Αρχιμανδρίτου ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ. Μετάφρασις από τα ρωσικά Αρχιμ. Ζαχαρία

Αρχιμανδρίτου ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ Μετάφρασις από τα ρωσικά Αρχιμ. Ζαχαρία Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας 2009

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ 2 [//6] Τίτλος πρωτοτύπου: Архимандрит Софроний, Письма в Россоию World (2001) Stavropegic Monastery of St John the Baptist Publishers: Патриарший Ставропигиальиый Свято Иоанно Предтеченский Монастырь, Эссекс, Аиглия. «Паломникъ», Мсква, 2001. 1 st edition (1996) ISBN 1 874679 13 4 2 st edition (με προσθήκες)(2001) ISBN 1 874679 23 1 Για την ελληνική: (2009) Stavropegic Monastery of St John the Baptist Α έκδοση στα ελληνικά 2004 [από την δεύτερη ρωσική έκδοση] ISBN 978 874679 70 7 Η ολική ή μερική μαγνητοφώνησις ή ανατύπωσις δι οιουδήποτε τρόπου του βιβλίου αυτού εις την ελληνικήν ή εις άλλας γλώσσας απαγορεύεται απολύτως. Όλα τα υπό του νόμου προβλεπόμενα δικαιώματα περί πνευματικής ιδιοκτησίας ανήκουν εις την Ιεράν Σταυροπηγιακήν Μονήν του Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ Αγγλίας. Έκδοση Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ, Αγγλίας: The Old Rectory, Tolleshunt Knights, by Maldon, ESSEX CM9 8EZ, ENGLAND

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ 3 [//7 11] ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...5 ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ...13 ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ...13 ΝΕΟΤΗΤΑ...14 ΠΑΡΙΣΙ...16 ΑΘΩΣ...18 Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΜΕ ΤΟΝ ΘΕΟ...19 Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΓΕΡΟΝΤΑ ΣΙΛΟΥΑΝΟ...19 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ...21 ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΕΧΕΙ ΠΡΟΣΩΠΟ...21 Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΠΟΥ ΔΟΘΗΚΕ ΣΤΟΝ ΜΩΥΣΗ...23 Η ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ...24 ΤΟ ΝΕΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ ΤΟΥ...25 ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΜΑΡΙΑ ΣΥΜΕΩΝΩΦ ΚΑΛΑΣΝΙΚΟΒΑ (ΣΑΧΑΡΩΦ)...30 Επιστολή 1...30 Επιστολή 2...31 Επιστολή 3...38 Επιστολή 4...41 Επιστολή 5...46 Επιστολή 6...49 Επιστολή 7...50 Επιστολή 8...52 Επιστολή 9...54 Επιστολή 10...57 Επιστολή 11...60 Επιστολή 12...61 Επιστολή 13...62 Επιστολή 14...64 Επιστολή 15...66 Επιστολή 16...67 Επιστολή 17...71 Επιστολή 18...72 Επιστολή 19...74 Επιστολή 20...75 Επιστολή 21...76 Επιστολή 22...79 Επιστολή 23...81 Επιστολή 24...84 Επιστολή 25...86 Επιστολή 26...88 Επιστολή 27...90 Επιστολή 28...92 Επιστολή 29...99 Επιστολή 30... 101 Επιστολή 31... 102 Επιστολή 32... 106 Επιστολή 33... 108 Επιστολή 34... 109 Επιστολή 35... 112 Επιστολή 36... 114 Επιστολή 37... 116 Επιστολή 38... 117 Επιστολή 39... 119 Επιστολή 40... 123 Επιστολή 41... 125 Επιστολή 42... 127 Επιστολή 43... 129 Επιστολή 44... 133 Επιστολή 45... 135 Επιστολή 46... 138 Επιστολή 47... 140 Επιστολή 48... 143

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ 4 Επιστολή 49... 144 Επιστολή 50... 148 Επιστολή 51... 149 Επιστολή 52... 150 Επιστολή 53... 151 Επιστολή 54... 153 Επιστολή 55... 154 Επιστολή 56... 158 Επιστολή 57... 159 Επιστολή 58... 161 Επιστολή 59... 163 Επιστολή 60... 166 Επιστολή 61... 168 Επιστολή 62... 170 Επιστολή 63... 171 Επιστολή 64... 173 Επιστολή 65... 175 Επιστολή 66... 176 Επιστολή 67... 177 Επιστολή 68... 178 Επιστολή 69... 180 ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΥΜΕΩΝΟΒΑ ΣΑΧΑΡΩΦ...181 Επιστολή 70... 181 Επιστολή 71... 184 Επιστολή 72... 186 Επιστολή 73... 187 Επιστολή 74... 190 Επιστολή 75... 191 Επιστολή 76... 192 Επιστολή 77... 195

[//13] ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος (Σαχάρωφ, 1896 1993) είναι γνωστός στον ορθόδοξο αναγνώστη κυρίως από το πρώτο βιβλίο του «Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης», που υπάρχει μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες. Εκείνοι στους οποίους διανοίχθηκε ο πνευματικός κόσμος του Γέροντος Σωφρονίου σχεδόν δεν χρειάζονται άλλη μαρτυρία γι αυτόν, εκτός από τον προσωπικό του λόγο. Γιατί, όπως γράφει στην αδελφή του Μαρία, «τα κυριότερα έχουν λεχθεί ήδη προ πολλού» 1 από τον ίδιο στα τρία βασικά βιβλία του: «Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης», «Περί Προσευχής» και «Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστι». Σχετικά με το τελευταίο βιβλίο του μαρτυρεί: «Εκεί έγραψα μια πλήρη εξομολόγηση για όλη τη ζωή μου. Εκεί περικλείονται όλα τα σπουδαιότερα της εν Θεώ ζωής μου» 2. Η παρούσα επιλογή επιστολών ενδέχεται να προσθέσει μερικές πινελιές στο πνευματικό πορτραίτο του Γέροντος Σωφρονίου, αποκαλύπτοντας κάποιες άλλες πλευρές της καθημερινής ζωής του και της επικοινωνίας του με άλλους ανθρώπους. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται γράμματα προς τις αδελφές του Μαρία και Αλεξάνδρα, καθώς επίσης και μια απομαγνητοφωνημένη ομιλία του που απευθύνθηκε προς όλα τα μέλη της οικογένειάς του. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ποικιλομορφία απόψεων και κοσμοθεωριών, που διέκρινε τους οικείους του Γέροντος Σωφρονίου, δεν αποτέλεσε εμπόδιο για τον πνευματικό του λόγο [//14] προς αυτούς. Με απλά λόγια διηγόταν για την εν Θεώ ζωή του έτσι, που να είναι κατανοητή ακόμη και για εκείνα τα μέλη της οικογένειας που δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους πιστούς. Φερόμενος από το πυρ της «αγάπης του Χριστού, αγάπης που αγκαλιάζει όλο τον κόσμο» 3 και τον κάθε άνθρωπο, ελεύθερος ο λόγος του για τον Θεό δεν γνωρίζει κανένα θρησκευτικό, φιλοσοφικό ή πολιτικό είδος περιορισμού, εφόσον, όπως γράφει ο ίδιος, «κάθε περιορισμός, κάθε κλείσιμο στον εαυτό μας, κάθε φόβος για το ξένο, το διαφορετικό, δεν αρμόζει σε μας τους χριστιανούς» 4. Η απεραντοσύνη αυτή της αγάπης του Γέροντος Σωφρονίου «προς κάθε άνθρωπο ως ανεπανάληπτης αιώνιας αξίας» 5 γεμίζει κάθε του λόγο, σε οποιονδήποτε και αν απευθύνεται. Έδειξε με το ζωντανό παράδειγμά του πως «στεκόμαστε μπροστά στην ανάγκη να ανοίξουμε τον εαυτό μας για όλους και όλα, ώστε να γίνουμε οι ίδιοι χριστιανοί» 6. 1 Βλ. Γράμμα προς Μαρία 57, σ. 249. 2 Γράμμα προς Μαρία 69, σ. 280. 3 Γράμμα προς Μαρία 21, σ. 128. 4 Γράμμα προς Μαρία 34, σ. 173. 5 Γράμμα προς Μαρία 47, σ. 217. 6 Γράμμα προς Μαρία 34, σ. 173.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 6 Για να γίνει πιο κατανοητό το περιεχόμενο της «Συνομιλίας» και των «Γραμμάτων», σημειώνουμε λίγα λόγια για τα διάφορα μέλη της οικογένειας που μνημονεύονται από τον Γέροντα Σωφρόνιο. Κατά τη διάρκεια όλης της ζωής του ο Γέροντας διατήρησε προσεκτικά στην καρδιά του τη μνήμη των γονέων του, και ιδιαίτερα της μητέρας του Αικατερίνας (Κατερίνας). Η μητέρα του ήταν άνθρωπος με βαθειά καρδιά και δίκαιη ζωή, πράγμα που έγινε σαφές στις ακόλουθες περιστάσεις. Μία φορά περνώντας από κάποιο δρόμο της Μόσχας, είδε μπροστά από τον ναό του Αγίου Νικολάου πλήθος λαού που συνωστιζόταν στην είσοδο της εκκλησίας. Η [//15] Κατερίνα προσπάθησε να θυμηθεί μήπως υπήρχε κάποια εκκλησιαστική εορτή την ημέρα εκείνη, που θα εξηγούσε τέτοια συρροή πλήθους. Πλησιάζοντας το πλήθος πληροφορήθηκε ότι εκεί βρισκόταν ο άγιος Ιωάννης της Κρονστάνδης. Μη θέλοντας να χάσει την ευκαιρία να δει τον δοξασμένο λειτουργό της Εκκλησίας, η Κατερίνα προσπάθησε να εισχωρήσει βαθύτερα στο πλήθος, όσο το δυνατόν πλησιέστερα προς το σημείο εκείνο όπου βρισκόταν ο πατήρ Ιωάννης. Συνέβη, ώστε ακριβώς εκείνη τη στιγμή να βγαίνει από την εκκλησία. Για να τον δει καλύτερα, σηκώθηκε στις μύτες των ποδιών της. Βλέποντάς την ο Ιωάννης της Κρονστάνδης αναφώνησε εις επήκοον όλων: «Κοιτάξτε, να δίκαιος άνθρωπος!», δείχνοντας ταυτόχρονα την Κατερίνα, που ταράχθηκε από το αναπάντεχο. Ένα άλλο περιστατικό, το οποίο φανέρωσε εν μέρει την πνευματική μορφή της μητέρας του Γέροντος Σωφρονίου αποτέλεσε το θάνατος της αδελφής του, που ονομαζόταν επίσης Κατερίνα. Η αδελφή του δεν πήγαινε στην εκκλησία και τα θέματα της πίστεως στον Θεό λίγο την απασχολούσαν. Παραταύτα η προσθανάτια κατάσταση της Κατερίνας μαρτυρούσε για ριζική αλλαγή στη συνείδησή της, αλλαγή που έλαβε χώρα ως αποτέλεσμα της εμφανίσεως σε αυτή της μακαρίτισσας μητέρας της. Για το γεγονός αυτό, ο Γέροντας πληροφορήθηκε από γράμματα. Η Μαρία περιγράφοντας την προθανάτια κατάσταση της Κατερίνας παρατήρησε: «Όταν μάθαμε ότι επρόκειτο να πεθάνει, εφόσον ο καρκίνος του ήπατος δεν θεραπεύεται γιατί είναι αδύνατο να χειρουργηθεί το ήπαρ, εμένα περισσότερο από όλα με ανησύχησε η σκέψη για την αδιάφορη στάση της απέναντι στη θρησκεία» 7. Στο επόμενο [//16] γράμμα η Μαρία έγραψε για τη μεταθανάτια εμφάνιση της μακαρίτισσας μητέρας τους Κατερίνας και με λεπτομέρειες για τον θάνατο της αδελφής τους. Από την ενέργεια των παυσιπόνων ναρκωτικών η Κατερίνα έχανε για πολύ χρόνο τις αισθήσεις της και επανερχόταν στον εαυτό της για σύντομο μόνο διάστημα. Ένα εικοσιτετράωρο πριν από τον θάνατό της, η Κατερίνα επανήλθε στις αισθήσεις της και ξαφνικά πρόφερε καθαρά κοιτάζοντας στα μάτια την Μαρία που καθόταν δίπλα της: Η μητέρα μου είπε: «Εγώ πέθανα πιστή. Θέλω και εσείς να πεθάνετε πιστοί». 7 Γράμμα της Μαρίας προς τον π. Σωφρόνιο (29 Σεπτεμβρίου 1966).

