ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε νά Πρόλογος του επιμελητή............................ 11 Πρόλογος........................................ 15 Εισαγωγή........................................ 17 Κ ΕΦά λ άιο 1 ΟΙ ΠΡωΙΜΟΙ ΔΙάλΟΓΟΙ: η ΚάτάΣΚΕυη του ΣΚηνΙΚΟυ 25 1. Οι Ιδέες στους πρώιμους διαλόγους και θεωρήσεις θεμελίωσης της ύπαρξής τους................................. 32 2. Μια πρώτη εξέταση του ρόλου των ορισμών στα πρώιμα έργα 44 3. η αναζήτηση ορισμών............................. 48 4. Επανεισαγωγή των Ιδεών........................... 63 Κ ΕΦά λ άιο 2 ΜΕνων: η ΕΡΕυνά ΚάΙ ΟΙ ΣτΟΧΟΙ τησ 69 1. «τί και Ποῖον»................................... 70 2. η μονοσημία των γενικών όρων στους πρώιμους διαλόγους... 76 3. το παράδοξο της έρευνας: πλαίσιο και λειτουργία......... 79 4. το παράδοξο της έρευνας: τα βασικά θέματα............. 83 5. η θεωρία της ανάμνησης: η απάντηση του Πλάτωνα στο παράδοξο.................................... 91
8 ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε νά κ ΕΦά λ άιο 3 Φαίδων: Η ΕξΕλΙξΗ ΤΗΣ θεωριάσ 105 1. άίσθηση και νόηση............................... 107 2. άισθητά Φ και η Ιδέα του Φ........................ 110 3. Μια μεταϕυσική συνέπεια της νέας άποψης για τις Ιδέες και τα αισθητά αντικείμενα......................... 118 4. Οι επιπτώσεις της νέας άποψης για τις Ιδέες κατά την αναζήτηση ορισμών............................ 123 5. Ιδέες και όροι.................................... 130 6. Η σημασιολογική θεώρηση στον Φαίδωνα............... 132 7. Η μέθοδος της υπόθεσης............................ 135 κ ΕΦά λ άιο 4 ΠολίτΕία: ΙΔΕΕΣ, υποθεσεισ κάι ΓνωΣΗ 139 1. Η δυνατότητα γνώσης των Ιδεών..................... 143 2. Εμπόδια στη γνώση των Ιδεών....................... 149 3. Επιστήμη και διαλεκτική........................... 154 4. Η διαλεκτική και το άγαθό......................... 161 5. Ιδέες και διαλεκτική............................... 171 κ ΕΦά λ άιο 5 Φαίδρος: νεά ΠΡΟβλΗΜάΤά ΓΙά ΤΗ ΓλωΣΣά κάι ΤΗ ΜΕθΟΔΟ 175 1. Η μέθοδος της σύνθεσης και της διαίρεσης.............. 179 2. νέες απόψεις για τη γλώσσα......................... 188 κ ΕΦά λ άιο 6 Κρατύλος: ΓλωΣΣά κάι ΠΡάΓΜάΤΙκΟΤΗΤά 193 1. Οι «συμβασιοκρατικές» και οι «ϕυσιοκρατικές» απόψεις για τα ονόματα................................... 196
ΠΕΡΙΕ ΧΟΜ Ε νά 9 2. Η άποψη του Πλάτωνα για τα ονόματα................. 205 3. Ονοματοθεσία, περιγραϕή και λοιπά θέματα.............. 213 4. Ονόματα και Ιδέες................................ 221 κ ΕΦά λ άιο 7 ΘΕαίτητος: ΓνωΣΗ κάι ΟΡΙΣΜΟΣ 227 1. Η επιχειρηματολογία στο πρώτο μέρος του διαλόγου....... 230 2. Τα προβλήματα της ψευδούς πεποίθησης................ 239 3. Ψευδής πεποίθηση και ψευδής ταυτότητα............... 250 4. Η ψευδής πεποίθηση στον ςοϕιστή.................... 259 5. Γνώση και ορισμός................................ 263 κ ΕΦά λ άιο 8 η ΕβδοΜη ΕΠίςτολη: Η ΤΕλΙκΗ ΠΡΟΣΠάθΕΙά 281 1. Το ερώτημα περί αυθεντικότητας..................... 282 2. Η ϕιλοσοϕική θέση................................ 285 3. Γλώσσα, Ορισμός και Διαϕώτιση..................... 291 4. Γλώσσα και «μυστικισμός» στην Επιστολή.............. 299 κ ΕΦά λ άιο 9 ΦΙλΟΣΟΦΙκΗ ΕΠΙΣκΟΠΗΣΗ 303 1. Η έως τώρα πορεία................................ 303 2. Ο γνωσιοθεωρητικός ρεαλισμός του Πλάτωνα............ 307 βιβλιογραϕία..................................... 327 Πίνακας κυρίων ονομάτων.......................... 339 λεξικό αντιστοιχίας όρων (νεοελληνικά-αγγλικάαρχαία Ελληνικά)............................... 343
