Ευαγγελία Μπουγατζέλη, ΕΔΙΠ, υποψήφια διδάκτορας Π.Τ.Δ.Ε. Έφη Παπαδημητρίου, Επίκουρη Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Μαρία Δούκα, Προπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. 1. Όπου γίνεται αναφορά στο αρσενικό μόνο πρόσωπο (π.χ. φοιτητής, μαθητής) υπονοείται και το αντίστοιχο θηλυκό (φοιτήτρια, μαθήτρια).
Ραγδαίες εξελίξεις στις τεχνολογίες και στις διαδικασίες επικοινωνίας Αμφισβήτηση της εξουσίας του βιβλίου και της σελίδας ως κυρίαρχων χώρων για την αναπαράσταση του νοήματος Διαδίκτυο και Παγκόσμιος Ιστός (ΠΙ) τείνουν να καταστούν ο βασικός δίαυλος ενημέρωσης, επικοινωνίας, διάδρασης και ψυχαγωγίας 2
Μολονότι το Διαδίκτυο και ο ΠΙ χρησιμοποιούνται ευρέως τόσο από εκπαιδευτικούς όσο και από μαθητές (PISA, 2009), δεν σχεδιάστηκαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Ερώτημα: Κατά πόσο η χρήση του ΠΙ μπορεί να συνεισφέρει στην παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού; Για να εξοικειωθούν οι μαθητές με τους τρόπους αξιοποίησής του, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να μάθουν πρώτα οι μελλοντικοί εκπαιδευτικοί να διαλέγονται κριτικά μαζί του. 3
Κριτικός πολυτροπικός γραμματισμός Πολιτική οικονομία των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας Κριτικός γραμματισμός διαδικτύου Κριτική παιδαγωγική προσέγγιση 4
Πώς ψάχνουν και εντοπίζουν πληροφορίες στον ΠΙ οι φοιτητές; Πώς αξιολογούν τις πληροφορίες που εντοπίζουν; Απώτερος σκοπός ήταν να διερευνηθεί η ύπαρξη ή μη πρακτικών κριτικού γραμματισμού, εάν, δηλαδή, οι φοιτητές εκλαμβάνουν την πληροφόρηση από τον ΠΙ όχι ως δεδομένη, αλλά την αμφισβητούν και προσπαθούν να δουν «πίσω από την οθόνη», θέτοντας ερωτήσεις όπως: γιατί υπάρχουν αυτές οι πληροφορίες/ποιος είναι ο σκοπός τους, ποιου τα συμφέροντα υπηρετούν/ποιου τα συμφέροντα υπονομεύουν, πώς λειτουργεί η αναζήτηση στον ΠΙ/πώς λειτουργεί ένας ιστότοπος, είναι απαραίτητο να λειτουργούν όπως λειτουργούν ή θα μπορούσαν να λειτουργούν διαφορετικά ή καλύτερα; 5
Α. Συμμετέχοντες Συμμετείχαν 85 τεταρτοετείς φοιτητές (77 γυναίκες και 8 άνδρες), ηλικίας έως 25 ετών (μόνο 2 ήταν ηλικίας 26-30 ετών), του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ. Εργάστηκαν ομαδικά, χωρισμένοι σε 19 ομάδες των 3-5 προσώπων η καθεμία. Ο σχηματισμός των ομάδων έγινε από τους ίδιους. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε νησίδα Η/Υ, στα πλαίσια 2 τρίωρων εργαστηρίων του μαθήματος «Πρακτικές διδασκαλίας πολυτροπικού λόγου». 6
Στους φοιτητές δόθηκε κατάλογος με 6 ενότητες από τα σχολικά εγχειρίδια της Γλώσσας Δημοτικού και τους ζητήθηκε: να επιλέξουν ένα τμήμα από όποια ενότητα επιθυμούν οι ίδιοι και να σχεδιάσουν μία δραστηριότητα διδασκαλίας αντλώντας πληροφοριακούς πόρους από τον ΠΙ (δυνατότητα επιλογής έως 3 ιστοτόπων). 7