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 7 Η Μαρία είπε στην Κατερίνα: Αλλά άραγε, εσύ είσαι πιστή; Η Κατερίνα απάντησε στη Μαρία, κάπως στενοχωρημένη, ότι η Μαρία μιλάει για κάτι που πλέον δεν την αφορά. Ναι. Αλλά πρέπει και όλοι οι υπόλοιποι να το μάθουν αυτό Η Μαρία μετά από αυτό ρώτησε: Μίλησες με τη μητέρα; Στο ερώτημα αυτό η Κατερίνα με πλήρεις αισθήσεις απάντησε: Ναι 8. Ο Γέροντας Σωφρόνιος συχνά θυμόταν ότι, πριν από την αναχώρησή του για το εξωτερικό, το 1921, η μητέρα του του έδωσε έναν μικρό επιστήθιο σταυρό ως ένδειξη της μητρικής ευλογίας της. Αυτό έγινε κατά τον καιρό που εκείνος προσελκύσθηκε από τη μη χριστιανική Ανατολή, αφήνοντας την πίστη της νεανικής του ηλικίας. Δεχόμενος όμως τον μικρό αυτό σταυρό μόνο για να μη στενοχωρήσει [//17] τη μητέρα του, με την πάροδο του χρόνου, σύμφωνα με τα λόγια του, ολοένα και ισχυρότερα αισθανόταν δια μέσου αυτού τη δύναμη της ενέργειας της μητρικής ευλογίας, που τον συνόδευσε σε όλη τη ζωή του. Ο μικρός αυτός σταυρός βρισκόταν πάντα κοντά στον Γέροντα Σωφρόνιο, μέσα στο κελλί του, και λίγο πριν τον θάνατό του παράγγειλε να τον θάψουν με αυτό τον σταυρό. Στον τάφο επίσης, σύμφωνα με αίτημά του, έριξαν μια χούφτα χώμα από τον τάφο της μητέρας του, το οποίο φύλαξε από τον καιρό ενός ταξιδιού του στη Ρωσία. Με μεγάλη αγάπη ο Γέροντας θυμόταν επίσης την παραμάνα του. Η επίδρασή της στη διαμόρφωση της πνευματικής μορφής του Σεργίου (του μετέπειτα αρχιμανδρίτη Σωφρονίου) κατά τα παιδικά του χρόνια ήταν αποφασιστική. Γι αυτήν ο Γέροντας Σωφρόνιος εν μέρει αναφέρεται στη «Συνομιλία με την οικογένεια». Η παραμάνα ανατράφηκε σε αγροτική οικογένεια. Χάρη στη στενή σχέση της αγροτικής ζωής με την Ορθόδοξη Εκκλησία η παραμάνα συνήθισε από την αρχή της παιδικής ηλικίας της να προσεύχεται επί πολύ στην εκκλησία και στο σπίτι. Από τα νεανικά της χρόνια διακριτικό χαρακτηριστικό ήταν η παρθενική εκείνη καθαρότητα της ψυχής της, που την έκανε τόσο ικανή για τη βαθειά καρδιακή προσευχή. Όταν έφθασε σε ηλικία γάμου, οι γονείς της την αρραβώνιασαν δια της βίας μ ένα παλικάρι του χωριού. Την πρώτη νύκτα του γάμου πήδηξε από το παράθυρο στον δρόμο, κι έτσι, χωρίς να πάρει μαζί της κανένα εφόδιο, κατέφυγε στη Μόσχα με την ελπίδα να βρει εκεί κάποια εργασία. Έτσι προσελήφθη ως παραμάνα στην οικογένεια του Σαχάρωφ, όπου της εμπιστεύθηκαν την ανατροφή του νεογέννητου Σεργίου. Οι αναμνήσεις του Γέροντος από τα νηπιακά και παιδικά του χρόνια συνδέονταν ακριβώς με αυτήν. Εκείνη δεν [//18] τον πήγαινε μόνο περίπατο, αλλά και στην εκκλησία για τις ακολουθίες. Εκεί ο μικρός Σέργιος καθόταν στα πόδια της, όσο αυτή προσευχόταν. Η βαθειά αυτή και ολόθερμη προσευχή της 8 Γράμμα της Μαρίας προς τον Γέροντα Σωφρόνιο (10 Οκτωβρίου 1966).

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 8 παρθενικής καρδιάς δεν πέρασε χωρίς να αφήσει τα ίχνη της στο παιδί. Και η παραμάνα, χωρίς η ίδια να το συνειδητοποιήσει, έγινε ο πρώτος δάσκαλος προσευχής για τον Γέροντα Σωφρόνιο 9. Η συνήθεια αυτή και η απαίτηση για αδιάλειπτη προσευχή διατηρήθηκαν στον Γέροντα κατά τη διάρκεια όλης της ζωής του, ακόμη και κατά τους χρόνους εκείνους που άρχισε να προσελκύεται από τις ανατολικές θρησκείες στην αναζήτηση του Υπερπροσωπικού Απολύτου. Αυτή ήταν η περίοδος κατά την οποία έπαυσε να εκκλησιάζεται και, σύμφωνα με τα ίδια του τα λόγια, «με μεγάλη προσπάθεια άρχισε να αναχαιτίζει στον εαυτό του την προσευχή» και «αποφάσισε να απομακρυνθεί από την παιδική προσευχή» 10. Το γεγονός αυτό η παραμάνα το ζούσε με πόνο, γιατί αγαπούσε τον Σέργιο με μητρική αγάπη. Έτσι κάποτε, λίγο πριν από τον καιρό που ο Σέργιος όφειλε να καταταγεί στο στρατό, ενώ αυτή ήταν απασχολημένη με τις καθημερινές δουλειές του σπιτιού σιδέρωνε τα ρούχα, και ο Σέργιος βρισκόταν στο δωμάτιο δίπλα της, ξαφνικά αυτή, ακουμπώντας το χέρι της στο κεφάλι του, με πικρία του είπε τρυφερά: «Ανόητο παιδί! Μα ο άνθρωπος χωρίς τον Θεό είναι σαν το άγαλμα»! Είναι φανερό ότι η φλογερή προσευχή της παραμάνας συγκράτησε τον νεαρό Σέργιο από τον τελικό χωρισμό του από τον χριστιανισμό κατά τα χρόνια εκείνα και την ολοκληρωτική στροφή του προς τις θρησκευτικές ιδέες της μη χριστιανικής Ανατολής. [//19] Ο Γέροντας μνημόνευε και μία άλλη περίπτωση που συνδέεται με την παραμάνα του, όταν αυτή, παρά την αγραμματοσύνη και την απλότητά της, φανέρωσε τη βαθειά πνευματική διαίσθησή της. Κάποια φορά ζωγράφιζε το πορτραίτο της αδελφής του Αικατερίνας σε προφίλ. Βλέποντάς το η παραμάνα είπε: «Μα γιατί τη ζωγραφίζεις έτσι, ώστε να φαίνεται μόνο το ένα μάτι της»; Μετά από παρέλευση πολλών ετών, όταν ο Γέροντας Σωφρόνιος άρχισε να ασχολείται με την εικονογραφία, θυμήθηκε τα λόγια αυτά και εξεπλάγη για το βάθος τους. Σύμφωνα με την εικονογραφική παράδοση η ζωγράφιση προσώπων αγίων σε προφίλ αποφεύγεται, εφόσον μόνο με την απεικόνιση των δύο ματιών, και όχι του ενός, είναι δυνατό να αποδώσουμε με χρώματα την πνευματική ουσία, την προσωπικότητα του ανθρώπου. Σε ένα από τα γράμματά του ο Γέροντας αναφέρει επίσης τον αδελφό του Νικόλαο, τον οποίο ιδιαίτερα αγαπούσε για τον αληθινά χριστιανικό χαρακτήρα του: «Σπάνιος, εκπληκτικός άνθρωπος σε όλη τη ζωή του μετέδιδε σε τόσους ανθρώπους την ειρήνη, που είναι τόσο απαραίτητη στον κόσμο μας για όλο τον κόσμο, και συνεπώς και για τον καθένα μας» 11. 9 Συνομιλία με την οικογένεια, σ. 27. 10 Συνομιλία με την οικογένεια, σ. 30. 11 Γράμμα προς Μαρία 59, σ. 254.