4. ΠολίτΕία: ΙΔΕΕΣ, υποθεσεισ κάι ΓνωΣΗ Η ΠολίτΕία θεωρήθηκε γενικά ο κολοϕώνας της ϕιλοσοϕικής δραστηριότητας του Πλάτωνα. κάποια περίοδο πίστευαν ότι πρόκειται για το πιο ώριμο έργο του, το αποκορύϕωμα του ϕιλοσοϕικού του στοχασμού. 1 Τα τελευταία χρόνια είναι κοινή πεποίθηση ότι ανήκει στα έργα της μέσης περιόδου της ζωής του. Παραμένει ωστόσο η ιδέα ότι αποτελεί κάποιου είδους αποκορύϕωμα. Μία από τις τάσεις στη συζήτηση του έργου εκτιμά ότι η Πολιτεία σηματοδοτεί την πραγμάτωση της θεωρίας των Ιδεών, η οποία είχε αρχίσει να αναπτύσσεται από τα πρωιμότερα έργα του Πλάτωνα και ότι αυτή ακριβώς η θεωρία αρχίζει να επανεξετάζεται και να ελέγχεται στους κατοπινούς διαλόγους. 2 Μια άλλη άποψη πρεσβεύει ότι στα ύστερα πλατωνικά έργα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη υπαναχώρησης στις θέσεις της Πολιτείας. 3 Παρά ταύτα οι θιασώτες και αυτής της άπο- 1. Έτσι ο Schleiermacher σ. 32. Η άποψη αυτή δύσκολα συμβιβάζεται με τις ενδείξεις από τον τίμαιο και τον Κριτία, καθώς και από τον Διογένη λαέρτιο (ΙΙΙ.37), που ϕαίνεται να δείχνουν ότι οι νόμοι ήταν το τελευταίο έργο του Πλάτωνα (παρ όλο που σίγουρα δεν το λένε, βλ. owen 1, σ. 335, σημ. 1). 2. Η πρόσϕατη ισχύς αυτής της άποψης προέρχεται από τον owen 1. 3. Σε απάντηση του owen βλ. Cherniss 7. άυτό το ζήτημα συζητήθηκε πρόσϕατα με άξονα τη χρονολογική θέση του τίμαιου μεταξύ των έργων του Πλάτωνα. Γιατί καθώς η γενικότερη αίσθηση ήταν ότι, επειδή ο διάλογος αυτός συγγενεύει από άποψη διδασκαλίας με τον Φαίδωνα και την Πολιτεία, μια ύστερη χρονολόγηση θα μας έκανε να δεχτούμε ότι η θεωρία του Πλάτωνα άλλαξε ελάχιστα από τα μέσα της ζωής του έως το τέλος. Η τοποθέτησή του επο-
140 Ο ΠλάΤων ΓΙά ΤΗ ΓνωΣΗ κάι ΤΗν ΠΡάΓΜάΤΙκΟΤΗΤά ψης συχνά υποστηρίζουν ότι στην Πολιτεία ο Πλάτων συγκεντρώνει τις πιο σημαντικές ιδέες του και επίσης ότι μεγάλο μέρος του κατοπινού του έργου αϕιερώνεται στην εξέταση ειδικών όψεων της θεωρίας του. 4 και οι δύο πλευρές, επομένως, έχουν την τάση να θεωρούν την Πολιτεία ως αποκορύϕωμα. Προσωπικά θεωρώ ότι μετά την Πολιτεία (και μερικά ακόμη έργα γραμμένα την ίδια περίοδο) ο Πλάτων πράγματι αναθεώρησε τις απόψεις του και άλλαξε κάποιες από αυτές σε σημαντικές πτυχές τους, και θα επανέρχομαι στην άποψη αυτή στη συνέχεια. υπάρχει, εντούτοις, λόγος να είναι κανείς επιϕυλακτικός απέναντι στην άποψη που θεωρεί την Πολιτεία ως το έργο εκείνο στο οποίο παρουσιάζεται μιας πλήρως αναπτυγμένη και οργανωμένη θεωρία που αργότερα επρόκειτο να επανεξεταστεί. Ο λόγος για την επι - ϕύλαξη αυτή δεν είναι ότι ο Πλάτων δεν αναθεώρησε τις ιδέες αυτού του διαλόγου. Ο λόγος είναι ότι μολονότι η Πολιτεία περιλαμβάνει πολλά απ όσα ο Πλάτων θέλησε αργότερα να εξετάσει εκ νέου, δεν περιέχει μια θεωρία που να είναι ολοκληρωμένη από κάθε άποψη και νομίζω ότι ο Πλάτων το γνώριζε αυτό. Το πιο σημαντικό κομμάτι της θεωρίας που παραμένει χωρίς ούτε καν να πλησιάζει σε τελική διευθέτηση είναι το γνωσιοθεωρητικό. Παρ ότι η Πολιτεία περιέχει όντως μείζονες και ϕιλόδοξες θέσεις για θέματα που σχετίζονται με τη γνώση και παρόμοια ζητήματα, υπάρχουν πολλά που παραμένουν σχηματικά και πρόχειρα και για τα οποία ο Πλάτων δεν προβάλλει κανέναν ισχυρισμό υπεράσπισης. Συγκεκριμένα, τα κρίσιμα γνωσιοθεωρητικά χωρία στα βιβλία Ε-Η παρουσιάζουν ιδέες ανεπεξέργαστες και προγραμματικές, οι οποίες δεν ϕαίνεται να υποστηρίζονται από κάποια διεξοδική πραγμάτευση των σχετικών προβλημάτων εκτός και αν κανείς εννοήσει πράγματα που δεν λέ- μένως κοντά στην εποχή της Πολιτείας μάς απαλλάσσει από το βάρος να πούμε ότι όντως υπήρξε αλλαγή. άλλά βεβαίως μια πρωιμότερη χρονολόγηση δεν μας υποχρεώνει να πούμε ότι υπήρξε τέτοια αλλαγή (βλ. Cherniss, σ. 341). άυτό που κάνει θεμιτό να πούμε ότι υπήρξε μια αλλαγή, δεδομένης της πιθανότητας σχετικά πρώιμης χρονολόγησης του τίμαιου, είναι το περιεχόμενο του Κρατύλου, του Παρμενίδη, του Θεαίτητου, του ςοϕιστή και του Πολιτικού. 4. Έτσι, για παράδειγμα, ο Shorey 5, τόμ. Ι, σσ. xxiv-xxv, και ο Jaeger, τόμ. ΙΙ, σ. 85.
4. ΠολίτΕία: ΙΔΕΕΣ, υποθεσεισ κάι ΓνωΣΗ 141 γονται. Για το θέμα που ενδιαϕέρει εμάς, το κεντρικό ζήτημα εδώ έγκειται στην πραγμάτευση εκείνου που ο Πλάτων ενίοτε ονομάζει «διαλεκτική». Όπως θα δούμε, αυτό το ζήτημα θέτει πολλά από τα γνωσιοθεωρητικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο Πλάτων και τα οποία θα συζητήσει εκτενώς στους κατοπινούς διαλόγους του. άυτό δε σημαίνει ότι τη στιγμή που γράϕει την Πολιτεία ο Πλάτων πιστεύει ότι έχει λύσει αυτά τα προβλήματα και ότι αργότερα ϕτάνει να αντιληϕθεί ότι απαιτούν μεγαλύτερη προσοχή. άντιθέτως, όλες οι ενδείξεις που μας δίνει μαρτυρούν ότι ήδη στην Πολιτεία έχει συνείδηση ότι πολλά ακόμη πρέπει να ειπωθούν γι αυτό το θέμα. Στο 532d-533a απαλλάσσει ρητώς τον εαυτό του από την περαιτέρω ενασχόληση με το θέμα της διαλεκτικής, στη βάση της αδυναμίας του να θέσει τα ορθά ερωτήματα. και δεν υπάρχει κανένας λόγος να μην πιστέψουμε ότι κυριολεκτεί. 5 άν κανείς συλλογιστεί τη ϕύση της Πολιτείας, δεν ϕαίνεται και τόσο παράδοξο το γεγονός ότι ο Πλάτων άϕησε εσκεμμένα ανεξερεύνητη μια υπολογίσιμη γνωσιοθεωρητική περιοχή, που εδώ απλώς χαρτογραϕείται. Εξάλλου, το κυρίως ερώτημα του διαλόγου έγκειται αλλού, και δεν υπήρχε λόγος να επεκταθεί πέραν του δέοντος έξω από το κεντρικό ϕάσμα της πολιτικής και ηθικής ϕιλοσοϕίας, το οποίο βρισκόταν στο επίκεντρο του ενδιαϕέροντός του. Δεν εννοώ, βέβαια, ότι ο Πλάτων δεν υποστήριζε σοβαρά τις μεταϕυσικές και γνωσιοθεωρητικές απόψεις που εκϕράζει εδώ. Ήταν απλώς τόσο πολλά τα ζητήματα και τόσο πολλά αυτά που θα μπορούσαν να ειπωθούν, και δεν μπορεί να περιμένει κανείς από τον Πλάτωνα ούτε και αυτός από τον εαυτό του να τα πει όλα μονομιάς. άν αναγνωρίσει κανείς ότι συνειδητά ο Πλάτων παρέλειψε να μιλήσει για σημαντικά πράγματα στην Πολιτεία, τότε μια σειρά άλλα πράγματα εξηγούνται καλύτερα. Όποιες δεύτερες σκέψεις και 5. Μου ϕαίνεται ότι αυτή η ερμηνεία ακολουθεί, όσο μπορεί κανείς να απαιτήσει, την κοινή λογική. Ο τρόπος που ο Shorey αντιμετωπίζει το ζήτημα είναι κατά κύριο λόγο ορθός (5, τόμ. ΙΙ, σ. 200, σημ. a), αλλά δεν αποδίδει τη δέουσα δυσκολία στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο Πλάτων ούτε τη δέουσα σχολαστικότητα στην επιθυμία του Πλάτωνα να τα λύσει. άυτό του επιτρέπει να υποθέτει ότι ο Πλάτων βρίσκεται ακόμη στο μέσο των γνωσιοθεωρητικών του προβληματισμών και δεν ξέρει τι να πει.
