Τα Κέντρα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Μια Προσπάθεια Χαρτογραφικής Αναπαράστασης της Γεωγραφίας τους

Τα Κέντρα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Μια Προσπάθεια Χαρτογραφικής Αναπαράστασης της Γεωγραφίας τους Ελένη Άγα 1, Νικόλας Καρανικόλας 2, Πέρυ Λαφαζάνη 3, Μύρων Μυρίδης 4, Λαμπρινή Στάμου 5 1. Λέκτορας ΕΜΠ 2. Δρ Μηχανικός ΑΠΘ 3. Επίκ. Καθηγήτρια ΑΠΘ 4. Καθηγητής ΑΠΘ 5. Φιλόλογος Περίληψη Ο διαφωτισμός είναι ένα διευρωπαϊκό φαινόμενο, το οποίο εμφανίζεται στην Ευρώπη το 17 ο αιώνα και διαρκεί μέχρι τη Γαλλική επανάσταση (1789). Στην Ελλάδα το πνευματικό αυτό κίνημα έρχεται λίγο αργότερα, αφού το μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού κόσμου βρίσκεται κάτω από τουρκική κυριαρχία. Αλλαγές, όμως, στις οικονομικές συνθήκες της Ελλάδας προς το τέλος του 17 ου αιώνα, επέτρεψαν σε πολλούς Έλληνες να σπουδάσουν στην Ευρώπη και να φέρουν τις νέες ιδέες και στην πατρίδα τους. Τα βασικότερα κέντρα, στα οποία δίδαξαν εμπνευσμένοι δάσκαλοι -οι λεγόμενοι δάσκαλοι του Γένους- και στα οποία οι νέες ιδέες βρήκαν εύφορο έδαφος, βρίσκονται διάσπαρτα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας ή και έξω από αυτή. Ο γεωγραφικός εντοπισμός τους θα μας δώσει την εικόνα της Ελληνικής παιδείας στην προεπαναστατική εποχή. Λέξεις κλειδιά: Διαφωτισμός, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Γεωγραφία του Διαφωτισμού, Θεματική Χαρτογραφία, Πολυμέσα 1. Ο Διαφωτισμός ως Διευρωπαϊκό Φαινόμενο Ο Διαφωτισμός, ως διευρωπαϊκό φαινόμενο, πρέπει να θεωρηθεί σαν ολοκλήρωση του ανθρωπιστικού πνεύματος που φύσησε από την αναγέννηση και πέρα, επάνω στον πολιτισμένο κόσμο. Η αρχή του ανάγεται στον 17 ο αιώνα και οριοθετείται συμβολικά με την έκδοση της Encyclopedie του Diderot και το τέλος του, λίγο πριν τη Γαλλική επανάσταση. Ο Κant, γράφοντας το 1784 ένα μαχητικό δοκίμιο με τον τίτλο «τι είναι διαφωτισμός», καθορίζει τον χαρακτήρα του κινήματος με ένα παράθεμα από τον Οράτιο: «sapere aude», που δεν είναι τίποτε άλλο από τα λόγια του Αισχύλου: «τόλμησον» «φρονείν». Ο Διαφωτισμός στηρίχτηκε στην ελπίδα για την απαλλαγή της ανθρώπινης σκέψης από το σκότος της πλάνης, της άγνοιας και της προκατάληψης. Οι πηγές του ήταν η καρτεσιανή ριζική αμφιβολία απέναντι στις καθιερωμένες αυθεντίες, καθώς και ο αδυσώπη- Δίκτυα & Πολιτισμός 267

τος πόλεμος που είχαν κηρύξει ο Hobbes και ο Spinoza εναντίον της δεισιδαιμονίας, που εξευτέλιζε το ανθρώπινο πνεύμα. Πολιτικές συνέπειες της κίνησης αυτής ήταν η Αμερικάνικη ανεξαρτησία (1776) και η Γαλλική επανάσταση (1789). Στην Ελλάδα το ρεύμα του Διαφωτισμού έρχεται λίγο αργότερα, στις τελευταίες δηλαδή δεκαετίες του 18 ου και στις πρώτες του 19 ου αιώνα, ή πιο στενά στην πεντηκονταετία 1774-1821. Θεωρούμε ότι υπάρχει η πρόδρομος εποχή, η οποία εντοπίζεται από το 1669 ως το1774, οπότε με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή η Ρωσία αναλαμβάνει την προστασία των χριστιανικών