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 9 Η πνευματική σοφία του Νικολάου άρχισε να εκδηλώνεται από τα πρώτα νεανικά του χρόνια. Κάποια φορά, όταν αυτός και ο Σέργιος περπατούσαν στη Μόσχα, έτυχε να περνούν δίπλα από ένα σπίτι, από τα παράθυρα του οποίου έφθαναν κραυγές ανθρώπων που μάλωναν και διαπληκτίζονταν. Σε σχέση με αυτό ο Νικόλαος παρατήρησε στον Σέργιο: Ξέρεις πώς αρχίζουν όλες οι οικογενειακές έριδες και συγκρούσεις; [//20] Πώς; Φτάνει να πει κάποιος, «Μα τι είμαι εγώ εδώ μέσα;», και να κτυπήσει τη γροθιά του στο τραπέζι. Ο Νικόλαος από τα νεανικά του ήδη χρόνια φανέρωσε εκείνη την ευαισθησία της καρδιάς, την οποία ο Γέροντας Σωφρόνιος τόσο πολύ εκτιμούσε στην πνευματική του διακονία. Μετά από συμβουλή του γιατρού, ο Νικόλαος πέρασε ένα διάστημα σε κάποιο σανατόριο, που βρισκόταν κάπου στην Λευκορωσία. Επειδή προσερχόταν από την πρωτεύουσα, οι τοπικοί κάτοικοι έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι αυτόν και του έκαναν διάφορες ερωτήσεις για τη Μόσχα και για πολλά άλλα, γιατί από την πρώτη κιόλας στιγμή γνωριμίας με τον Νικόλαο ήταν δύσκολο να μην παρατηρήσουν την πολυμάθειά του και την ευρύτητα των γνώσεών του. Τότε λοιπόν μια χωρική μοιράστηκε μαζί του το πρόβλημά της. Η θυγατέρα της με δυσκολία αφομοίωνε τα παραδιδόμενα στο σχολείο μαθήματα, και γι αυτό τον λόγο πολλοί γείτονές της την θεωρούσαν διανοητικά καθυστερημένη. Όταν όμως ο Νικόλαος την είδε, είπε στη μητέρα: «Το κορίτσι δεν είναι ανόητο, αλλά πρέπει να της διδάξετε να συγκεντρώνει το νου της. Ας διαβάζει κάθε μέρα, ιδιαίτερα πριν από τα μαθήματα, το Θεοτόκε Παρθένε τρεις φορές, και το πράγμα θα διορθωθεί». Υπακούοντας στη συμβουλή του δεκαπεντάχρονου νέου η μητέρα γρήγορα πείστηκε ότι είχε δίκαιο. Το κορίτσι σύντομα ξεπέρασε στα μαθήματα τους συμμαθητές της. Ανάμεσα στους άλλους επισκέπτες ήταν μία νεαρή γυναίκα, που αφηγήθηκε στον Νικόλαο τα προβλήματα που είχε με τον πεθερό της. Αυτός ήταν άξεστος και σπάνια φερόταν προς τη νύφη του χωρίς κραυγές, πράγμα που την έκανε να υποφέρει πολύ. Ο Νικόλαος λοιπόν της έδωσε μία εντελώς απροσδόκητη συμβουλή: «Όταν αρχίσει να φωνάζει, να κάθεστε και να τρώτε ψωμί». Και πράγματι, [//21] μετά από παρέλευση κάποιου χρονικού διαστήματος η κατάσταση διορθώθηκε. Οφειλόταν στο ότι ο Νικόλαος διαπίστωσε ένα άλλο χαρακτηριστικό στη φύση αυτού του ανθρώπου, την πλεονεξία. Βλέποντας ότι οι φωνές και άγρια συμπεριφορά προς τη νύφη του της προκαλούσαν παθολογική όρεξη κι αυτή άρχιζε να τρώει ψωμί, ο πεθερός έγινε πιο προσεκτικός στη συμπεριφορά του αναλογιζόμενος τη δαπάνη. Σε ωριμότερη ηλικία ο Νικόλαος προσχώρησε στον κύκλο των πνευματικών οπαδών γνωστού ιερέως της Μόσχας, του Αλεξίου Μετσιέφ. Υπήρξε στιγμή στη ζωή του κατά την οποία, σύμφωνα με την προτροπή του πατρός Αλεξίου, σκεφτόταν σοβαρά την ανάληψη του ιερατικού αξιώματος και άρχισε ακόμη να προετοιμάζεται για την ιερατική διακονία στην επαρχία του Έλμα Ατίνσκ. Ο Γέροντας με ευλάβεια θυμόταν ότι η μορφή του Νικολάου, ο τρόπος με τον οποίο μιλούσε και συμπεριφερόταν, οι εσωτερικές κινήσεις της

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 10 καρδιάς του και οι αντιδράσεις της ψυχής του, μ έναν λόγο τα πάντα μαρτυρούσαν για το πνευματικό βάθος και την ιεροπρέπεια της προσωπικότητάς του. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη ήταν η ιλαρή και σταθερή γνώμη του, που φανέρωνε τη βαθειά ειρήνη της ψυχής του, την οποιά δεν μπορούσαν όλοι να διατηρούν. Έτσι, όταν ο Νικόλαος εκκλησιαζόταν, υπήρξαν περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ιερουργός, παρατηρώντας τον ανάμεσα στους προσευχομένους, από την όψη του τον εξελάμβανε ως ιερέα και του πρότεινε να προσεύχεται στο ιερό. Δεν ήταν όμως θέλημα Θεού να γίνει ιερέας. Το 1930 ο Νικόλαος διορίστηκε στην υπηρεσία της κυβερνήσεως του Γκοσπάνκ στην Σοβιετική Ένωση, όπου ένας από τους συναδέλφους του, φθονώντας τη γρήγορη πρόοδο του Νικολάου στην υπηρεσία, τον κατήγγειλε ότι «ψάλλοντας προσευχές και ψαλμούς ασκεί αντικυβερνητική προπαγάνδα». Μετά [//22] από την καταγγελία αυτή, το 1931 ο Νικόλαος συνελήφθη και εξορίστηκε στο Σεμιπαλατίνσκ. Η καταδίκη δεν επιβλήθηκε για τις «προσευχές» και τους «ψαλμούς», αλλά για την άρνησή του, ακόμη και μετά από σκληρές ανακρίσεις, να δώσει οποιεσδήποτε πληροφορίες για άλλους ενορίτες του ιερέως Αλεξίου Μετσιέφ. Ο Νικόλαος δεν απέκρυψε τις πεποιθήσεις του. Ομολόγησε και ότι έψαλλε σε εκκλησιαστική χορωδία. Το 1934 ο Νικόλαος επέστρεψε στη Μόσχα, και κατά τους χρόνους του Μεγάλου Πατριωτικού πολέμου ήταν στις μάχιμες δυνάμεις. Το 1949 ο Νικόλαος εκτοπίσθηκε πάλι απροσδόκητα από τη Μόσχα, αυτή τη φορά στο Βλαντιμίρ, όπου υποβλήθηκε σε εξαντλητικές ανακρίσεις. Το 1958 αποκαταστάθηκε πλήρως. Όταν ο γιος του Βαντίμ τον ρώτησε αν προσευχόταν κατά τον καιρό της εξορίας του, αυτός απάντησε: «Νομίζεις ότι θα μπορούσα να αντέξω όλες τις δοκιμασίες χωρίς την προσευχή»; Όλες όμως οι δοκιμασίες που του έτυχαν υπέσκαψαν τη σωματική υγεία του, αλλά πολλαπλασίασαν την πίστη και την αγάπη του προς τον Θεό και τον πλησίον. Σε ένα μεγάλο κύκλο στίχων προς την αγαπημένη γυναίκα του και έναν φίλο του έγραφε: Όχι εδώ, αλλά εκεί η εκπλήρωση για όλα. Σε όλα δόθηκε το τέλος. Πρόσεχε πάντα τους αγίους πόθους. Σε αυτούς η οδός μας προς την αιωνιότητα. Τον Οκτώβριο του 1991 ο Γέροντας Σωφρόνιος σε αφιέρωση στο βιβλίο του, Περί προσευχής, που χάρισε στην κόρη του Νικολάου έγραψε: «Να θυμάσαι ότι ο πατέρας σου Νικόλαος ήταν άγιος επάνω στη γη και τώρα στον ουρανό έχει μεγάλη δόξα». [//23] Ένας από τους λόγους που ο Γέροντας Σωφρόνιος, παρά την αγάπη και τον σεβασμό του προς τον Νικόλαο, δεν του έγραφε γράμματα, ήταν ο φόβος μήπως εκθέσει τον αδελφό του και την οικογένειά του στον κίνδυνο των κρατικών αρχών. Αυτό δικαιολογεί και γιατί το κύριο μέρος της αλληλογραφίας

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 11 του απευθυνόταν προς τη Μαρία και την Αλεξάνδρα, οι οποίες δεν είχαν οικογένειες 12. Η αλληλογραφία με την Αλεξάνδρα δεν διακρίνεται για τον θεολογικό πλούτο, με τον οποίο είναι γεμάτα τα γράμματα προς την Μαρία. Η Αλεξάνδρα δεν πίστευε, και γι αυτήν ο Γέροντας δεν ήταν τίποτε περισσότερο από αδελφός. Η Μαρία όμως διέκρινε στον Γέροντα Σωφρόνιο άνθρωπο με ανεξάντλητη πνευματική πείρα και τοποθέτησε τον τόνο της αλληλογραφίας τους στο πνευματικό επίπεδο, γιατί η ίδια ήταν άνθρωπος βαθιά θρησκευτικός. Ο Γέροντας αντιμετώπιζε με μεγάλο σεβασμό την πνευματική πείρα που βίωνε η Μαρία και πολλές φορές αναφερόταν σε αυτήν κατά την αλληλογραφία τους. Κατά τη συνάντησή της με τον Γέροντα Σωφρόνιο η Μαρία του αφηγήθηκε ένα επεισόδιο της ζωής της. Αυτό συνέβη κατά τα νεανικά της ακόμη χρόνια, όταν κυριαρχούσε στη χώρα το μετεπαναστατικό χάος και η θέση πολλών ανθρώπων που δεν συμμερίζονταν την ιδεολογία της κυβερνήσεως των μπολσεβίκων βρισκόταν σε κίνδυνο. Κάποια από εκείνες τις ημέρες, όταν κατέλαβε την Μαρία ο φόβος για ενδεχόμενες καταπιέσεις, κατά την ώρα της προσευχής αισθάνθηκε ότι Κάποιος από πίσω τρυφερά έπιασε τα χέρια της και άκουσε καθαρά στην καρδιά της τη φωνή του Ίδιου του Χριστού που έλεγε: «Μη φοβάσαι, Εγώ θα σε προστατεύσω». Τη στιγμή εκείνη δεν είχε ούτε [//24] την ελάχιστη αμφιβολία σχετιά μ Εκείνον που της είπε τα λόγια αυτά. Το αίσθημα του φόβου εγκατέλειψε την Μαρία ανεπιστρεπτί. Διατήρησε το βίωμα αυτό κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής της. Αυτό τη βοήθησε επίσης όταν χρειάσθηκε να κάνει τις διατυπώσεις για το ταξίδι της στην Μεγάλη Βρετανία, προκειμένου να επισκεφθεί τον Γέροντα Σωφρόνιο. Τον καιρό εκείνο ο «ψυχρός πόλεμος» βρισκόταν στο αποκορύφωμά του και κάθε επαφή με την Δύση εγκυμονούσε επικίνδυνες συνέπειες. Η Μαρία όμως, διατηρώντας στην καρδιά της τα λόγια εκείνα του Χριστού, πήγε άφοβα σε όλα τα σοβιετικά γραφεία που συνδέονταν με την έκδοση αδειών για την έξοδο από τη χώρα. Το θάρρος της οδήγησε τους υπαλλήλους του τμήματος θεωρήσεων στη σκέψη ότι τόσο ελεύθερα μπορεί να συμπεριφέρεται μόνο κάποιος που προστατεύεται από υψηλά ιστάμενο πρόσωπο. Και χωρίς περιττές ερωτήσεις, την προμήθευσαν με όλα τα απαραίτητα στοιχεία. Ούτε πέρασε από τον νου τους, ότι αυτή ήταν απλός άνθρωπος. Έτσι, στη δεκαετία του 60 η Μαρία κατόρθωσε να επισκεφθεί τον Γέροντα στη Μεγάλη Βρετανία. Συναντήθηκαν επίσης μερικές φορές στη Ρωσία. Από τότε που ο Γέροντας Σωφρόνιος έφυγε στο εξωτερικό, το 1921, επισκέφθηκε τη Ρωσία οκτώ φορές. Την πρώτη επίσκεψη πραγματοποίησε ύστερα από επίσημη πρόσκληση του Πατριάρχου Μόσχας το 1958. Εν μέρει η πρόθεσή του κατά την πρώτη αυτή επίσκεψη ήταν η απόπειρα να παραμείνει στη Ρωσία, στη Λαύρα του Αγίου Σεργίου. Η πρόνοια όμως του 12 Η Αλεξάνδρα δεν ήταν παντρεμένη, ενώ η Μαρία χήρεψε λίγο πριν αρχίσει η αλληλογραφία με τον Γέροντα Σωφρόνιο.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 12 Θεού οδήγησε τα πεπρωμένα του προς άλλη κατεύθυνση. Όταν τον υποδέχθηκε ο Μακαριστός Πατριάρχης Αλέξιος ο Α και ο Γέροντας Σωφρόνιος του ανακοίνωσε την επιθυμία του, εκείνος του είπε: «Πάτερ Σωφρόνιε, ελάτε αύριο και θα σας δώσω απάντηση». Την επομένη ημέρα ο Πατριάρχης [//25] είπε: «Πάτερ Σωφρόνιε, εγώ δεν μπορώ να τα κάνω όλα». Εκείνα τα χρόνια η ατμόσφαιρα του «ψυχρού πολέμου» ήταν ιδιαίτερα αισθητή, και ο Γέροντας Σωφρόνιος δεν ήθελε να βάλει τους δικούς του σε κίνδυνο. Γι αυτό και η πρώτη συνάντησή του με την οικογένειά του ήταν ιδιαίτερα σύντομη και ολιγόλογη. Σε όλες τις επισκέψεις που ακολούθησαν ο Γέροντας πήγε στη Ρωσία ως τουρίστας, με τα ταξιδιωτικά προγράμματα της αγγλικής εταιρίας «Thomson s Holidays», επειδή η επίσκεψη ύστερα από προσωπική πρόσκληση μπορούσε να βάλει το πρόσωπο που τον προσκαλούσε σε κίνδυνο από τις σοβιετικές αρχές. Παρά ταύτα οι επαφές με την οικογένεια ήταν κατά τις επισκέψεις αυτές περισσότερο εκτεταμένες. Κάθε φορά που ο Γέροντας έφθανε στη Μόσχα, όλη η οικογένεια μαζευόταν στο σπίτι της Μαρίας, όπου γίνονταν όλες οι συνομιλίες. Μία από αυτές τις συνομιλίες μαγνητοφωνήθηκε τον Μάρτιο του 1975. Εκείνη τη φορά ο Γέροντας μπορούσε να διηγείται για τον εαυτό του πιο ανοικτά, απ ό,τι στα προηγούμενα χρόνια. Κάθε φορά που πρόκειται να δημοσιεθεί οποιαδήποτε προσωπική αλληλογραφία ή ομιλία, ο εκδότης αντιμετωπίζει το ερώτημα: Πώς, με ποια ηθική δικαιολογία μπορεί κάποιος να παρουσιάσει κάτι βαθιά προσωπικό στην κρίση πλήθους ανθρώπων; Εκδίδοντας τη συνομιλία και τα γράμματα αυτά έχουμε υπ όψιν μας τα λόγια του Γέροντος Σωφρονίου προς τη Μαρία: «Ας είναι μαζί σου το έλεος του Θεού της Αγάπης, για να σε συνοδεύει πάντοτε. Και να μοιράζεσαι εκείνα που σου στέλνει ο Θεός με άλλους που είναι έτοιμοι και προπαντός διψούν να δεχθούν τη σωτηρία» 13. Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ Αγγλίας 13 Γράμμα προς Μαρία 55, σ. 257.

[//26] ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Μόσχα 1975 Έχει περάσει σχεδόν περισσότερος από μισός αιώνας αφότου έφυγα, και μολονότι έχουμε ζήσει κάτω από τελείως διαφορετικές συνθήκες, εντούτοις υπάρχει κάτι στο αίμα, στη συγγένεια, που κάνει τη συνάντησή μας να πραγματοποιείται με εμπιστοσύνη από την πρώτη στιγμή. Τώρα είμαι ήδη 80 περίπου ετών και δεν μπορώ να κάνω προγράμματα για πολλά χρόνια. Δεν μπορώ να προβλέψω αν θα σας ξαναδώ ακόμη μία φορά ή όχι, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα. Κι επειδή σήμερα μερικοί από εσάς θέλουν να μάθουν κάποια πράγματα για μένα, σκέφθηκα να σας διηγηθώ τη ζωή μου, όχι τόσο την εξωτερική, όσο την εσωτερική. Γιατί στην πλειονότητά τους οι άνθρωποι ακούν και παρατηρούν τα εξωτερικά. Τα πεπρωμένα όμως κάποιου και των λαών και των μεμονωμένων ανθρώπων εξαρτώνται από την εσωτερική διάθεση του ανθρώπου Σκέφτομαι, ότι για να γίνω πιο κατανοητός, οφείλω να αρχίσω από την πολύ νεαρή ηλικία μου. ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ Κατ αρχάς τεράστια επιρροή άσκησε επάνω μου η παραμάνα μας Αικατερίνα. Η γέννησή μου, όπως μου διηγήθηκαν αργότερα, ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη για τη ζωή και της μητέρας και του παιδιού. Τελικά όμως ένας χειρούργος γυναικολόγος κατόρθωσε να σώσει και εμένα [//27] και τη μητέρα 1. Τον χειρούργο εκείνο τον έλεγαν Σεργκέι Συμεώνοβιτς. Και ο πατέρας μου έδωσε το όνομα Σεργκέι επειδή τότε έτσι θα ήμουν κι εγώ Σεργκέι Συμεώνοβιτς. Έπειτα με ευγνωμοσύνη του δώρισε ένα δερμάτινο καναπέ με την ασημένια επιγραφή: «Στον Σεργκέι Συμεώνοβιτς από τον Σεργκέι Συμεώνοβιτς». Ο πατέρας ήταν καλοκάγαθος άνθρωπος, και σε πολλές περιπτώσεις βαθύς, αλλά τον περισσότερο καιρό ήταν πολύ εύθυμος και του άρεσε να αστειεύεται. Τα πρώτα παιδικά μου χρόνια ήταν δύσκολα για τη μητέρα μου, γιατί, όπως μου είπε η ίδια, τα μάτια μου ήταν άχρωμα, σαν γυάλινα με δύο μόνο τελείες, και ανησυχούσε πολύ. Η παραμάνα με πήγαινε περίπατο στις λεωφόρους ή στην εκκλησία. Η παραμάνα μας ήταν άνθρωπος βαθύς και με δυνατή προσευχή. Στεκόταν όρθια για πολλή ώρα στην εκκλησία, κι εγώ μικρός καθόμουν πότε πότε πλάι στα πόδια της. Και φυσικά σε τέτοιες περιστάσεις υπό την επίδραση της παραμάνας αναπτύχθηκε και σε μένα διάθεση να προσεύχομαι. Όταν ήμουν μικρό παιδί, δεν μου ήταν κόπος να προσεύχομαι μισή ώρα, σαρανταπέντε λεπτά. Το ένιωθα σαν ανάγκη. 1 Κάποια στιγμή κατά τον τοκετό ο κίνδυνος για τη ζωή της μητέρας ήταν τόσο μεγάλος, ώστε ο γιατρός βρέθηκε στην ανάγκη να βάλει τον πατέρα μου να διαλέξει ανάμεσα στη μητέρα και το παιδί. Τότε ο πατέρας είπε με πόνο: «Σώστε τη μητέρα»!