142 Ο ΠλάΤων ΓΙά ΤΗ ΓνωΣΗ κάι ΤΗν ΠΡάΓΜάΤΙκΟΤΗΤά αν έκανε ο Πλάτων στους ύστερους διαλόγους για τη θεωρία των Ιδεών όπως διατυπώνεται στην Πολιτεία αλλά και σε έργα της μέσης περιόδου, όπως ο Φαίδων και το ςυμπόσιο, είναι γνωστό ότι ποτέ δεν την ανακάλεσε οριστικά. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε συχνά ως τεκμήριο υπέρ του ισχυρισμού ότι στην πραγματικότητα ο Πλάτων δεν άλλαξε σοβαρά τις απόψεις του, αλλά δεν είναι. καταρχήν, διότι διατήρησε πολλές από τις απόψεις αυτές και στην ύστερη περίοδο και είναι λογικό να θεωρούσε ότι εργάζεται στα πλαίσια της ίδιας θεωρίας. Επιπλέον και εδώ ταιριάζουν οι προηγούμενες παρατηρήσεις ο Πλάτων πρέπει να θεωρούσε ότι εξακολουθεί να δουλεύει πάνω σε θέματα που στην Πολιτεία δεν σκόπευε να επιλύσει οριστικά. άν θεωρούμε ότι ο Πλάτων πίστευε πως στην Πολιτεία έχει τακτοποιήσει τέλεια τα πάντα σε ένα πακέτο, τότε γίνεται εξαιρετικά δύσκολο να κατανοήσουμε γιατί δεν δήλωσε ανοιχτά ότι άλλαξε γνώμη. άν αντιθέτως δεν του αποδώσουμε αυτήν την άποψη για την Πολιτεία, τότε καταλαβαίνουμε καλύτερα γιατί μια τέτοια δήλωση δεν του ϕάνηκε απαραίτητη. Εκτός από την Πολιτεία, θα εξετάσω επίσης άλλους δύο διαλόγους που πιστεύω ότι γράϕτηκαν την ίδια περίοδο. Ο ένας είναι το ςυμπόσιο, για το οποίο πολλοί συμϕωνούν ότι γράϕτηκε λίγο νωρίτερα ή λίγο αργότερα από την Πολιτεία (δεν έχει εδώ σημασία ποιο προηγείται). 6 Ο άλλος είναι ο τίμαιος, για τον οποίο οι απόψεις διίστανται. 7 Πιστεύω ότι και αυτός γράϕτηκε περίπου την ίδια εποχή 6. άυτό που περισσότερο βαραίνει για το θέμα μου είναι ότι το ςυμπόσιο προηγείται του Φαίδρου, ο οποίος με τη σειρά του έπεται της Πολιτείας. Στον βαθμό που μπορούν τέτοια πράγματα να θεωρηθούν σίγουρα, το ςυμπόσιο μας προσϕέρει ως χρονολογία μετά την οποία ο διάλογος γράϕτηκε το 385 π.χ. βλ. και Bury, σσ. lxvi-lxvii και ad loc., και Dover, σσ. 2-9. ωστόσο, κάποιοι συμπεριλαμβανομένου και του Bury) θέλησαν να τοποθετήσουν τον Φαίδρο ακόμη νωρίτερα. θεωρώ ότι έχει δοθεί ικανοποιητική απάντηση σε αυτό από τον Ro - bin (1, σ. iii), αλλά νομίζω ότι υπάρχουν πρόσθετοι λόγοι για να θεωρήσουμε ότι η ϕιλοσοϕική θέση του Φαίδρου ακόμη κι αν αϕήσουμε κατά μέρος τη χρήση της σύνθεσης και διαίρεσης είναι πολύ πιο εκλεπτυσμένη και από αυτήν του ςυμποσίου και από αυτήν της Πολιτείας, βλ. κεϕ. 5, εισαγ. (βλέπε, επίσης, Hackforth 2, σσ. 3-5 για μια ανασκόπηση των επιχειρημάτων υπέρ της τοποθέτησης του Φαίδρου μετά την Πολιτεία. βλ. και Dover, σσ. 16-20 για το πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν άλλες δυσκολίες.) 7. βλ. owen 1 και Cherniss 7.
4. ΠολίτΕία: ΙΔΕΕΣ, υποθεσεισ κάι ΓνωΣΗ 143 με την Πολιτεία, σε αντίθεση με την παραδοσιακή άποψη ότι ο Πλάτων τον έγραψε προς το τέλος της ζωής του. ωστόσο, λίγα από όσα έχω να πω βασίζονται στον τίμαιο, ο οποίος δεν ασχολείται ουσιαστικά με τα προβλήματα που είναι κεντρικά για μένα στο βιβλίο αυτό. 1. η δυνατότητα γνώσης των ίδεών Μία από τις κεντρικές γνωσιοθεωρητικές θέσεις της Πολιτείας είναι ότι ενώ τα αισθητά μπορούν απλώς να είναι αντικείμενα της «γνώμης» ή της «δόξας», οι Ιδέες μόνο μπορούν να είναι αντικείμενο «γνώσης». 8 Είδαμε τη γένεση αυτής της άποψης στον Φαίδωνα στον ισχυρισμό ότι η σύλληψη των Ιδεών είναι «αληθής» και «ορθή» και στη σχέση αυτού του ισχυρισμού με τις απόψεις του Πλάτωνα για τις χωρίς προσδιορισμούς κατηγορήσεις. Στην Πολιτεία η ιδέα αυτή διατυπώνεται πολύ διεξοδικότερα. Η Πολιτεία είναι το έργο στο οποίο παρουσιάζεται η μεταϕορά του Πλάτωνα για τη «θέαση», το «αντίκρισμα» και την «ενατένιση» των Ιδεών. 9 Παρ ότι δεν πιστεύει ότι εμπλέκεται κυριολεκτικά η 8. βλ. ειδικά 475e-480a. κριτική των διαϕόρων απόψεων για αυτό το κείμενο στην επόμενη υποσημείωση. 9. βλ. για παράδειγμα, Πολιτεία 475e4, 476b7-8, 479e7-8, 484c-d, 500c3, d4, 511a1, 526e1-4, 540a8-9 και ςυμπόσιο 210e κ.ε. Έχει υποστηριχθεί ότι δεν πρέπει να παίρνουμε σοβαρά αυτούς τους εκϕραστικούς τρόπους. Σε αυτή την άποψη επέμεινε ο Cross, για παράδειγμα, αλλά πήρε ικανοποιητική απάντηση από τον Bluck 2. Πρόσϕατα ο Gosling 1 ερμήνευσε το χωρίο 475 κ.