πληθυσμών της Τουρκίας. Πρέπει να σημειωθεί ότι το Ελληνικό φαινόμενο του Διαφωτισμού παρουσιάζει κάποιες ιδιομορφίες. Ο Ελληνικός κόσμος είναι κληρονόμος ενός μεγάλου πολιτισμού, ο οποίος βαρύνει αποφασιστικά επάνω στην ιδιοσυγκρασία των μεταγενέστερων γενεών. Δέχεται δε τα ρεύματα του Διαφωτισμού εντελώς απροετοίμαστος, χωρίς δηλαδή να έχει γνωρίσει την Αναγέννηση, αφού το μεγαλύτερο μέρος του βρίσκεται κάτω από την Τουρκική κυριαρχία. Από το β μισό του 17 ου αιώνα Έλληνες, από τις Βενετοκρατούμενες κυρίως περιοχές αλλά και από Τουρκοκρατούμενες, σπουδάζουν στη Δύση και μεταλαμπαδεύουν τα φώτα στην πατρίδα τους. Παρατηρείται έντονο ενδιαφέρον για τα πνευματικά ζητήματα, μεταφράζονται ξένα βιβλία, εκδίδονται αρχαίοι συγγραφείς, γράφονται πρωτότυπα έργα, ι- δρύονται σχολεία και εισάγονται νέες μέθοδοι διδασκαλίας. Η πνευματική αφύπνιση του Γένους που ακολουθεί, οδηγεί στην επανάσταση του 1821. 2. Η Γεωγραφική Κατανομή της Ελληνικής Παιδείας Θα ήταν χρήσιμο να σκιαγραφηθούν, όμως, ορισμένες δομικές παράμετροι της διαδικασίας αναπροσανατολισμού της Ελληνικής παιδείας. Μια από αυτές ήταν η γεωγραφική της κατανομή στον Ελληνικό κόσμο. Οι περιοχές στις οποίες πρωτοφάνηκαν τα σημάδια της πολιτισμικής ανανέωσης είναι: Τα Ιόνια νησιά, οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και το τρίγωνο που σχηματίζεται από τα Ιωάννινα, τη Θεσσαλονίκη και τις πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας (Καστοριά, Κοζάνη) φτάνοντας βόρεια μέχρι τη Μοσχόπολη (σημερινή Αλβανία), η οποία γνώρισε σημαντική ακμή μέχρι το 1770 περίπου. Οι περιοχές αυτές από πολιτική άποψη διέφεραν πολύ μεταξύ τους. Τα Ιόνια νησιά ανήκαν στη Βενετική επικράτεια μέχρι το 1797. Με τη διάλυση της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου, περιήλθαν αρχικά στην επαναστατική Γαλλία και αργότερα σε άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Οι Περιοχές με τα πρώτα σημάδια του Ελληνικού διαφωτισμού Χάρτης 1: Περιοχές που πρωτοφάνηκαν τα σημάδια της πολιτισμικής ανανέωσης. 268 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Οι παραδουνάβιες Ηγεμονίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας βρίσκονταν μεν υπό Οθωμανική επικυριαρχία, αλλά η στρατηγική τους θέση ως συνόρου των τριών ανταγωνιστικών αυτοκρατοριών (Οθωμανών, Αψβούργων, Ρώσων) τους είχε εξασφαλίσει ι- διάζον πολιτικό καθεστώς εσωτερικής αυτονομίας υπό τη διοίκηση ηγεμόνων (οσποδάρων) που διόριζε η Υψηλή Πύλη. Το αξίωμα αυτό, το οποίο κατείχαν οι αυτόχθονες Ρουμανικές αριστοκρατικές δυναστείες μέχρι το 1709, πέρασε το έτος αυτό και μέχρι το 1821 στα χέρια ελλήνων Φαναριωτών και μιας οικογένειας Ρουμάνων ευγενών, που ε- ναλλάσσονταν στην εξουσία. Υπό τη διοίκηση των Φαναριωτών, η παλαιότερη ήδη Ελληνική παρουσία στις Ηγεμονίες εξελίχθηκε σε συμπαγείς ελληνικές παροικίες στις κυριότερες πόλεις τους, οι ο- ποίες γνώρισαν αξιοσημείωτη εμπορική και πολιτισμική ανάπτυξη. Δύο ακαδημίες