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 14 ΝΕΟΤΗΤΑ Η προσευχή εκείνη με συνόδευε τότε που η ηλικία μου πλησίαζε ήδη τα 17 ή 18 χρόνια είναι δύσκολο να πω με ακρίβεια. Εκείνα τα χρόνια διάβαζα για τον βουδισμό, τη γιόγκα και άλλα μυστικιστικά βιβλία. Και μου φαινόταν [//28] ότι το Ευαγγέλιο ήταν λιγότερο βαθύ από τις άλλες παρόμοιες διδασκαλίες. Σκέφθηκα ότι το Ευαγγέλιο λέει: «Αγάπα τον Θεό και τον πλησίον» 2. Αναλογίστηκα: «Αυτό είναι ψυχισμός, ενώ οι άλλες διδασκαλίες μιλούσαν για το Υπερ προσωπικό Απόλυτο». Αγαπούσα πολύ να προσεύχομαι και με την προσευχή αυτή φύλαξα την αγάπη μου προς τον Χριστό, δηλαδή δεν απέρριψα το παλαιό. Το νέο όμως μου φαινόταν πιο βαθύ. Στην κατάσταση αυτή της έντασης έζησα πολλά χρόνια. Είχα εργαστήριο στην πλατεία Μπόρμπι. Εκεί η ενασχόλησή μου με τη ζωγραφική συνοδευόταν διαρκώς από τη σκέψη της μετάβασης στην αιωνιότητα. Δεν με συγκινούσε η αφηρημένη τέχνη της εποχής εκείνης που φιλοτεχνούσε διακοσμητικά θέματα. Περνούσα ώρες δουλεύοντας πάνω σε κάθε τοπίο ή προσωπογραφία. Η σκέψη μου χανόταν στην αίσθηση του μυστηρίου της φύσεως. Συνήθως παρατηρείται το φαινόμενο, κατά το οποίο οι άνθρωποι απλώς για να προσανατολισθούν παρατηρούν διάφορα αντικείμενα: τον ουρανό, τα σπίτια, τα χωριά, τους ανθρώπους. Για μένα το καθένα από τα φαινόμενα αυτά ήταν απρόσιτο μυστήριο. Με αυτό τον τρόπο γεννιέται η θεώρηση αυτή. Να τι με εξέπληττε: Από αυτή τη θεώρηση αναπτύσσεται ένα αίσθημα ωραιότητος, γιατί όσο βαθύτερα εισχωρείς στην ασυνήθιστη πολυπλοκότητα οποιουδήποτε φαινομένου της ζωής, τόσο περισσότερο αισθάνεσαι την ωραιότητά του. Μερικές φορές αναπτυσσόταν μέσα μου ένα αίσθημα ωραιότητος σε τέτοιο βαθμό, που υπό την επίδρασή του έχανα εντελώς την αίσθηση του χρόνου. Βέβαια είναι δύσκολο να διηγηθώ για τις ατέλειωτες εκείνες ημέρες που περνούσα στο εργαστήριό μου, κάποτε από το πρωΐ έως αργά το βράδυ. [//29] Είτε έτσι όμως είτε αλλιώς, όλο τον καιρό δύο πράγματα κυριαρχούσαν μέσα μου: το ένα ήταν η σκέψη για το Υπερ προσωπικό Απόλυτο, και το άλλο, το πώς μπορεί ο άνθρωπος να υπερβεί τα όρια της μικρής και σύντομης ζωής. Δηλαδή το πνεύμα του ανθρώπου δεν αποδέχεται την ιδέα του θανάτου. Θυμάμαι ότι τότε είχαν τεράστια επίδραση επάνω μου τα λόγια του Πούσκιν: Όχι, ολόκληρος δεν θα πεθάνω, η ψυχή σαν μύχια λύρα διαλαλεί ότι το λείψανό μου θα επιζήσει και τη φθορά θα ξεφύγει Είναι δύσκολο να πούμε τι είχε στο μυαλό του ο Πούσκιν όταν έλεγε, «όχι, ολόκληρος δεν θα πεθάνω». Παρ όλα αυτά είχε περισσότερο την ιδέα της ιστορικής αθανασίας: «Η ψυχή σαν μύχια λύρα διαλαλεί ότι το λείψανό μου θα επιζήσει». 2 Λουκ. 10,27.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 15 Θυμάμαι ότι κάποτε διάβαζα ένα σπουδαίο βιβλίο όπου περιγράφονταν τέσσερα είδη αθανασίας: Η υλιστική, σύμφωνα με την οποία τα άτομα είναι αμετάβλητα και η ύλη παραμένει αιώνια όπως είναι. Η ιστορική, κατά την οποία ο δοξασμένος άνθρωπος ζει στη μνήμη των γενεών στους αιώνες. Η πανθεϊστική, που δέχεται ότι ο κόσμος προέρχεται από κάποια πηγή, από κάποιο Απόλυτο και προς αυτό επιστρέφει. Και τέλος, αυτή την οποία αναφέρει ο Χριστός στο Ευαγγέλιο, δηλαδή η προσωπική αθανασία. Πρέπει να πω ότι η υλιστική αθανασία δεν με ενδιέφερε. Η ιστορική με ενδιέφερε πάρα πολύ λίγο. Η πανθεϊστική ήταν για μένα παρεμφερής με την υλιστική: Θα επιστρέψω σ αυτό που ήμουν από την αρχή, όσα δισεκατομμύρια αιώνες και αν περάσουν, χωρίς να θυμάμαι τίποτε [//30] και η συνείδησή μου θα χαθεί. Έτσι η παρουσία μου στον κόσμο ως προσώπου εμφανιζόταν ως παράλογη διαδικασία: Όλα τα παθήματά μου, όλες οι σκέψεις για οτιδήποτε, όλος ο αγώνας μου, όλα φαίνονταν μάταια. «Καλά, επιβιώνω σ αυτό τον αγώνα 30, 40, ακόμη και 100 χρόνια. Κι έπειτα τί; Θα εξαφανισθώ;». Όλα μου φαίνονταν παράλογα. Παρόλο που η πανθεϊστική αθανασία λίγο με ενδιέφερε, όμως η σκέψη αυτή για το Υπερπροσωπικό Απόλυτο παρέμενε μέσα μου για πολύν καιρό πολύ δυνατή, ακόμη και τότε, όταν ήδη είχα φύγει για το εξωτερικό. Το πρώτο «χτύπημα» το δέχθηκα στην πάροδο Μιλιούτινσκ, εκεί όπου ενώνονται η οδός Σρέτενκα με τη Λιουμπιάνκα. Μερικά μέτρα μετά από εκείνη τη γωνία μου ήρθε η σκέψη: Προσεύχεσαι; Ναι. Κι ακόμη σκέφτεσαι για την αθανασία; Ναι. Αλλά το Ευαγγέλιο λέει: «Αγάπα τον Θεό και τον πλησίον σου». Σε μια στιγμή πέρασε αυτή η σκέψη. Αλλά μου παρουσιάσθηκε μία εικόνα, ότι υπάρχει κάτι υψηλότερο από Αυτό για το Οποίο μιλάει το Ευαγγέλιο. Και τότε, παρά τη συνήθειά μου να προσεύχομαι, άρχισα με μεγάλη δυσκολία να αναχαιτίζω μέσα μου εκείνη την προσευχή. Μου ήταν δύσκολο να περνώ κοντά από μερικούς ναούς. Υπήρχε στην πόλη το παρεκκλήσι του Αγίου Σεργίου. Δεν μπορούσα στην αρχή να περάσω από μπροστά του, και αποφάσισα να απομακρυνθώ από την παιδική προσευχή μου. Έτσι η σκέψη για το απόλυτο Είναι με συνόδευε συνεχώς, και χωρίς αυτήν κάθε τέχνη και κάθε φαινόμενο της ζωής δεν είχε νόημα: Αν αυτό αύριο εξαφανισθεί, [//31] ούτε εγώ θα υπάρχω, ούτε το πρόσωπο που αγαπώ ή ζωγραφίζω. Αυτό μου φαινόταν τόσο παράλογα απαράδεκτο ώστε, παρ όλη τη δυσκολία, συνέχιζα να σκέφτομαι για αυτό το ρήγμα στην αιωνιότητα, για την έξοδο από αυτά τα στενά όρια του χρόνου και του χώρου. Αν έτσι αντιμετωπίζεις τη ζωή, όλος ο κόσμος φανερώνεται με άλλη εικόνα. Θυμάμαι ότι κάθε αντικείμενο που παρατηρούσα μπορεί να μου φαινόταν έτσι, ώστε να ξεχνώ εντελώς τα πάντα. Ήταν απρόσιτο μυστήριο, πώς από το Μη Όν γεννιέται αυτό το Όν. Μια φορά ζωγράφιζα την Μαρία, και μου ήρθε η εξής σκέψη: Πώς περνάς