ε. της Πολιτείας με έναν τρόπο που θα μπορούσε να στηρίξει την ανάλυση του Cross, υποστηρίζοντας ότι το κείμενο δεν αναγάγει τις Ιδέες σε επικράτεια της γνώσης ή τα αισθητά αντικείμενα σε επικράτεια της πεποίθησης, όπως θα υποστήριζαν οι περισσότερες παραδοσιακές ερμηνείες. Το σϕάλμα του Gosling είναι ο ισχυρισμός του ότι επειδή ο Πλάτων επιχειρηματολογεί με τρόπο τέτοιο που οι αντίπαλοί του, οι ϕιλοθεάμονες του κειμένου, αποδέχονται τις προκείμενές του (πράγμα ορθό), το κείμενο δεν μπορεί να «βασίζεται» στη διάκριση μεταξύ Ιδεών και αισθητών (σσ. 121-122). άυτό που δεν υπολογίζει ο Gosling είναι ότι το πραγματικό επιχείρημα του Πλάτωνα εναντίον των αντιπάλων του ξεκινά στο 479a, όπου θεμελιώνεται η άποψη ότι οι Ιδέες και τα αισθητά δεν μπορεί παρά να δια - ϕέρουν επειδή τα αισθητά αντικείμενα έχουν αληθή κατηγορήματα μόνο με προσδιορισμούς, ενώ οι Ιδέες έχουν τα ίδια κατηγορήματα αληθή χωρίς προσ-
144 Ο ΠλάΤων ΓΙά ΤΗ ΓνωΣΗ κάι ΤΗν ΠΡάΓΜάΤΙκΟΤΗΤά όραση, 10 θέλει ειλικρινά να υποστηρίξει ότι είναι δυνατό να συμβαίνει κάτι σαν να αντικρίζουμε τις Ιδέες και ότι αυτό μπορεί με κάποιον τρόπο να γίνεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Ενίοτε, διορισμούς. άυτό το επιχείρημα κατά τον Πλάτωνα ξεκινά από υποθέσεις που δεν κάνουν λήψη του ζητουμένου και που θα πρέπει να γίνονται αποδεκτές από τον αντίπαλο. Έχοντας συμϕωνήσει (για λόγους που εκτίθενται στο 477e6-7, και στους οποίους επίσης δεν γίνεται λήψη του ζητουμένου) ότι η ἐπιστήμη και η δόξα είναι διαϕορετικές δυνάμεις καθώς και ότι διαϕορετικές δυνάμεις αϕορούν σε διαϕορετικά αντικείμενα (477c-d), ο Πλάτων μπορεί να συμπεράνει (δεδομένου ότι οι Ιδέες είναι ὄντα και τα αισθητά αντικείμενα είναι ανάμεσα στο ὂν και το μὴ ὄν, διότι τα κατηγορήματα τους αποδίδονται με διαϕορετικό τρόπο) ότι εύλογα μπορεί κανείς να πει ότι η δόξα αϕορά τα αισθητά αντικείμενα, ενώ η ἐπιστήμη αϕορά τις Ιδέες. άυτό επομένως που μας δείχνουν τα παραπάνω είναι ότι η παραδοσιακή ερμηνεία επιτρέπει στον Πλάτωνα να αναπτύξει το επιχείρημά του χωρίς να κάνει λήψη του ζητουμένου απέναντι στον αντίπαλό του. άϕ ης στιγμής όμως το αντιληϕθούμε αυτό, δεν υπάρχει καμιά ένσταση στο να πούμε ότι το 477c-d διακρίνει τις δυνάμεις βάσει των αντικειμένων τους. (Οι ενστάσεις του Gosling απέναντι σε αυτό τον ισχυρισμό δεν ϕαίνονται πειστικές σσ. 124-5 αϕού η χρήση του ενικού ἐκεῖνο στο 477d1 δεν επαρκεί για να ακυρώσει αυτό που σαϕώς υπονοείται στο d1-5, ότι δηλαδή υπάρχει διάκριση ανάμεσα στο ἐϕ ᾧ ἐστι και το ὃ ἀπεργάζεται.) υπάρχει ωστόσο στο επιχείρημα μια προϕανής δυσκολία (την οποία δεν βοηθά να εξαλειϕθεί η ερμηνεία του Gosling), ότι δηλαδή, ενώ το 477d1 δίνει την εντύπωση ότι η διαϕορά των αντικειμένων και των αποτελεσμάτων είναι το κριτήριο για να διακρίνουμε τις δυνάμεις, αποδεικνύεται ότι ο λόγος που ο Πλάτων ισχυρίζεται ότι η ἐπιστήμη και η δόξα διαϕέρουν είναι (και πρέπει να είναι, αν το επιχείρημά του δεν κάνει λήψη ζητουμένου) ότι η πρώτη σε αντίθεση με την τελευταία είναι αλάνθαστη. άλλά το στοιχείο αυτό δεν βοηθά τη θέση του Gosling, διότι η άποψη την οποία αμϕισβητεί θεωρείται από τον Πλάτωνα προϕανής ανεξάρτητα από τη θεωρία των Ιδεών (πρβλ. Γοργίας 454d, Μένων 97d-e), έτσι ώστε να μη θεωρεί άδικη τη χρήση της ως προκείμενης. άν τα πράγματα έχουν έτσι, τότε μπορούμε να θεωρήσουμε τη διαϕορά ἐπιστήμης και δόξας ως διαϕορά στο αποτέλεσμα που έχουν (ὃ ἀπεργάζεται), και επομένως ο Πλάτων θα χρησιμοποιήσει όντως το κριτήριο της διάκρισης των δυνάμεων, όπως προεξαγγέλλει το d1. 10. Πολιτεία 507b, 508b-c, 509b, d-e, Φαίδρος 247c6-8. λιγότερο σαϕές είναι ότι ο Πλάτων θεωρεί την εμπειρία της διανοητικής σύλληψης ως μια «οπτική» εμπειρία, κατά την περιγραϕή της ως «ϕαινομένου». άπό όσο γνωρίζω, δεν αντιμετωπίζει κανείς τον Πλάτωνα σαν να αντιμάχεται αυτή την ιδέα και κάποιες από τις παρατηρήσεις του την ενισχύουν (π.χ. Πολιτεία 514 κ.ε., ςυμπόσιο 210-212).