Β. Τα δεδομένα συλλέχθησαν με: δομημένη παρατήρηση των πρακτικών αναζήτησης και αξιολόγησης στον ΠΙ, ηοποίαήταν: μη καλυμμένη μη συμμετοχική ανώνυμο ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο (1o εργαστήριο), καταγραφή από τους ερευνητές των παρουσιάσεων των φοιτητών των ιστοτόπων που είχαν επιλέξει (1/ομάδα) και συμπλήρωση από τους φοιτητές φόρμας 4 ανοιχτών ερωτήσεων για έναν συγκεκριμένο ιστότοπο (2o εργαστήριο). 8
Οι φοιτητές: χρησιμοποιούν τον ΠΙ τουλάχιστον 1 φορά καθημερινά για ενημέρωση/συνομιλία και ψυχαγωγία. 5 στους 10 δηλώνουν ότι το 1/3 του χρόνου τους για ενημέρωση / συνομιλία, αφορά σε εκπαιδευτικά θέματα. Πιστεύουν ότι, τόσο οι μαθητές όσο & οι εκπαιδευτικοί μπορούν με τον ΠΙ να: Βρίσκουν πληροφορίες για τα διάφορα θέματα που μελετούν (8 στους 10). Διερευνούν πρόσφατα γεγονότα (7 στους 10). Αναπτύσσουν την κριτική τους ικανότητα (6 στους 10). Βρίσκουν υλικό από αυθεντικές πηγές (4 στους 10). 9
Στην συντριπτική πλειονότητα (97%), οι φοιτητές: ψάχνουν σε ΠΙ μέσω μίας μόνο μηχανής αναζήτησης (αυτή της εταιρείας Google), αγνοούν την ύπαρξη άλλων μηχανών αναζήτησης, δεν συγκρίνουν μεταξύ τους, θεωρούν «φυσική» την πρόσβαση σε τεράστιες ποσότητες πληροφοριών μέσω μηχανών αναζήτησης και τις εμπιστεύονται ως «μοναδικές πύλες» προς πηγές πληροφόρησης, αγνοώντας συνέπειες από: τον εμπορικό χαρακτήρα των μηχανών αυτών, τους τρόπους που οι μηχανές αξιοποιούν τις «δωρεάν» αναζητήσεις των χρηστών για ίδιους σκοπούς, τη λειτουργία των μηχανών αναζήτησης (κυρίως κριτήρια εμφάνισης αποτελεσμάτων). 10
Όλες οι ομάδες πλην μίας- χρησιμοποίησαν την απλή αναζήτηση της Google. Ωστόσο, το 1/3 των φοιτητών δηλώνει ότι γνωρίζει και χρησιμοποιεί συχνά/πάντοτε σύνθετους τρόπους αναζήτησης στον ΠΙ. Οι φοιτητές νομίζουν ότι γνωρίζουν σύνθετους τρόπους αναζήτησης, γιατί χρησιμοποιούν περισσότερες από μία λέξεις. Αλλά, ακόμη και αυτό γίνεται με μη δομημένο τρόπο και έχει ως αποτέλεσμα την: ομογενοποίηση των πηγών πληροφόρησης (μη διάκριση τύπων πληροφοριών και άρα και τρόπου επεξεργασίας περιεχομένου), πλήρη εξάρτηση από κατάλογο αποτελεσμάτων της Google, ο οποίος, όμως, δομείται με κριτήρια άλλα από αυτά των χρηστών. Την κατάσταση επιδεινώνει και το γεγονός ότι επιλέγουν να δουν περαιτέρω, συνήθως πηγές που βρίσκονται σε πρώτες θέσεις καταλόγου αποτελεσμάτων και διαβάζοντας την εκεί περιγραφή τους. Έτσι, εντοπίζουν συναφείς με τον σκοπό τους πηγές, αλλά όχι κατ ανάγκη τις βέλτιστες. 11