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 16 πέρα από τα όρια του θανάτου; Πέρασαν τρεις ώρες και αλήθεια δεν αισθάνθηκα καθόλου εκείνο τον χρόνο: Θα μπορούσα να πω ότι για μένα είχαν περάσει δέκα λεπτά. Και τότε βλέπω στο πρόσωπο της Μαρίας να κυλούν δάκρυα. Της λέω: Μαρία, τι συμβαίνει; Δεν μπορώ άλλο. Κουράστηκα. Κοιταζόμασταν επί τρεις ώρες: Την ζωγράφιζα τρεις ώρες χωρίς διακοπή. Αυτό ήταν ένα επεισόδιο, του οποίου μάρτυρας ήταν η Μαρία. Και αυτό συνέβαινε πολύ συχνά. Κάθε άνθρωπος κατέχει το ένα ή το άλλο χάρισμα με το οποίο αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Ας πούμε, οι συγγραφείς δια του λόγου προσεγγίζουν τον κόσμο με τη λογοτεχνία, οι ποιητές με την ποίηση, οι μουσικοί με τους ήχους και οι ζωγράφοι με την όψη του ορατού κόσμου. Και όταν όλη η προσοχή του ανθρώπου συγκεντρώνεται σε αυτό που θα λέγαμε ότι μοιάζει με το ορατό, πραγματοποιείται κάποια ταύτιση. Όλα γίνονται είτε θέαμα είτε άκουσμα είτε, ας το πούμε έτσι, ποιητική αντίληψη του κόσμου και τα παρόμοια. Για μένα ο κόσμος ήταν η ζωγραφική. Το μυστήριο αυτού του οράματος με κρατούσε αλυσοδεμένο με τον εαυτό μου. Και από αυτή την αίσθηση της ωραιότητος δέχθηκα [//32] και αρρωστημένες μορφές, διότι όλα τα μέσα που διέθετα στη ζωγραφική ήταν μηδαμινά: Δεν μπορούσαν να εκφράσουν αυτό το όραμα. Ευρισκόμενος όλο τον καιρό στην κατάσταση αυτή, πέρασα κάπως έξω από τα ιστορικά γεγονότα. Όλο μου το είναι ήταν φυλακισμένο στην αναζήτηση εξόδου από τα στενά πλαίσια του χρόνου και του χώρου. Για μένα τα μεγαλύτερα γεγονότα δεν ήταν κάποια ιστορικά συμβάντα, αλλά μόνο η έξοδος του ανθρώπου από το πλαίσιο του θανάτου, η εισόρμηση στην αθανασία. ΠΑΡΙΣΙ Όταν βρέθηκα στο εξωτερικό, συλλογιζόμουν διαρκώς με ποιόν τρόπο μπορούμε να κατανοήσουμε τη γνώση στο σύνολό της. Από τα διάφορα είδη γνώσεως αισθάνθηκα κατ αρχάς τη στενότητα της αφηρημένης γνώσεως, της διανοητικής. Αυτό το είδος γνώσεως είναι το πλέον χαρακτηριστικό για την επιστήμη. Υπό την έννοια αυτή δεν με ενδιέφερε καθόλου, γιατί δεν σου δίνει τη δυνατότητα να υπερβείς τα όρια του θανάτου. Όλα ήταν αιτιοκρατικά. Και κατάλαβα ότι η επιστήμη είναι εφαρμόσιμη μόνο στα όρια εκείνης της υπάρξεως, όπου αυτή προσδιορίζεται αιτιοκρατικά. Όπου η ύπαρξη δεν είναι αιτιοκρατούμενη, εκεί η επιστήμη δεν εφαρμόζεται. Ως ζωγράφος γνώριζα ασφαλώς ότι δεν είναι όλες οι όψεις της ζωής αιτιοκρατούμενες. Όλα όσα μας συμβαίνουν δεν ανήκουν στην επιστημονική μέθοδο γνώσεως. Και στη συνέχεια ήρθαν στον νου μου τα λόγια του Χριστού: «Αγαπήσεις τον Θεόν εξ όλου του είναι σου (εξ όλης της διανοίας σου, εξ όλης της καρδίας σου ) και τον πλησίον σου ως σεαυτόν» 3. Αυτή ήταν η δεύτερη στιγμή, ανάλογη μ εκείνη που μου συνέβη [//33] στην πάροδο Μιλιούτινσκ. Ξαφνικά μου έγινε σαφές ότι η γνώση 3 Λουκ. 10,27.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 17 είναι κοινωνία στο είναι. Αλλά κοινωνία στο είναι κυρίως στην πράξη της αγάπης. Και τότε σκέφθηκα ότι ο Χριστός είχε δίκαιο: Αν αγαπήσω τον Θεό έτσι, όπως Αυτός είπε, φαίνεται πως η γνώση μου γι Αυτόν μπορεί να φθάσει στα μεγαλύτερα βάθη και τη μεγαλύτερη δύναμη. Αν αγαπήσω τον αδελφό μου και τον πλησίον όπως την ίδια μου τη ζωή, και δεν διαχωρίζω εγωιστικά τον εαυτό μου από αυτόν, τότε είναι φανερό πως θα τον γνωρίσω περισσότερο και βαθύτερα μέσα σε όλα του τα βάσανα, τις σκέψεις, τις αναζητήσεις του. Και τότε εκείνο που «έχασα» από το Ευαγγέλιο στην πάροδο Μιλιούτινσκ ξαφνικά εμφανίστηκε με εντελώς καινούργιο φως, και προτίμησα τον Χριστό. Βέβαια, η υπαρκτική γνώση είναι δυνατή μόνο μέσα από Αυτόν. Τότε, πρέπει να πω, δεν συνέβη τίποτε άλλο. Η πρώτη αποκάλυψη να αναζητήσω το Υπερπροσωπικό Απόλυτο με ενέπνευσε διανοητικά, αλλά με κανέναν τρόπο δεν άγγιξε την καρδιά. Η δεύτερη άλλαξε την καρδιά μου. Και για μένα ο κόσμος παρουσιάστηκε με άλλες διαστάσεις. Έτσι λύθηκε και το πρόβλημα για το είδος της αθανασίας: προσωπική αθανασία κήρυξε ο Χριστός. Και σκέφθηκα: «Αυτό είναι το μοναδικό είδος αθανασίας που μπορεί να με ενδιαφέρει. Διότι, αν επιστρέψω σ αυτό που ήμουν πάντα από την αρχή, ποιο το ενδιαφέρον; Δεν μπορώ με κανέναν τρόπο να δικαιώσω ούτε τα παθήματά μου, ούτε όλα όσα συμβαίνουν στη ζωή μου». Δηλαδή και φιλοσοφικά και από καρδιάς ο λόγος του Ευαγγελίου κάλυψε την ανάγκη μου. Κι αυτό έγινε στη Γαλλία. Τότε άρχισε πάλι μέσα μου η προσευχή, και εκείνη η προσευχή γινόταν με τέτοια δύναμη, ώστε δεν μπορούσα πλέον να αφιερωθώ ολοκληρωτικά στη ζωγραφική. Και η ζωγραφική, όπως και κάθε τέχνη, μπορεί να είναι υψηλή τότε μόνο, όταν απορροφά [//34] όλο τον άνθρωπο. Αν αφιερώνεται σε αυτή μόνο ένα τμήμα της ζωής, τότε είναι ερασιτεχνισμός. Ο ερασιτεχνισμός ποτέ δεν φθάνει σ εκείνα τα ύψη στα οποία μπορεί να φθάσει η τέχνη όταν γίνεται μέσα απ όλες τις σχέσεις της ζωής σου. Κι έτσι, από εκείνη τη στιγμή, άρχισε μια νέα εποχή στη ζωή μου. Η προσευχή όλο ενισχυόταν και η ζωγραφική με διεκδικούσε ολόκληρο. Πέρασαν περίπου ενάμισι ή δύο χρόνια (ποτέ δεν κράτησα σημειώσεις, μου είναι δύσκολο να μιλώ για χρονικά διαστήματα) με φρικτές καταστάσεις. Αργότερα, όταν το έφερνα στη μνήμη μου αναρωτιόμουν: «δεν βρέθηκα άραγε πραγματικά στα όρια της τρέλας;». Με ποια έννοια; Διότι δύο επιδιώξεις προς την τέχνη και προς την προσευχή με απορροφούσαν έτσι, ώστε στους δρόμους κάποτε δεν ένιωθα τον κόσμο που με περιέβαλλε. Δεν παρατηρούσα καθόλου ό,τι βρισκόταν γύρω μου. Εγώ ο ίδιος δεν αντιλαμβανόμουν τον εαυτό μου ως παράφρονα, αλλά δεν γνωρίζω πώς με έβλεπαν οι άλλοι. Στη ζωή μου δεν συνέβαιναν καθόλου σκάνδαλα, αλλά παραπατήματα από τον δρόμο του κόσμου. Μου ήταν πολύ δύσκολο να αποσπασθώ από τη ζωγραφική, γιατί από τα πολύ μικρά μου χρόνια η τέχνη αυτή με συνέπαιρνε. Μου διηγούνταν πως, πριν ακόμη μιλήσω, πριν πω «μπαμπά» ή «μαμά», ήδη ζωγράφιζα ολόκληρες ημέρες οτιδήποτε καθισμένος στο τραπέζι της σάλας. Πολύ νωρίς έμαθα να σχεδιάζω άλογα, γιατί ο πατέρας μου τα ζωγράφιζε

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 18 όμορφα. Έτσι γινόταν από τότε, και μου ήταν υπερβολικά δύσκολο να αποσπασθώ από τη ζωγραφική. Ο αγώνας εκείνος ανάμεσα στην τέχνη και την προσευχή, δηλαδή ανάμεσα σε δύο μορφές ζωής που απαιτούν ολόκληρο τον άνθρωπο, κράτησε μέσα μου με πολύ μεγάλη ένταση ενάμισι ή δύο χρόνια. Τελικά πείστηκα ότι τα μέσα [//35] που είχα στη διάθεσή μου με την τέχνη δεν μου δίνουν αυτό που αναζητώ. Δηλαδή, αν με τη διαίσθηση νιώσω την αιωνιότητα μέσω της τέχνης, το αίσθημα αυτό δεν θα είναι τόσο βαθύ, όσο με την προσευχή. Έτσι αποφάσισα να εγκαταλείψω την τέχνη, που μου ήταν φοβερά αγαπητή. Δεν πρέπει να μιλώ για κάποιες ιδιαίτερες επιτυχίες μου στον τομέα της ζωγραφικής, αλλά ήδη μετά την πρώτη έκθεση στο Salon d Automne, προσκλήθηκα σε άλλη έκθεση στο Salon de Tuileries, όπου γίνονται δεκτοί όσοι διακρίνονταν στο Salon d Automne. Ο διακεκριμένος δημοσιογράφος και σοβαρός κριτικός τέχνης εκείνου του καιρού Thiébault Sisson έγραψε για μένα μερικές γραμμές σε μια πολύ έγκυρη και μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδα 4. Εγώ, πρέπει