4. ΠολίτΕία: ΙΔΕΕΣ, υποθεσεισ κάι ΓνωΣΗ 145 όπως στην αλληγορία του σπηλαίου (514 κ.ε., πρβλ. 518d), μιλά για την αδυναμία συχνά των ανθρώπων να «δουν» τις Ιδέες, επειδή τη δεδομένη στιγμή «κοιτάζουν» προς τη λάθος κατεύθυνση (αν και ϕαίνεται να πίστευε ότι όλα τα ανθρώπινα όντα είναι ικανά να «δουν» τις Ιδέες). Σε άλλες περιπτώσεις η εικόνα είναι διαϕορετική: μπορεί να «δούμε» τις Ιδέες, αλλά μόνο σε συνθήκες στις οποίες, ή μέσω ενός μέσου εξαιτίας του οποίου, είναι αδύνατο να τις αντιληϕθούμε καθαρά, σαν να υπάρχει μια ομίχλη ανάμεσα σε εμάς και στις Ιδέες, την οποία θα έπρεπε να διαπεράσουμε για να τις συλλάβουμε για να χρησιμοποιήσω μια εικόνα που ο Πλάτων δεν είχε πρόθεση να χρησιμοποιήσει αλλά ταιριάζει. 11 Σε αντίθεση με τις Ιδέες, τα αισθητά αντικείμενα είναι αυτά που είμαστε συνηθισμένοι να προσέχουμε, αλλά την ίδια στιγμή θεωρούνται ότι παραμένουν πάντα σκοτεινά στη σκέψη μας, σαν να 11. Η ιδέα αυτή εμϕανίζεται στον Φαίδωνα κατά τη διάρκεια ενός μύθου στο 109d2-5, 8-e6, 111c1-3, καθώς και εν συντομία στο 82e2-4 (αν και στο 83a4 κ.ε. το διὰ αποκτά διαϕορετικό νόημα, βλ. και κεϕ. 3, σημ. 10). Σε άλλα σημεία ο Πλάτων χρησιμοποιεί ένα αρκετά διαϕορετικό σχήμα, που έχει εντούτοις το ίδιο αποτέλεσμα: ϕαντάζεται ότι βλέπουμε κατά μία έννοια τις Ιδέες, χωρίς ωστόσο να μπορούμε καθαρά να τις καταλάβουμε. άυτή είναι η εικόνα σύμϕωνα με την οποία όταν κανείς ανεβαίνει από το σπήλαιο στον ηλιόϕωτο κόσμο των νοητών αντικειμένων, το ϕως στην αρχή είναι τόσο έντονο, ώστε δεν μπορεί να διακρίνει πράγματα (515c-516b, 532b-c, 518a1-3, πρβλ. και ςοϕιστής 254a8- b1). Μια άλλη εικόνα που επιτρέπει τη σύλληψη των Ιδεών χωρίς απόλυτη ευκρίνεια είναι ο τρόπος με τον οποίο τα «μάτια» της ψυχής πρέπει να καθαρθούν από σωματικές προσϕύσεις, βλ. 527d-e, παράλληλα με τον Φαίδρο 250c4-6 και Γοργία 523d3. Ο τρόπος που συζητά τη Δικαιοσύνη, τον οποίο είδαμε στην ενότ. 2, ακολουθεί την ίδια γραμμή, στον βαθμό που υποδεικνύει ότι ενώ έχουμε μια τρόπον τινά αμυδρή σύλληψη της Δικαιοσύνης, πρέπει να πετύχουμε μια πιο καθαρή θέασή της (βλ. επίσης 368c-d, όπου λέγεται ότι θα δούμε πιο καθαρά τη Δικαιοσύνη αν τη δούμε σε μια πιο έντονη μορϕή, βλ. ειδ. το d4). Παρομοίως στον Φαίδρο 250b-c υποστηρίζεται ότι μπορεί κανείς να συλλάβει μια Ιδέα μόνο ελλιπώς, διότι τα σχετικά «όργανα» είναι πολύ αδύναμα ή «σκοτεινά». (Σε αυτό το σημείο η διαϕωνία για το ακριβές νόημα των ὀργάνων είναι άσχετη. βλ. Hackforth 2, σσ. 94-95 και το σχόλιο του Ερμείου στο σημείο αυτό. άκόμη και αν αναϕέρεται σε «επιχειρήματα» ή «κανόνες» πρβλ. Robin 2, σ. xcvi, σημ. 2 η έννοια με την οποία χρησιμοποιείται εδώ είναι αυτή του αισθητηρίου οργάνου, βλ. d2 και για τη χρήση του ὄργανον στην Πολιτεία 508b4, 518c5.)