Οι περισσότερες ομάδες επέστρεφαν στην αρχική σελίδα των αποτελεσμάτων και από εκεί επέλεγαν κάτι άλλο, κάθε φορά που έκριναν ότι η πηγή που αρχικά εντόπισαν δεν ήταν η κατάλληλη για τους σκοπούς τους. Πολλοί δεν γνώριζαν: πού ψάχνει τις λέξεις που θέτουμε, ηαπλήαναζήτηση(4 στους 10), ποιος είναι ο πιο αξιόπιστος τρόπος για να εντοπίσουμε μια ειδική βάση δεδομένων που καλύπτει εκπαιδευτικά θέματα (6 στους 10), ποια είναι η πιο αξιόπιστη πηγή για να εντοπίσουμε άρθρα σχετικά με την εκπαίδευση (5 στους 10). Σχεδόν όλοι δεν γνώριζαν πώς να αποκωδικοποιούν τη διεύθυνση των πληροφοριακών πόρων (url) στον ΠΙ, μια πρακτική κριτικής ανάλυσης που μπορεί να αποκαλύψει πολλά για τον σκοπό και την ύπαρξη κάθε πηγής. Χαρακτηριστικά, όταν ρωτήθηκαν σχετικά με τη διεύθυνση της Google (www.google.com / www.google.gr), οι απαντήσεις για το τι σημαίνει com αφορούσαν πρώτα το community και στη συνέχεια το commercial ήτοcompany. 12
Η συντριπτική πλειοψηφία (94%) θεωρεί πετυχημένες τις αναζητήσεις της, γιατί «πάντα βρίσκω κάτι σχετικό με αυτό που ψάχνω». Ελάχιστοι (μόλις 6%) θεωρούν ότι απέτυχαν στην αναζήτησή τους, εξαιτίας: συνθετότητας θέματος αναζήτησης (βιβλιογραφία για μαθησιακές δυσκολίες, σύνδρομα down, rett, williams), τρόπου αναζήτησης σε ΠΙ. Γενικά, αγνοούν: τι είδους πρόσβαση έχουν στον ΠΙ, μέσω ποιων καναλιών και τρόπων την αποκτούν, σε τι είδους πηγές αποκτούν πρόσβαση, ποιος τις επιλέγει και γιατί. Η πρόσβαση στον ΠΙ θεωρείται εύκολη και δεδομένη. Η πεποίθηση αυτή συσκοτίζει τον κριτικό αναστοχασμό και τη διατύπωση ερωτημάτων για την ίδια την πρόσβαση. 13
Δηλώνουν ότι κατά την ανάγνωση στον ΠΙ, συνήθως: διαβάζουν θέμα, τίτλο, ευρετήριο ενός ιστότοπου (7 στους 10), σαρώνουν για λέξεις-κλειδιά (5 στους 10), διαβάζουν λέξη προς λέξη (3 στους 10), διαβάζουν χωρίς ένδειξη/ βοήθεια (1 στους 10). Ωστόσο, τόσο από παρατήρηση όσο και από καταγραφή παρουσιάσεων ιστότοπων, φάνηκε ότι το ποσοστό εκείνων που διαβάζουν και κατανοούν θέμα, τίτλο, ευρετήριο ενός ιστότοπου, δηλαδή στοιχεία δομής (που αποκαλύπτουν περιεχόμενο και σκοπό ύπαρξής πληροφοριών), είναι πολύ μικρότερο. Αντίθετα, η σάρωση για εντοπισμό προεπιλεγμένων λέξεων ή φράσεων αποτελεί την κύρια πρακτική ανάγνωσης, τόσο κατά την ανάγνωση αποτελεσμάτων μιας αναζήτησης, όσο και κατά την ανάγνωση εντός ενός ιστότοπου. 14
Αξιολογούν πηγές πληροφόρησης στον ΠΙ : συγκρίνοντας με άλλες πηγές στον ΠΙ (50%), συγκρίνοντας με έντυπες πηγές (29%), συζητώντας με συμφοιτητές/διδάσκοντες (21%). Αυτή η αξιολόγηση βασίζεται αποκλειστικά σχεδόν σε στοιχεία μορφής και σχεδιασμού. Π.χ. επιλέγουν στοιχεία πολυτροπικότητας (κυρίως βίντεο) με βάση ηλικία μαθητών στους οποίους απευθύνονται και εκπαιδευτικούς στόχους που έχουν θέσει οι ίδιοι. Δε συγκρίνουν το ίδιο θέμα σε διαφορετικούς ιστότοπους με βάση ταυτότητα και σκοπούς παρόχων. (Καμία ομάδα δεν έψαξε σκόπιμα στοιχεία προέλευσης δημιουργών). Ούτε ελέγχουν το βαθμό επεξεργασίας των πληροφοριών (πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές πληροφόρησης). 15
Εμπιστεύονται πληροφορίες από: ιστότοπους εκπαιδευτικών (5 στους 10), ιστότοπους επίσημους -Υπουργείο Παιδείας και οργανισμών όπως National Geographic, Unicef- (4 στους 10), δημοφιλείς ιστότοπους (1 στους 10). Δημοφιλείς ιστότοποι Επίσημοι ιστότοποι Ιστότοποι εκπαιδευτικών 16
