η πρόβλεψη για τ βάθς και τη διάρκεια της κρίσης και των επιπτώσεων της -άμεσων και έμμεσων- στη θνησιμότητα και την αναπαραγωγή. Η πρόβλεψη αυτή δεν είναι πρφανής. Η γνιμότητα (συνθετικί δεί κτες) έχει φτάσει σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα τ 1998 (έτς για τ πί διαθέτυμε στιχεία για όλες τις χώρες της περιχής) στη Βυλγαρία, τη Ρυμανία και τη Σλβενία. Τ βασικό ερώτημα πυ τίθεται για την επόμε νη δεκαετία είναι αν θα σταθερπιηθεί γύρω από τ 1,2 παιδιά ανά γυναίκα ή θα πέσει πρσωρινά (και για πόσα έτη) κάτω από τ όρι τυ ενός παιδιύ, όπως στην πρώην Α. Γερμανία. Αντιθέτως, συνθετικός δείκτης έχει σαφώς σημαντικά περιθώρια υπχώρησης στις τέσσερις άλλες βαλκανικές χώρες (Κρατία, πγδμ, νέα Γιυγκσλαβία και Αλβα νία). Με πιυς όμως ρυθμύς θα μεταβληθεί στ μικρό-μέσ χρόν; Όσν αφρά τη θνησιμότητα, η ανάκαμψη τυ μέσυ όρυ ζωής εξαρ τάται κυρίως από τη βελτίωση των κινωνικ-ικνμικών συνθηκών και την πρσαρμγή των συστημάτων υγείας στ νέ ικνμικό περιβάλλν και δευτερευόντως από την έξωθεν βήθεια (και, στη δυτική βαλκανική, από την τιθάσευση των τάσεων για βίαιες συγκρύσεις). Με πιυς ρυθ μύς όμως θα συντελεσθεί η πρσαρμγή των συστημάτων υγείας στ νέ περιβάλλν και κατά πόσ ι συγκρύσεις είναι δυνατό να απφευχθύν στ κντινό μέλλν; ι πρβλές της Διεύθυνσης Πληθυσμύ των Ηνωμένων Εθνών (UN, 1999) πυ χρησιμπιήσαμε μας επιτρέπυν να έχυμε μια αδρή μόνν http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

126 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ εικόνα των μελλντικών δημγραφικών εξελίξεων. Λαμβάνντας ως βάση τ μεσαί από τα τρία σενάρια για καθεμιά από τις χώρες της περιχής, θα συνψίσυμε τα πρώτα βασικά συμπεράσματα πυ πρκύπτυν για την επόμενη πεντηκνταετία και εν συνεχεία θα επικεντρώσυμε την πρ σχή μας στη σχέση ανάμεσα στις αναμενόμενες δημγραφικές δμές και στις μεταναστευτικές πιέσεις από τις χώρες αυτές, στ βαθμό πυ τ θέμα αυτό ενδιαφέρει άμεσα τη χώρα μας. Με βάση τα σενάρια των Ηνωμένων Εθνών (Πίνακας 11), πληθυ σμός τυ πλανήτη μας (6,05 δις τ 2000) θα αυξηθεί κατά 1,8 δις στην επόμενη εικσιπενταετία και κατά 1 ακόμη δις ανάμεσα στ 2025 και 2050 (8,9 δις). πληθυσμός της Ευρώπης (729 εκατμ. τ 2000) θα μειωθεί κατά 27 εκατμ. στην πρώτη εικσιπενταετία (-3,5%) και κατά 75 εκατμ. στη δεύτερη (-10,6%), ενώ αυτός των βαλκανικών χωρών κατά 3 και 8 εκατμ., αντίστιχα (-5,0 και -12,0 %). ι μεταβλές αυτές θα δηγήσυν σαφώς σε μείωση τυ ειδικύ βάρυς τυ πληθυσμύ της γηραιάς ηπείρυ μας, πίς από τ 12% τυ παγκόσμιυ πληθυσμύ σήμερα (2000) θα συρρικνωθεί στ 7% μια πεντηκνταετία αργότερα. Αντίστιχη μείωση αναμένεται να έχει και η συμμετχή τυ πληθυσμύ των βαλκανικών χωρών στν παγκόσμι πληθυσμό (από 11,1% τ 2000 στ 6,0% τ 2050), ενώ τ ειδικό τυ βάρς στν ευρωπαϊκό πληθυσμό θα μειωθεί ελαφρώς (από 9,2% τ 2000 στ 9,0% τ 2050). Φυσικά, στ εσωτερικό των Βαλκα νίων, ι αναμενόμενες