στέγαζαν υπέρμαχους του νεοελληνικού διαφωτισμού. Η Ακαδημία του Ιασίου και η Ακαδημία του Βουκουρεστίου. Η Ήπειρος και η Δυτική Μακεδονία, όπου δημιουργήθηκαν εστίες υποδοχής του Διαφωτισμού, βρισκόταν από πολιτική σκοπιά στην καρδιά της Οθωμανικής επικράτειας στα Βαλκάνια. Το κοινό στοιχείο αυτών των διαφορετικών πολιτικά περιοχών ήταν η απόστασή τους τόσο από την έδρα της Οθωμανικής εξουσίας, όσο και από το Πατριαρχείο, το οποίο α- ποτελούσε τον εκφραστή της ιδεολογικής νομιμότητας για τους ορθόδοξους πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας. Η απόσταση στο χώρο, ωστόσο, αποτελούσε μεν αναγκαία γεωγραφική προϋπόθεση για την επιβίωση, αλλά όχι και επαρκή συνθήκη για την αρχική εμφάνιση του Διαφωτισμού. Την προϋπόθεση αυτή πληρούσε ένας άλλος γεωγραφικός παράγοντας, η γειτνίαση ή η πρόσβαση που διέθεταν αυτές οι περιοχές προς σημαντικά κέντρα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού: Τα Ιόνια νησιά και τα Ιωάννινα γειτόνευαν με την Ιταλία και διατηρούσαν ιδιαίτερους δεσμούς με τη Βενετία, Οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες συνδέονταν με την Αυστρία και τα Γερμανικά Κράτη, και Η Δυτική Μακεδονία επικοινωνούσε με την Κεντρική Ευρώπη μέσω των χερσαίων εμπορικών συναλλαγών που αναπτύχθηκαν το 18 ο αιώνα. Αυτοί οι δεσμοί, οικονομικοί, πολιτισμικοί και κοινωνικοί και στην περίπτωση της Επτανήσου, επιπλέον, η πολιτική κυριαρχία μιας ευρωπαϊκής πολιτείας, δημιούργησαν τους διαύλους μέσω των οποίων οι επιδράσεις της ευρωπαϊκής σκέψης και οι ιδέες του Διαφωτισμού πέρασαν στον Ελληνικό κόσμο. 3. Η Έξοδος προς την Δύση Τα κέντρα της ελληνικής διασποράς στις πόλεις της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης συνιστούσαν προέκταση της γεωγραφικής βάσης της Ελληνικής Παιδείας κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Στη Βενετία π.χ. υπήρχε ελληνική παροικία ήδη από τα τέλη Δίκτυα & Πολιτισμός 269

του Μεσαίωνα, τα δε μέλη της ανανεώνονταν συνεχώς από μετανάστες και προέρχονταν από τα Λατινοκρατούμενα ελληνικά νησιά, καθώς και από διαδοχικά κύματα προσφύγων, όταν τα νησιά αυτά (Χίος το 1566, Κύπρος το 1571, Κρήτη το 1669) σταδιακά έπεφταν στα χέρια των Τούρκων. Η Βενετία αποτέλεσε για τέσσερις αιώνες τη γέφυρα μεταξύ του Ελληνικού κόσμου και της νεότερης Ευρώπης. Ιδιαίτερη σημασία για την ελληνική παιδεία είχε η ίδρυση το 1662 ενός ανωτέρου εκπαιδευτικού ιδρύματος του Φλαγγινιανού Φροντιστηρίου, το οποίο έγινε για τον επόμενο ενάμισι αιώνα σημαντικό φυτώριο για τους Έλληνες που ήθελαν να ακολουθήσουν α- νώτερες σπουδές. Η Βενετία υπήρξε επιπλέον το κυριότερο κέντρο της ελληνικής τυπογραφίας σε ολόκληρη την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής, όταν η λειτουργία ελληνικών τυπογραφείων εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είτε απαγορευόταν είτε, αν επιτρεπόταν, παρέμενε επισφαλής και βραχύβια. Μεταξύ του 17 ου και των αρχών του 19 ου αιώνα λειτουργούσαν στη Βενετία