να πω, σκέφθηκα ότι αυτό είναι λίγο. Ύστερα όμως είδα ότι εκεί αναφέρονταν μόνο δέκα ονόματα. Και μετά την πρώτη εκείνη έκθεση ακολούθησε πρόσκληση σε άλλη σημαντική έκθεση στο Salon de Tuileries! Αλλά αυτό συνέβη ήδη μετά τη μεταστροφή. Τότε αποφάσισα, αν και όχι χωρίς πόνο, να εγγραφώ στο Θεολογικό Ινστιτούτο 5, για να έρθω σε επαφή από κοντά με τη χριστιανική κοσμοθεωρία, με τις χριστιανικές απόψεις, με τις χριστιανικές σπουδές. Παραμένοντας εκεί δεν βρήκα αυτό που αναζητούσα: Έμαθα ονόματα, ημερομηνίες, ποιος είπε τι, έμαθα για τις ιστορικές δυσκολίες της Εκκλησίας κτλ., αλλά εγώ ήθελα να ακούσω για το πώς φθάνει κανείς στην αιωνιότητα. Κάποτε, επιστρέφοντας από το Παρίσι, ένιωσα πως πρέπει να πάω σε μοναστήρι, όπου οι άνθρωποι αφιερώνουν όλη τους την ημέρα και όλη τους τη νύχτα μόνο σε αυτήν τη σκέψη. Αυτή ήταν η μοναδική διέξοδος για μένα. [//36] Τότε δύο τόποι υπήρχαν στον νου μου: το Βάλαμο και ο Άθως. Σχετικά σύντομα μου δόθηκε απρόσμενα η δυνατότητα να πάω στη Γιουγκοσλαβία. Από εκεί πήγα στην Ελλάδα, στον Άθωνα. Κι έτσι, αν και αρχικά δεν γνώριζα πώς να πραγματοποιήσω αυτό που σκέφθηκα, τα πράγματα ήρθαν από μόνα τους έτσι, ώστε ο κλήρος έπεσε στον Άθωνα. ΑΘΩΣ Ειδικά τα πρώτα χρόνια μου στον Άθωνα ήταν τα πιο ευτυχισμένα, γιατί εκεί κανείς δεν απαιτούσε από μένα κάποια ιδιαίτερη γνώση. Οι εργασίες που μου ανέθεταν ήταν πολύ απλές, και δεν εμπόδιζαν καθόλου τον νου μου να σκέφτεται αυτά που ήθελε. Στις ακολουθίες αφιέρωνα μέσα στην εκκλησία έξι 4 Στην εφημερίδα «Le Temps», στις 23 Οκτωβρίου 1923. 5 Ινστιτούτο ορθόδοξης Θεολογίας στο Παρίσι.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 19 με επτά ώρες τις καθημερινές, και δώδεκα ή κάποτε περισσότερες τις γιορτές. Εκεί λοιπόν έβρισκα τις πιο ευνοϊκές συνθήκες. Ο χρόνος κυλούσε έτσι, που ήταν δύσκολο να αντιληφθείς πόσος πέρασε. Μερικές φορές μου ήταν λυπηρό να κοιμάμαι, γιατί έτσι έχανα χρόνο. Και μερικές φορές ο ύπνος μου δεν διέκοπτε καθόλου ούτε τη σκέψη ούτε την προσευχή. Πέρασαν πέντε χρόνια από την άφιξή μου στο μοναστήρι, το φθινόπωρο του 1925. Μου έμεναν όμως πολλές απορίες σχετικά με το πώς να ζήσω. Και τότε, την άνοιξη του 1930, συναντήθηκα για πρώτη φορά με τον Γέροντα Σιλουανό. Αυτός λοιπόν ο αγράμματος άνθρωπος ο Γέροντας Σιλουανός έδωσε απαντήσεις σε ερωτήσεις που με απασχολούσαν και τις οποίες κανένας άλλος δεν μου είχε δώσει. Κι αυτό, παρόλο που είχα ζήσει στο Παρίσι σε εποχή που βρίσκονταν εκεί πολύ σπουδαίοι εκπρόσωποι της υψηλής ρωσικής διανόησης στους τομείς της θεολογίας της φιλοσοφίας και του πολιτισμού γενικά. [//37] Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΜΕ ΤΟΝ ΘΕΟ Ένα από τα ερωτήματα που με απασχολούσαν ήταν το πώς είναι δυνατό να ζήσεις αναμάρτητα σε αυτό τον κόσμο. Γιατί όλες μας οι πράξεις είναι τόσο ασήμαντες σε σχέση με όσα απαιτεί από μας το πνεύμα του Ευαγγελίου, που αυτό φαίνεται απλώς αδύνατο, ουτοπικό. Θυμάμαι, πόσο φοβερά βασανίστηκα κάποτε από αυτό, ότι δεν κατάφερα δηλαδή ούτε να μην κατακρίνω με τις σκέψεις, ούτε να μην υπερηφανεύομαι, ούτε να μην αισθάνομαι αντιπάθειες κλπ. Και αφού όλα αυτά δεν τα κατάφερα, άρχισα με τον Θεό ένα είδος διαμάχης αυτής της τάξεως: «Μιλάς, λοιπόν Εσύ για την έσχατη Φοβερή Κρίση. Αλλά πώς άραγε θα με κρίνεις; Ποιο το δικό σου Είναι; Ποιες οι δικές σου δυνατότητες και ποιες οι δικές μου; Εγώ είμαι άνθρωπος: Αν δεν κοιμηθώ, αν δεν φάω κλπ., θα πεθάνω. Αν κάποιος ή κάτι με κτυπήσει, πάλι θα πεθάνω. Κι Εσύ θα κρίνεις εμένα!». Και όταν παρέμεινα σε αυτή τη διαμάχη, μου έγιναν ξαφνικά κατανοητά τα λόγια του Χριστού: «Ο Πατήρ κρίνει ουδένα, αλλά την κρίσιν πάσαν δέδωκε τω Υιώ ότι Υιός ανθρώπου εστί» 6. Και στη διαμάχη αυτή με τον Θεό βγήκα νικημένος: Θα με κρίνει ο Άνθρωπος που εκπλήρωσε τον Νόμο, Εκείνος που δημιούργησε όλα αυτά. Αλλά, αν και κατάλαβα ότι θα με κρίνει Εκείνος που έζησε μέσα στις δικές μου συνθήκες και σε πιο δύσκολες ακόμη, και γι αυτό έχει το δικαίωμα να με κρίνει, ωστόσο αυτό δεν με ικανοποιούσε ακόμη, δηλαδή δεν έλυνε την απορία μου, τη δυσκολία μου. Κι έτσι, έχοντας μείνει σε τέτοια απόγνωση περίπου 6 7 χρόνια (υπολογίζοντας και την απόγνωση στο Παρίσι), συναντήθηκα με τον Γέροντα Σιλουανό. [//38] Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΓΕΡΟΝΤΑ ΣΙΛΟΥΑΝΟ Η συνάντηση με τον Γέροντα Σιλουανό συνέβη ως εξής. Ήμουν πολύ ντροπαλός και δεν μπορούσα να απευθυνθώ μόνος μου σε αυτόν. Μια ημέρα με 6 Ιωάν. 5,22 και 27.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 20 επισκέφθηκε ένας μοναχός που είχε σπουδάσει μηχανολόγος. Είχε πάει στον Άθωνα πριν από μένα. Και να, τη δεύτερη, ίσως και την πρώτη ημέρα του Πάσχα του 1930, έρχεται και μου λέει: Πάτερ Σωφρόνιε, πώς μπορώ να σωθώ; Εγώ, μη γνωρίζοντας πώς έπρεπε ουσιαστικά να του απαντήσω, είπα: Να στέκεσαι στα όρια της απογνώσεως, και όταν δεν μπορείς άλλο, τότε να απομακρύνεσαι απ αυτά κάθισε και πιές ένα φλυτζάνι τσάι. Και του πρόσφερα το τσάι, όπως συνήθιζα στους επισκέπτες μου. Μετά από μένα ο μοναχός πήγε στον Γέροντα Σιλουανό και είπε: «Να, ήμουν στον π. Σωφρόνιο και μου είπε αυτό το πράγμα». Την άλλη ημέρα στην αυλή του μοναστηριού από τη μία πλευρά προχωρούσε ο Γέροντας και από την άλλη εγώ. Από σεβασμό απομακρύνθηκα για να του ανοίξω δρόμο, αλλά αυτός ήρθε να με συναντήσει και μου είπε: Σας επισκέφθηκε χθες ο π. Βλαδίμηρος; Και ο πρώτος λόγος που του πρόφερα ήταν: Έσφαλα; Και αυτός είπε: Όχι, είχατε δίκαιο, αλλά αυτό δεν ήταν στα μέτρα του. Ελάτε σε μένα θα ήθελα να μιλήσουμε. Τότε μου έδωσε σημειώσεις από τη ζωή του για τον πνευματικό αγώνα, όταν δεν μπορούσε να υπερνικήσει μέσα του την αμαρτία στο επίπεδο των λογισμών δηλαδή όταν στο νου υπάρχουν λογισμοί κατακρίσεως, στην καρδιά [//39] γεννιέται αντιπάθεια, ψυχρό βλέμμα, απώθηση ανθρώπου, αδιαφορία προς αυτόν κλπ. Μία νύχτα, κατά την οποία ο ίδιος βρισκόταν στα όρια της απογνώσεως, προσευχήθηκε στον Θεό: «Πώς μπορώ να ξεφύγω από αυτή;». Τότε του δόθηκε η απάντηση: «Κράτα τον νου σου στον άδη και μην απελπίζεσαι» 7. Και ο λόγος αυτός ήταν γι αυτόν η αρχή της νίκης ήταν το άνοιγμα προς την οικουμενική αγάπη. Τότε έπαψε να φοβάται καταδίκαζε τον εαυτό του στον άδη και εξαφανιζόταν κάθε κατάκριση για τους ανθρώπους έμενε μόνο η συμπόνια. Είναι δύσκολο να το εξηγήσεις. Και ανάλογα με το μέτρο στο οποίο βρίσκεται ο άνθρωπος σ αυτή την κατάσταση, πραγματικά δεν κατακρίνει, δεν απορρίπτει, τα υπομένει όλα, θέλει για όλους το καλό το Πνεύμα του Θεού είναι εύκολο να εμφανισθεί και να εγγίσει τον άνθρωπο. Και έτσι εμπνεύστηκε ο Σιλουανός. Η έμπνευση αυτή είναι η έλευση του Αιωνίου Πνεύματος του Θεού (στην οποία περικλείεται η αρχική έννοια του όρου έμπνευση). Μου έδωσε λοιπόν τις σημειώσεις του και συζητήσαμε μαζί. Από τότε εκείνος έγινε για μένα το πρώτο και κύριο στήριγμα όλης της μετέπειτα ζωής μου. 7 Αρχιμ. Σωφρονίου (Σαχάρωφ), Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, εκδ. Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου, Essex Αγγλίας 1999, σελ. 185, 572.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 21 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ Το δεύτερο ερώτημα για μένα ήταν το πρόβλημα της δημιουργίας ποια δημιουργία παρουσιάζεται ως η υψηλότερη στη ζωή του ανθρώπου; Και πάλι με τη βοήθεια του Γέροντα διασαφηνίστηκε αυτό το ερώτημα: Ο «Άνθρωπος Χριστός» 8 λέει: «Ου δύναται ο Υιός ποιείν αφ εαυτού [//40] ουδέν, αν μη τι βλέπη τον Πατέρα ποιούντα ά εκείνος ποιεί ταύτα και ο Υιός ποιεί» 9. Δηλαδή, με άλλα λόγια, ο Υιός εισέρχεται στην αιώνια πράξη δημιουργίας του Ίδιου του Θεού. Από αυτό αντιλήφθηκα ότι η είσοδος στην πράξη αυτή της δημιουργίας είναι ήδη η μετοχή στην αιώνια ζωή, την οποία αναζητεί ο άνθρωπος. Τι σημαίνει όμως να συμμετέχεις στη δημιουργία όλου του σύμπαντος με τον Πρώτο Δημιουργό του; Αυτό είναι ένα πρόβλημα που λύνεται στις πιο απλές εκφάνσεις της ζωής. Καθένας από μας επιδρά στους άλλους. Και αν επιδρά στο επίπεδο του πνεύματος του Χριστού, ο Οποίος μας έδωσε την εντολή να γνωρίσουμε τον Θεό να Τον αγαπούμε με όλο μας το είναι και κάθε άνθρωπο όπως αγαπούμε τη δική μας ζωή 10, τότε το πρόβλημα αυτό λύνεται. Αν απλώς ζούμε με το πνεύμα αυτό, τότε ο άνθρωπος ήδη εισάγεται στη δημιουργική ενέργεια του Ανάρχου Θεού. Είναι αδύνατο να βρεθούν λογικές εκφράσεις για να πραγματευθούμε αυτό το θέμα, γιατί αυτό είναι ήδη άλλη λογική. Αυτό δεν λύνεται όπως κάποια φιλοσοφικά προβλήματα, όταν ο άνθρωπος προτάσσει την αμφιβολία: «Δεν δέχομαι τίποτε χωρίς κριτική»! Και έτσι πραγματοποιείται η λογική εργασία, η κριτική αντίληψη όλων εκείνων τα οποία ο άνθρωπος βλέπει, διαβάζει, βιώνει. Αλλά εδώ υπάρχει διαφορετική ροή της σκέψεως: συμπέρασμα όχι από την αμφιβολία (και τι μπορεί να οικοδομηθεί πάνω στην αμφιβολία;), αλλά από την εμπιστοσύνη στα λόγια εκείνα που μας δόθηκαν με την εντολή: «Αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εξ όλης της καρδίας σου και εξ όλης της ψυχής σου και εξ όλης της διανοίας σου και τον πλησίον σου ως σεαυτόν». Δηλαδή και η ίδια η ιδέα της δημιουργίας, [//41] η οποία εξακολουθούσε να με παιδεύει, παρόλο που είχα αφήσει τη ζωγραφική εδώ και τόσα χρόνια, έλαβε τώρα άλλη μορφή: Αν μιλώ με λόγια που αφυπνίζουν την αγάπη, τότε επιτελώ το έργο του Ανάρχου Θεού 11. Βοηθώντας τον αδελφό να υπερνικήσει οτιδήποτε μη καλό μέσα του, κυρίως βοηθώντας τον την ώρα της απογνώσεως, γίνομαι συνεργός του Θεού. Έτσι όλη η ζωή γίνεται δημιουργική πράξη και συνοδεύεται πάντα από το αίσθημα της παρουσίας του Αιώνιου Θεού. ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΕΧΕΙ ΠΡΟΣΩΠΟ Με απασχολούσε ακόμη μία ερώτηση: «Τι βρίσκεται στην αρχή όλης της υπάρξεως;». Εξετάζοντας τις επιστημονικές κοσμολογίες βλέπουμε ότι εκεί δεν 8 Α Τιμ. 2,5. 9 Ιωάν. 5,19. 10 Λουκ. 10,27. 11 Ιωάν. 17,4.

ΑΣΚΗΣΙΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 22 υπάρχει η έννοια του προσώπου. Υπάρχει η έννοια κάποιων διαδικασιών, κοσμικών ενεργειών, εκρήξεων της διαμορφώσεως των ουρανίων σωμάτων κλπ. Υπάρχουν υποθέσεις για τα δεκαοτώ ή τα δεκαπέντε δισεκατομμύρια έτη, για να εξηγήσουν πώς δημιουργήθηκε αυτός ο κόσμος. Αλλά προσωπικά σε μένα αυτό δεν έδινε τη δυνατότητα να κατανοήσω τί σημαίνει «Εγώ» πρόσωπο, υπόσταση για μένα ή για άλλον άνθρωπο. Αυτή η απάντηση μου δόθηκε στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, όπου γίνεται λόγος για το πρόσωπο του Χριστού 12 ως του Λόγου 13, της Σοφίας του Θεού, αλλά υποστατικής Σοφίας, δηλαδή προσωπικής: «χωρίς Αυτού εγένετο ουδέ έν ό γέγονεν» 14. Ό,τι υπάρχει, υπάρχει μέσα από Αυτόν και χάρη σε Αυτόν. Και τότε [//42] πολύ καθαρά δόθηκε απάντηση στο ερώτημά μου, ότι το Υπερ προσωπικό Απόλυτο δεν ταυτίζεται καθόλου με το Είναι. Αλλά το Είναι έχει Πρόσωπο, και χωρίς το πρόσωπο αυτό τίποτε δεν μπορεί να υπάρξει: πάντα δι Αυτού εγένετο, δηλαδή μέσω Αυτού προήλθαν όλα, και τίποτε δεν έγινε χωρίς Αυτόν. Για τον άνθρωπο όμως γεννιέται το παράδοξο ερώτημα: «Αν όλα έγιναν από πρόσωπο, τότε πώς γίνεται εγώ να είμαι ένα τόσο μικρό άτομο;». Και τότε μου έγινε κατανοητό ότι ακόμη δεν είχα φτάσει αυτή τη μορφή του Είναι, ότι ακόμη βρισκόμουν στην περίοδο πραγματώσεως αυτής της μορφής του είναι που υπάρχει εν δυνάμει σε κάθε άνθρωπο από τη στιγμή της γεννήσεώς του. Μπορεί να καταλάβει κανείς πότε γίνεται πρόσωπο μόνο με την προσευχή της συμπόνιας για όλο τον κόσμο Πολλοί μεγαλοφυείς συγγραφείς μπορούν να δημιουργήσουν οτιδήποτε, ενόσω ζουν σε κατάσταση συγκρούσεως, όταν τους παρακινεί η πάλη. Αν όμως τους αφαιρέσεις αυτή την πάλη, δεν έχουν τίποτε να γράψουν. Όλο το νόημα της δημιουργίας τους φαίνεται να περικλείεται στην αφήγηση της τραγικής αυτής πάλης. Εγώ όμως έζησα κάτι άλλο: Όταν έρχεται προσευχή συμπόνιας για όλο τον κόσμο, τότε δεν δημιουργείται κενό αλλά, μπορώ άφοβα να πω, Θεϊκή αρμονία. Τότε ο άνθρωπος δεν αισθάνεται πως του λείπει κάτι, αλλά γίνεται θεατής εντελώς άλλων δυνατοτήτων. Στον Γέροντα Σιλουανό υπάρχει αυτή η έκφραση: «Το Άγιο Πνεύμα μαρτυρεί φανερά τη σωτηρία» 15, και κανείς άλλος μάρτυρας δεν χρειάζεται. Η συνείδηση του ανθρώπου ότι δεν θα πεθάνει είναι τόσο δυνατή, ώστε να λέει εντελώς αποφασιστικά: «Εγώ δεν θα πεθάνω». Πεθαίνει μόνο το σώμα, αυτή η μορφή του [//43] είναι του αυτό μεταβάλλεται, αρρωσταίνει κλπ. Αλλά ο άνθρωπος ως πνεύμα, ως πρόσωπο, επιζεί. 12 Δηλαδή «Υπόσταση του Χριστού». 13 Ιωάν. 1,1. 14 Ιωάν. 1,3. 15 Αρχιμ. Σωφρονίου (Σαχάρωφ), Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, εκδ. Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου, Essex Αγγλίας 1999, σελ. 219, 255, 373, 390, 565.