Αξιολογούν ως χρήσιμες τις πληροφορίες, εάν: παρουσιάζονται με ελκυστικό τρόπο -π.χ. κίνηση/βίντεο- (3στους 10) διαθέτουν εύκολη πρόσβαση -ελάχιστος χρόνος απόκρισης, απουσία κωδικών-(3 στους 10) παρέχουν συνδέσμους για περαιτέρω εξέταση θέματος (2 στους 10) περιεχόμενο ταιριάζει με σκοπούς τους (2 στους 10). Μόνο 1 στους 5, συνδέει τη χρησιμότητα πληροφοριών με ζητήματα: προέλευσης, γλώσσας (ελληνικά), επικαιρότητας, πολύπλευρης/σφαιρικής ενημέρωσης, υπηρεσίας blogger της google «όταν ταιριάζουν με τις μαθησιακές και παιδαγωγικές θεωρίες που υποστηρίζω» 17
Περιγραφή ιστοτόπου: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ (2/3) ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ (1/3)* Μορφή (8%) Περιεχόμενο «προσφέρει Περιεχόμενο γνώσεις», «ενημερωνόμαστε για τις εξελίξεις μέσω Μορφή Πολυτροπικότητα/ ζωντανών εικόνων, Εγκυρότητα/ επομένως είναι σε Σκοπός Εύρος* (12%) μεγάλο βαθμό αξιόπιστο» Άλλο* οπτικοποίηση* αξιοπιστία (9%) (24%) (13%) (28%) (6%) «[ ] ευχάριστο στη χρήση του από τα «Ενδιαφέρον», «χρήσιμο», «ο ιστότοπος είναι αναξιόπιστος, παιδιά. Οι πληροφορίες καθώς που παρέχει «ψυχαγωγικό», «διασκεδαστικό», «πιο κατανοητές και ο ευχάριστες καθένας μπορεί για τα είναι σαφείς, ανεβάσει κατανοητές, ό,τι ευχάριστες και «πρακτικό», «βοηθητικό» παιδιά» θέλει» ευκολοδιάβαστες [ ]» 18
Σκοπός δημιουργίας ιστότοπου: ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ 21% * ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ 4% * ΟΠΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ 8% * ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ/ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ 15% * «ο δημιουργήθηκε «Οιστότοπος σκοπός δημιουργίας του, αρχικά θεωρώ ότι ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ/ τυχαία» είναι εμπορικός και πολιτικός και βοηθά ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ την προώθηση συμφερόντων. Οι 25%ανθρώπων» «γιαχρήστες, τις ανάγκες όλων των όμως, χρησιμοποιούν το youtube πολλές φορές απερίσκεπτα, «Αποτελεί σημαντικό εργαλείο για το μη «δεν νομίζω ότιήδημιουργήθηκε για ένα γνωρίζοντας αδιαφορώντας μάθημα. Δημιουργεί ενδιαφέρον για στα τα συγκεκριμένο σκοπό, γιατί τα τα συμφέροντα» «Για να δίνει τη δυνατότητα ναβίντεο έχουμε παιδιά» ανεβάζει ο κόσμος» οπτική επαφή με θέματα που μας αφορούν» «Για την ανάδειξη του πολυτροπικού ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ/ λόγου» «Για να μοιράζονται ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ οι χρήστες τις γνώσεις, τις εμπειρίες καικείμενο» τις27% ιδέες τους» «[ ] οπτικοποιεί γραπτό 19