τρία Ελληνικά τυπογραφεία και τυπώθηκαν σ αυτά πολυάριθμα ελληνικά βιβλία. Χάρτης 2: Κέντρα Ελληνικής Διασποράς στη δυτική και κεντρική Ευρώπη. Χάρτης 3: Κέντρα Ελληνικές παροικίες στην Ιταλία. Ελληνικές παροικίες, όμως, υπήρχαν και στη Νεάπολη, τη Γένοβα την Πίζα και την Αγκώνα. Εποικισμός + τυπογραφία 4. Η Αρχομένη Περίοδος του Διαφωτισμού Πρώτοι ανέλαβαν το φωτισμό του Γένους οι εκκλησιαστικοί ρήτορες, τους οποίους ο λαός ονόμασε διδασκάλους του Γένους. Η ευημερία όμως την οποία γνωρίζει ο Ελληνισμός σ αυτή την αρχόμενη περίοδο του Διαφωτισμού ή και του προ-διαφωτισμού, η ραγδαία οικονομική και πνευματική άνοδος των γεωγραφικών περιοχών της «καθ ημάς Ανατολής» θα έχει, αναφορικά με το Διαφωτισμό, άμεσες συνέπειες στους φορείς της ευημερίας αυτής: στους εμπόρους και στους λογίους. Ο εμπορικός κόσμος τείνει προς την κοινωνική ηγεσία. Οι λόγιοι αποκτούν όλο και σαφέστερη συνείδηση της σημασίας τους μέσα στο κοινωνικό σύνολο και ανεξαρτητο- 270 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

ποιούνται ως ένα βαθμό από την Εκκλησία. Ενώ, δηλαδή, στην αρχή ανήκουν στη συντριπτική τους πλειοψηφία στον κλήρο (Φραγκίσκος Σκούφος, Κύριλλος Λούκαρις, Ηλίας Μηνιάτης, Κοσμάς ο Αιτωλός), όσο περνούν τα χρόνια, όλο και πιο πολλοί έ- χουν προέλευση κοσμική. Έτσι, ο τύπος του εμπόρου που ασχολείται με γενικά θέματα παιδείας και έχει ανησυχίες πνευματικές, θα πάρει σάρκα και οστά αυτή την περίοδο. Πρόσωπα δηλωτικά του είδους είναι: Ιωαννης Πρίγκος, Γεώργιος Ζαβίρας, Γεώργιος Κρομμύδας, Αλέξανδρος Βασιλείου, Αθανασιος Ψαλλίδας, Κωνσταντίνος Μπέλλιος και ο κορυφαίος του είδους Αδαμάντιος Κοραής. Την τελευταία τριακονταετία του 17 ου αιώνα μια ομάδα λαϊκών, για πρώτη φορά μετά την άλωση, έφτασε σε κοινωνική περιωπή αντίστοιχη με εκείνη που είχε αποκτήσει η εκκλησιαστική ιεραρχία από το 1453. Ο νέος αυτός κοινωνικός σχηματισμός ήταν η φαναριώτικη αριστοκρατία, μια ομάδα η οποία αναδείχθηκε χάρη στις επιδόσεις της στο ε- μπόριο και στα επιστημονικά επαγγέλματα, κατά την περίοδο της κοινωνικής αλλαγής που σημειώθηκε στην οθωμανική αυτοκρατορία στο β μισό του 17 ου αιώνα. Η οικονομική ευμάρεια επέτρεψε στους Φαναριώτες ονομάστηκαν έτσι γιατί κατοικούσαν στη συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, όπου είχε την Έδρα του το Οικουμενικό Πατριαρχείο από το 1599 να μορφωθούν στη Δύση (κυρίως στα πανεπιστήμια της Πάδοβα και της Μπολόνια) και να σταδιοδρομήσουν ως λόγιοι, πράγμα που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναλάβουν την καθοδήγηση της ανώτερης ελληνικής εκπαίδευσης και να καταλάβουν αξιώματα στην πατριαρχική αυλή. Αρκετοί από αυτούς δίδαξαν στην Πατριαρχική Ακαδημία, η οποία είχε αναδιοργανωθεί με πρωτοβουλία του πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη και με τη βοήθεια του Θεόφιλου Κορυδαλέα Η γλωσσομάθειά τους, καθώς και το κοσμοπολίτικο πνεύμα τους, έκαναν τις υπηρεσίες τους πολύτιμες για την Υψηλή Πύλη. Έτσι, οι Φαναριώτες εισήλθαν στην Οθωμανική διπλωματία και έγιναν οι κύριοι διαπραγματευτές της Πύλης, καταλαμβάνοντας το αξίωμα του Μεγάλου Διερμηνέα, το οποίο κατείχαν συνεχώς σχεδόν επί δύο αιώνες. Δεν περιορίστηκαν οι Φαναριώτες μόνο στις θέσεις που ανέλαβαν στην Υψηλή Πύλη. Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος ήταν ο πρώτος Έλληνας που διορίστηκε Οσποδάρος (ηγεμόνας) στις παραδουνάβιες ηγεμονίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Εγκαινίασε λοιπόν «τον αιώνα των Φαναριωτών» στις Ρουμανικές χώρες. Η εποχή των Φαναριωτών χαρακτηρίστηκε από σημαντικές μεταρρυθμίσεις στις φεουδαρχικές κοινωνίες των περιοχών αυτών και διαμόρφωσε το πλαίσιο μιας αξιοσημείωτης πολιτισμικής και πνευματικής εξέλιξης, που ανέδειξε τελικά τις ηγεμονίες ως το κυριότερο κέντρο του Διαφωτισμού στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Τα σημάδια της πνευματικής αλλαγής δεν παρέμειναν περιορισμένα στους Φαναριώτικους κύκλους. Και άλλες αναζητήσεις γίνονται αισθητές στον ευρύτερο χώρο της ελληνικής παιδείας κατά τις πρώτες δεκαετίες του 18 ου αιώνα. Δίκτυα & Πολιτισμός 271

5. Τα Κέντρα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στις Αρχές και στα Μέσα του 18 ου Αιώνα και οι Εκπρόσωποί του Ο αιώνας προχωρεί και τα σημεία ιδεολογικής αλλαγής αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται. Βαθμιαία, η Γεωγραφία του Διαφωτισμού διαμορφώνεται. Έτσι, έχουμε: το τρίγωνο των εμπορικών πόλεων της Βορειοδυτικής Ελλάδας (Ιωάννινα, Θεσσαλονίκη, Καστοριά), με περαιτέρω προέκταση και τη Μοσχόπολη (σημερινή Αλβανία), τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, όπου η πολιτική των Φαναριωτών ηγεμόνων και η γειτνίαση με την Κεντρική Ευρώπη δημιούργησαν τους διαύλους ενός πνευματικού αναπροσανατολισμού, τα Ιόνια νησιά. Έχοντας αποφύγει τις συνέπειες της Τουρκικής κατάκτησης η Επτάνησος, εξ αιτίας της παρατεταμένης Βενετικής κατοχής, διατήρησε αδιάλειπτη επαφή με την Ευρωπαϊκή παιδεία μέσω των οργανικών της δεσμών με την Ιταλία. Η νησιωτική κοινωνία του Ιονίου αποτελούσε, συνεπώς, το μόνο τμήμα του Ελληνισμού, όπου είχε επικρατήσει και επιβιώσει η δυτική πολιτισμική παράδοση. Η τελευταία καθρεφτίζεται στην Χάρτης 4 τέχνη, τη λογοτεχνία και τη μουσική των νησιών. Η βενετική διακυβέρνηση ήταν καταπιεστική και συντήρησε μέχρι το τέλος τις ανισότητες της φεουδαλικής κοινωνίας, αυτό όμως δεν εμπόδισε τα σκιρτήματα της πολιτισμικής ανανέωσης να φτάσουν στα νησιά του Ιονίου πελάγους. Ο πρωθιερέας Αντώνιος Κατήφορος εμφορείται από τις νέες ιδέες. Είχε σπουδάσει στην Ιταλία και δίδαξε στο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο της Βενετίας. Έζησε κάποιο διάστημα στο Άμστερνταμ και τελικά εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο, όπου απέκτησε φήμη ως δάσκαλος της φιλοσοφίας και εισηγητής νέων απόψεων για την αναμόρφωση της Ελληνικής παιδείας Ο Κατήφορος δεν ήταν ο μόνος υπέρμαχος της νέας κοσμοθεωρίας στα Ιόνια νησιά. Στο