146 Ο ΠλάΤων ΓΙά ΤΗ ΓνωΣΗ κάι ΤΗν ΠΡάΓΜάΤΙκΟΤΗΤά εμποδίζει τη σύλληψή τους μια ομίχλη, που κατά κάποιον τρόπο ανήκει στα ίδια τα αντικείμενα και που είναι αδιαπέραστη. 12 Ποια είναι η πραγματική αξία αυτής της άποψης, ότι δηλαδή τα αισθητά αντικείμενα είναι αναπόϕευκτα σκοτεινά, ενώ οι Ιδέες όχι; Έχω υποστηρίξει ότι η καταγωγή αυτής της αντίληψης ανάγεται στον Φαίδωνα και επανέρχεται στην Πολιτεία και το ςυμπόσιο. Την Ιδέα της Δικαιοσύνης, για παράδειγμα, μπορούμε να τη γνωρίσουμε επειδή είναι δίκαια χωρίς προσδιορισμούς δεν χρειάζεται δηλαδή να πούμε ότι είναι δίκαια από αυτήν ή την άλλη άποψη, ή σε σχέση με κάτι, καθώς ποτέ δεν παύει να είναι από κάθε άποψη δίκαια. άυτό σημαίνει, όπως θεωρεί ο Πλάτων, πως όταν κάποιος κρίνει ότι η Ιδέα της Δικαιοσύνης είναι δίκαια, δεν κινδυνεύει ποτέ να χρειαστεί να πει ότι είναι και άδικη. κατά τον Πλάτωνα, λοιπόν, μπορούμε κατηγορηματικά να πούμε ότι ο ισχυρισμός «η Δικαιοσύνη είναι δίκαιη» είναι αληθής και ο ισχυρισμός «η Δικαιοσύνη είναι άδικη ή μη δίκαιη» ψευδής. Ένα αισθητό που είναι δίκαιο είναι επίσης και άδικο (από διαϕορετικές απόψεις ή σε δια ϕορετικές σχέσεις, ϕυσικά), και επομένως η απόϕανση ότι αυτό είναι δίκαιο είναι ψευδής, διότι η απόϕανση ότι είναι άδικο είναι επίσης αληθής. Πώς θα γινόταν άλλωστε να μην είναι ψευδής η από ϕανση ότι είναι δίκαιο, αν η απόϕανση ότι είναι άδικο είναι επίσης ορθή; Άρα, και οι δύο αποϕάνσεις πρέπει να είναι ψευδείς (όπως και αληθείς). Φυσικά ο Πλάτων αντιλαμβάνεται ότι δεν έχουμε πραγματικές αντι - ϕάσεις εδώ, γιατί μπορούν να προστεθούν οι κατάλληλοι προσδιορισμοί. 13 καθώς όμως δεν επιμένει να προστίθενται πάντα αυτοί οι προσδιορισμοί, είναι σε θέση να συμπεράνει, με τον τρόπο που έχουμε δει (πρβλ. κεϕ. 4, ενότ. 2), ότι οι αποϕάνσεις για τα αισθητά αντικείμενα είναι προβληματικές και ότι δεν είναι αληθείς. άλλά επειδή δεν θέλει να πει χωρίς αιτιολόγηση ότι μια κρίση που εκϕράζει γνώση πρέπει να μην είναι ψευδής, αποϕασίζει τελικά ότι οι μόνες κρίσεις που μπορούν να εκϕράζουν γνώση είναι κρίσεις για τις Ιδέες, 12. Στην Πολιτεία βλ. π.χ. 475e-480a (ειδ. 478c), 514a-517e, 509d9, 518a-c. βλ. επίσης Φαίδων 109b7, 110c-e, 111a. Η μεταϕορά είναι και εδώ δική μου εν μέρει ο Πλάτων συνήθως θεωρεί τα αισθητά ως «σκοτεινά» ή «ασαϕή». 13. βλ. κεϕ. 3, σημ. 26 και ειδ. Πολιτεία 436e καθώς και Vlastos 8, σσ. 14-15.
4. ΠολίτΕία: ΙΔΕΕΣ, υποθεσεισ κάι ΓνωΣΗ 147 που δεν χρήζουν προσδιορισμού. Εάν είχε επιμείνει στη διαρκή προσθήκη προσδιορισμών κάθε ϕορά που μιλά για αισθητά αντικείμενα, θα είχε δίχως άλλο αντιληϕθεί ότι, εϕόσον οι κρίσεις για τα αισθητά αντικείμενα δεχτούν προσδιορισμούς, δεν χρειάζονται πλέον άλλους επιπλέον. 14 άλλά η προηγούμενη δέσμευσή του στην απλή κατηγόρηση είναι αρκετά ισχυρή, όπως είδαμε, ώστε να τον εμποδίζει να δώσει την προσοχή του σε αυτό το στοιχείο. Είναι δελεαστικό να πει κανείς ότι αυτό είναι ολόκληρο το περιεχόμενο της άποψης του Πλάτωνα, ότι είναι δυνατό να γνωρίσουμε τις Ιδέες αλλά όχι τα αισθητά πράγματα. άυτό, όμως, θα ήταν ανακριβές και η προηγούμενη παράγραϕος δεν εξαντλεί το ζήτημα. Διότι είναι προϕανές ότι ο ίδιος ο Πλάτων δεν θεωρεί τον ισχυρισμό ότι οι Ιδέες είναι «καθαρές» στον νου ως απλή περίληψη όσων είπα. Πιστεύει μάλλον ότι οι Ιδέες έχουν κάποιου είδους καθαρότητα που μπορεί να συλλάβει ο νους και η οποία εξηγεί το γεγονός ότι είναι δυνατό να διατυπωθούν γι αυτές προτάσεις χωρίς προσδιορισμούς. 15 άυτή η μεταϕορά εντείνεται ϕυσικά από τη θέση του Πλάτωνα ότι τα αισθητά αντικείμενα είναι λίγο ή πολύ πενιχρά αντίγραϕα των Ιδεών (βλ. κεϕ. 3, ενότ. 2). Όπως μας δείχνει ο Φαίδων (73 κ.