«Για ποιους λόγους θα επιλέγατε να είστε/ή να μην είστε ένας από τους δημιουργούς του ιστότοπου;» ΝΑΙ (4 στους 10): Αναγνώριση αξίας (69%)* Κοινοποίηση υλικού (23%) Κριτική αξιολόγηση υλικού (5%)* Προσωπικά συμφέροντα (3%)* ΝΑΙ 36% «Θα μπορούσα να είμαι ένας από τους ΟΧΙ δημιουργούς. 64% Η ύπαρξη του youtube είναι ιδιαίτερα σημαντική για ανθρώπους κάθε ηλικίας, οποιασδήποτε εθνότητας και πολιτισμικού «[ ] τα βίντεο υπόβαθρου που ανεβαίνουν και είναι οποιουδήποτε αξιόπιστα και έγκυρα. επαγγελματικού Σε αντίθετες «[ ] είναι και ο καλύτερος, ίσως και κλάδου, περιπτώσεις καθώς τα προσφέρει βίντεο κατεβαίνουν μια ο μοναδικός τρόπος, για να τεράστια και χαρακτηρίζονται ποικιλία κάθε ως είδους ακατάλληλα κερδίσεις χρήματα» παρουσίασης για το συγκεκριμένο βίντεο» θέμα ή περίεργα» 20
«Για ποιους λόγους θα επιλέγατε να είστε/ή να μην είστε ένας από τους δημιουργούς του ιστότοπου;» ΟΧΙ (6 στους 10): Τεχνικές γνώσεις (39%) «Όχι, αφού.com (company)» «Όχι, γιατί δεν θα δημιουργούσα έναν ιστότοπο στον οποίο χρήστες θα κοινοποιούσαν βίντεο άκριτα» Έλλειψη αυτοπεποίθησης (19%) «Όχι δεν θα μπορούσα. Πολλά από τα περιεχόμενα είναι ενάντια στην ιδεολογία μου Ιδεολογία (19%)* και η διαχείρισή του απαιτεί μεγάλη ευθύνη» Έλλειψη ενδιαφέροντος (17%)«[ ] θεωρώ πώς ο συγκεκριμένος ιστότοπος υποστηρίζεται από σημαντικούς Οικονομική επιβάρυνση (4%) επιχειρηματίες, για να προβάλλουν τις οποιεσδήποτε διαφημίσεις και videos επιθυμούν» 21
Προτάσεις βελτίωσης ιστότοπου: ΟΧΙ (1 στους 10) «Θεωρώ ότι (ο ιστότοπος) δε χρειάζεται κάποια βελτίωση» 22
Προτάσεις βελτίωσης ιστότοπου: ΝΑΙ (9 στους 10): Εγκυρότητας/ αξιοπιστίας Δημιουργία φίλτρων (54%) «Θα πρότεινα περισσότερα βίντεο Προστασίας* εκπαιδευτικού περιεχομένου και σχόλια εκπαιδευτικών» Αναζήτησης* Εκπαίδευση (22%)* «[ ] να μην με «Τα βίντεο πουπροβάλλονται απευθύνονταιβίντεο σε άσεμνο, βίαιο, προσβλητικό Δημιουργία εκπαιδευτικού αποκλειστικά καναλιού εκπαιδευτικούς με σκοπό τη χρήση τους «Να δημιουργηθούν κατηγορίες περιεχόμενο, ειδικά όταν μπαίνεις στην ως εκπαιδευτικό υλικό, θα πρέπει να Γενικά συγκεκριμένες για εύρεση ιστοσελίδα χωρίς ναευκολότερη τα έχειςοεπιλέξει και ελέγχονται από έναν φορέα οποίος θα Ενίσχυση περιεχομένου πληροφοριών» να προστατεύονται ταστα δικαιώματα ελληνικά κρίνει την είσοδο ή μη αυτού του υλικού (ατομικά), γιατί κάποιοι ανεβάζουν στα σχολεία» βίντεο με πρόσωπα που δεν το γνωρίζουν βρίσκονται «Να γίνει πιοκαι κατάλληλο γιαεκτεθειμένα» τα παιδιά» 23
Προτάσεις βελτίωσης ιστότοπου: ΝΑΙ (9 στους 10): Αποκλεισμός άσεμνου/βίαιου/προσβλητικού περιεχομένου (8%)* Περιορισμός εμπορευματοποίησης μέσω διαφημίσεων (5%) Διατήρηση σχολίων για βελτίωση και εμπλουτισμό υλικού (4%) Ανάρτηση περισσότερων πληροφοριών (3%) Τεχνικά ζητήματα (3%) 24
Μήπως είναι καιρός να αρχίσουμε να αναστοχαζόμαστε και να εφαρμόζουμε πρακτικές κριτικού γραμματισμού στον ΠΙ; 25
Ευχαριστούμε για την προσοχή σας! 26