γειτονικό νησί της Κεφαλλονιάς ο Βικέντιος Δαμοδός, μαθητής του Κατήφορου στο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο και διδάκτωρ της νομικής του πανεπιστημίου της Πάδοβα, εγκαταστάθηκε στο χωριό του τα Χαβριάτα, και ίδρυσε, λίγο μετά το 1721 τη σχολή του. Εκεί δίδαξε σε δύο γενιές μαθητών τις γενικές αρχές της φιλοσοφίας και συνέθεσε ένα πλήρες corpus φιλοσοφικών έργων. Η απομόνωση πάντως του Δαμοδού σε μια αγροτική κοινότητα του νησιού του αποτελεί ένδειξη των όρων κάτω από τους οποίους άρχισαν να λειτουργούν στην Ελληνική κοινωνία οι πρώτοι μηχανισμοί της πολιτισμικής αλλαγής. Οι τρεις αυτές περιοχές, όπου μπορούν να ιχνηλατηθούν οι απαρχές της πνευματικής αλλαγής στον Ελληνικό κόσμο στις αρχές του 18 ου αιώνα, βίωσαν τα σκιρτήματα του διαφωτισμού, ανεξάρτητα η μία από την άλλη. Συγκεκριμένες τοπικές συνθήκες έκαναν 272 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

εφικτή, έστω και σε περιορισμένη κλίμακα, την πνευματική δραστηριότητα ανθρώπων με ευρωπαϊκή παιδεία και κλίση προς τη μελέτη της σύγχρονης φιλοσοφίας. Σ αυτό το πρώϊμο στάδιο, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η Προδρομική φάση του Ελληνικού Διαφωτισμού, τα σημεία πνευματικής αλλαγής ήταν περιορισμένα στις διάσπαρτες εστίες, όπου άναβε τρεμουλιαστά το φως της νέας φιλοσοφίας. Οι πρώτες αυτές εστίες όμως δεν ακτινοβόλησαν σε ευρύτερους αλληλοεπικαλυπτόμενους κύκλους, έτσι ώστε να παραχθεί η δυναμική ενός κινήματος πολιτισμικού μετασχηματισμού. Η δυνατότητα τέτοιας εξέλιξης δεν εμφανίστηκε παρά με την έλευση της επόμενης γενιάς πνευματικών ανανεωτών, για την οποία ο πολιτισμικός μετασχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας έγινε συνειδητός στόχος και συγκεκριμένο πρόγραμμα. Ένας από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους αυτής της γενιάς και ταυτόχρονα μια από τις εξέχουσες μορφές του νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι ο Ευγένιος Βούλγαρης, Κερκυραίος, με πολυμάθεια, ευφυία και εντυπωσιακή κατάρτιση σε ευρύτατο φάσμα επιστημονικών κλάδων. Οι πλούσιοι Γιαννιώτες έ- μπόροι της Βενετίας, οι αδελφοί Μαρούτση, ίδρυσαν στη γενέθλια πόλη τους ένα εκσυγχρονιστικό ανώτερο σχολείο, τη Μαρουτσαία σχολή, όπου ο Βούλγαρης διορίστηκε διευθυντής το 1742. Δίδαξε στην πόλη των Ιωαννίνων, η οποία, Χάρτης 5: Η διαδρομή του Ευγένιου Βούλγαρη. χάρη στους εμπορικούς και πολιτισμικούς της δεσμούς με τη Βενετία, εξελισσόταν σε μορφωτική πρωτεύουσα της ηπειρωτικής Ελλάδας τον 18 ο αιώνα (Γιάννενα πρώτα στ άρματα, στα γρόσια και στα γράμματα). Η διδασκαλία του προκάλεσε την αντίδραση των συντηρητικών εκπαιδευτικών της αντίπαλης σχολής Γκιούμα και ο Βούλγαρης αναγκάστηκε να μετοικήσει στην Κοζάνη, της οποίας οι εμπορικοί δεσμοί με την Κεντρική Ευρώπη είχαν αποτελέσματα ιδιαίτερα ευεργετικά για τα τοπικά σχολεία. Επανήλθε στα Γιάννενα και το 1752 ανέλαβε τη διεύθυνση της Αθωνιάδος Σχολής στο Άγιο Όρος, που είχε ιδρυθεί κοντά