ε.), η θέση αυτή βασίζεται επίσης στις απόψεις του για την κατηγόρηση με και χωρίς προσδιορισμούς που παρουσιάζονται εκεί. 16 Όπως 14. Εκτός αν θεωρεί, για λόγους που δεν αποκαλύπτει, ότι κατά κάποιον τρόπο δεν μπορούμε να προσθέσουμε όλους τους αναγκαίους προσδιορισμούς. 15. βλ. π.χ., 478c, 479c-d, 518c9. άυτό δεν σημαίνει ότι ο Πλάτων ξεκαθαρίζει τη διαϕορά μεταξύ των δύο ιδεών, αλλά απλώς ότι δεν δείχνει να πιστεύει ότι η σαϕήνεια των Ιδεών συνίσταται μόνο στο γεγονός ότι επιδέχονται κατηγόρηση χωρίς προσδιορισμούς. Η «πραγματικότητα» των Ιδεών το ότι είναι κατ εξοχήν ὄντα είναι πιθανότερο να έγκειται στο γεγονός ότι επιδέχονται κατηγόρηση χωρίς προσδιορισμούς, βλ. κεϕ. 3, σημ. 25 και Vlastos 8. (Φυσικά, πολύ περισσότερα μπορούν να ειπωθούν για την πλατωνική ιδέα του ὄντος, τα οποία όμως δεν σχετίζονται άμεσα με τη θεματική μας εδώ.) 16. άυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι ο Πλάτων θεωρεί πάντοτε ότι η ιδέα αυτή έχει μια τέτοια βάση. Το νόημα αυτής της παρατήρησης, που δεν μπορεί να διερευνηθεί πλήρως εδώ, είναι ότι ακόμη και όταν ο Πλάτων δεν υποστηρίζει ρητά τη θέση ότι οι Ιδέες είναι δείγματα χαρακτηριστικών χωρίς προσδιορισμούς, ενώ τα αισθητά αντικείμενα είναι δείγματα των ίδιων χαρακτηριστι-
148 Ο ΠλάΤων ΓΙά ΤΗ ΓνωΣΗ κάι ΤΗν ΠΡάΓΜάΤΙκΟΤΗΤά έχουμε άλλωστε δει, για τον Πλάτωνα είναι μάλλον εύλογο να πει ότι αυτό που είναι, για παράδειγμα, ίσο με προσδιορισμούς, μοιάζει έστω και ατελώς προς αυτό που είναι ίσο απλώς. άυτό που βεβαίως αδυνατίζει για μας τη δύναμη του ισχυρισμού είναι ότι γνωρίζουμε την καταρχήν δυσκολία που ενέχει η ιδέα του Πλάτωνα περί κατηγόρησης με και χωρίς προσδιορισμούς. άϕ ης στιγμής όμως καθιερωθεί η ιδέα αυτή, συνεισϕέρει με τον τρόπο της στην άποψη ότι οι Ιδέες είναι αντικείμενο γνώσης, ενώ τα αισθητά πράγματα όχι. Γιατί είναι εύκολο να σκεϕτεί κανείς ότι υπάρχει κάτι τρόπον τινά ανώτερο γνωσιολογικά στα πρότυπα από ό,τι στα αντίγραϕα, 17 και παρ όλο που ο Πλάτων δεν εξηγεί σαϕώς τι είναι αυτό το κάτι, 18 η έννοια είναι βάσιμη και ενισχύει το γενικότερο γνωσιοθεωρητικό κύρος των Ιδεών. κών αλλά με προσδιορισμούς, εξακολουθεί να έχει την τάση να βλέπει τα αισθητά ως μιμήσεις ή αντίγραϕα των Ιδεών (τουλάχιστον πριν από την ύστερή του περίοδο, βλ. owen 1, σσ. 318 κ.ε.). βλ. άριστ. Μετά τα Φυσικά 990b15-17 παράλληλα με τον owen 2 και σημείωσε την παρατήρηση του άριστοτέλη ότι τέτοιες οντότητες, καθώς μπορούν να υποστηριχθούν από τον λόγον ἐκ τῶν πρός τι, δεν υπόκεινται στο επιχείρημα του Τρίτου άνθρώπου. 17. Για το συμπέρασμα από τον ισχυρισμό ότι το Χ μοιάζει ατελώς προς το ύ στον ισχυρισμό ότι το Χ είναι αντίγραϕο του ύ, βλ. κεϕ. 3, σημ. 23. 18. Δεν έχει εξηγηθεί ούτε από άλλους. Είναι συχνά αληθές ότι αν θέλεις να γνωρίσεις κάτι για το Χ (ή για τα Φ), τότε είναι καλύτερα να κοιτάς το ίδιο το Χ (ή τα Φ), παρά μια εικόνα του Χ (ή των Φ). άντιπαραδείγματα είναι εύκολο να βρεθούν και, το σημαντικότερο, υπάρχουν πολλά πράγματα για τις εικόνες του Χ (ή των Φ), που μπορεί κανείς να γνωρίσει καλύτερα από την εικόνα, παρά εξετάζοντας το ίδιο το Χ (ή τα Φ). άυτή η άποψη βέβαια σχετίζεται με μια παρόμοια άποψη για τις εικόνες που ο Πλάτων είδε αργότερα στον ςο - ϕιστή 236d-240c (βλ. Austin 4, κεϕ. 7). Σημειώστε επίσης ότι η ιδέα της γνωσιολογικής κατωτερότητας των εικόνων είναι ασϕαλώς συνδεδεμένη στον Πλάτωνα (αν και στην πραγματικότητα είναι διακριτή) με την ιδέα της οντολογικής κατωτερότητας των εικόνων, όπως υποστηρίζεται στην ερμηνεία του lee.