πληθυσμιακές μεταβλές ανά χώρα διαφέρυν σημαντικά: ενώ στην πρώτη εικσιπενταετία τυ αιώνα μας πληθυσμός των βαλκανικών χωρών αναμένεται να μειωθεί κατά 5%, πληθυσμός της Ελλάδας, της Ρυμανίας, της Κρατίας, της Σλβενίας και της Βυλγα ρίας αναμένεται να μειωθεί από 6% έως 15%. πληθυσμός της νέας Γιυ γκσλαβίας θα παραμείνει κατά τ μάλλν ή ήττν σταθερός (+2%) λόγω τυ δημγραφικύ δυναμισμύ τυ Κσσυφπεδίυ, ενώ αντιθέτως της Βσνίας-Ερζεγβίνης, της πγδμ και της Αλβανίας θα αυξηθεί κατά 9,11% και 23%, αντίστιχα. ι ρυθμί μεταβλής στη διάρκεια της επόμε νης εικσιπενταετίας δεν θα ανατραπύν, με απτέλεσμα, μια πεντηκ νταετία αργότερα (2050), πληθυσμός της χώρας μας να απτελεί τ 14,6% τυ πληθυσμύ των Βαλκανίων, της Ρυμανίας τ 29,0% και της Αλβανίας τ 7,7% (15,8%, 33,1% και 4,6%, αντίστιχα, τ 2000). ι δημγραφικές δμές εκείνων των βαλκανικών χωρών πυ βρίσκ νται στη φάση της μετάβασης πρς την ικνμία της αγράς, σε συνδυα σμό με τις αναμενόμενες μεταβλές της θνησιμότητας, γνιμότητας και μετανάστευσης και τις υιθετύμενες ικνμικές πλιτικές για τις δύ επόμενες δεκαετίες, θα πρσδιρίσυν σε σημαντικό βαθμό την ένταση των http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57

ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 127 Πίνακας 11: Η εξέλιξη των πληθυσμιακών μεγεθών στν πλανήτη μας, στην Ευρώπη και στα Βαλκάνια Tableau 11: Dnnées de base sur révlutin de la ppulatin ndiale, eurpéenne, balkanique (1995-2050) ΠΛΑΝΗΤΗΣΕΥΡΩΠΗ- ΒΑΛΚΑΝΙΑTerre-Eurpe-Balkans Συνλικός πληθυσμός πλανήτη-ppulatin ttale- Terre (.000.000) Συνλικός πληθυσμός Ευρώπη-Ppulatin ttale Eurpe (εκατόμ.-illins) Συνλικός πληθυσμόςβαλκάνια/ Ppulatin ttale-balkans (εκατό μ.-illins) (%) Ευρώπη/ ΠλανήτηςEurpe/ Terre (%) Βαλκάνια/ ΕυρώπηBalkans/Eurpe (%) Βαλκάνια/ ΠλανήτηςBalkans/ Terre Συνλικός πληθυσμός πλανήτη -Ppulatin ttale- Terre (.000.000) Συνλικός πληθυσμός Ευρώπη-Ppulatin ttale - Eurpe (εκατό μ.-illins) Συνλικός ΠληθυσμόςΒαλκάνια/ Ppulatin ttale-balkans (εκατό μ.-illins) (%) Ευρώπη/ ΠλανήτηςEurpe/ Terre (%) Βαλκάνια/ ΕυρώπηBalkans/Eurpe (%) Βαλκάνια/ ΠλανήτηςBalkans/ Terre Έτη-Années 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 5.666,4 6.055,0 6.429,4 6.794,8 7.154,4 7.501,5 7.823,7 727,9 728,9 727,4 724,2 719,3 711,9 702,4 67,3 67,4 67,2 66,8 66,1 65,2 64,1 12,8 12,0 11,3 10,7 10,1 9,5 9,0 9,2 9,2 9,2 9,2 9,2 9,2 9,1 11,9 2030 11,1 2040 10,5 2050 9,8 9,2 8,7 8,2 8.112,0 8.576,5 8.909,1 691,0 662,5 627,7 62,9 60,0 56,4 8,5 7,7 7,0 9,1 9,0 9,0 7,7 7,0 6,3 Πηγή/Surce: United Natins, 1999. μεταναστευτικών ρών πυ θα κατευθυνθύν κυρίως πρς τις όμρες κι ντικές χώρες (Ελλάδα, Ιταλία, Αυστρία και Γερμανία). ι πλιτικές πυ θα ακλυθηθύν δε -ως και ι συνέπειες τυς στη δημιυργία νέων μετα ναστευτικών απθεμάτων- δεν είναι δυνατόν να πρβλεφθύν. Όπιες http://epublishg.ekt.gr e-publisher: EKT Dwnladed at 27/09/2017 14:41:57