στη μονή Βατοπεδίου το 1749. Η σύγκρουσή του με τους συντηρητικούς στη Σχολή και στο Άγιο Όρος τον έφερε στην Κωνσταντινούπολη, όπου δίδαξε στην Πατριαρχική Ακαδημία, αλλά και εκεί συνάντησε αντιδράσεις και αναγκάστηκε να φύγει για τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και μετά για τη Γερμανία από όπου και δεν ξαναγύρισε. Το παράδειγμα του Βούλγαρη ακολούθησε και ο νεότερος συμπατριώτης Χάρτης 6: Δίκτυα & Πολιτισμός 273

του Νικηφόρος Θεοτόκης, ο οποίος ακολούθησε παράλληλη σταδιοδρομία. Σπούδασε ιατρική, μαθηματικά και φυσική στην Πάδοβα και στη Μπολόνια και εισήχθη στις τάξεις του κλήρου. Δίδαξε στην Κέρκυρα, στην Κωνσταντινούπολη και έγινε σχολάρχης της Ηγεμονικής ακαδημίας του Ιασίου. Σε καμιά από τις θέσεις δεν έμεινε πολύ, λόγω των αντιδράσεων των συντηρητικών. Ιδιαίτερη περίπτωση νεομάρτυρα, διδασκάλου του γένους, αποτελεί ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος γεννήθηκε στο Μέγα Δένδρο της Αιτωλίας. Σπούδασε στην Αθωνιάδα Σχολή στο Άγιο Όρος και έζησε εκεί ως μοναχός. Το 1760 ζήτησε την άδεια του Πατριάρχη να διδάξει το λαό. Έκανε τεράστιες περιοδείες, εντυπωσιακές, δεδομένου ότι τα μεταφορικά μέσα της εποχής ήταν πρωτόγονα: Κωνσταντινούπολη, Ναύπακτος, Αγρίνιο, Μεσολόγγι, Αχαΐα, Θεσσαλία, Μακεδονία, Ιόνια νησιά, Ήπειρος, είναι κάποια από τα μέρη στα οποία δίδαξε. Ίδρυσε πάνω από τριακόσια σχολεία και υπογράμμιζε την αξία της μόρφωσης. Απαγχονίστηκε στη σημερινή Αλβανία από τον Κούρτ πασά και κηρύχθηκε άγιος από την Εκκλησία. Η δεκαετία του 1770 αποτελεί κρίσιμη καμπή στην ανάπτυξη του κινήματος. Σημαντικά γεγονότα στο διεθνή χώρο δημιουργούν νέες περισσότερο ευνοϊκές συνθήκες για τη διάδοση των νέων ιδεών. Στα επόμενα πενήντα χρόνια εμφανίστηκαν δύο ακόμη γενεές του Ελληνικού Διαφωτισμού. Η δεύτερη γενεά σχηματίστηκε από μαθητές του Βούλγαρη: Τον Ιώσηπο Μοισιόδακα, τον Χριστόδουλο Παμπλέκη και άλλους. Εδώ πρέπει να προστεθεί και ο Δημήτριος Καταρτζής, ο λαμπρότερος εκπρόσωπος του Φαναριώτικου διαφωτισμού 6. Τα Κέντρα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στα Τέλη του 18 ου και στις Αρχές του 19 ου Αιώνα και οι Εκπρόσωποί του Η τρίτη γενεά, η οποία έφερε το κίνημα στην ωριμότητά του, ήταν διασκορπισμένη σε όλο το εύρος του ελληνικού κόσμου, τόσο μέσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία, όσο και στη διασπορά. Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Δανιήλ Φιλιππίδης, ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Κωνσταντίνος Σταμάτης ήταν μαθητές του Μοισιόδακα και του Καταρτζή. Μαζί με άλλους ακόμα λογίους αποτελούσαν αυτό που θα μπορούσε να περιγραφεί ως η παραδουνάβια ομάδα της τρίτης γενεάς του ελληνικού διαφωτισμού, αφού οι Θεόφιλος Καΐρης ιδέες τους σχηματίστηκαν στο πνευματικό περιβάλλον των ηγεμονιών. Σημαντική προσωπικότητα της εποχής αυτής υπήρξε και ο Θεόφιλος Καΐρης (1784-1853). Γεννήθηκε στην Άνδρο αλλά έζησε στις Κυδωνιές και σπούδασε στην Πίζα. Έγινε Μοναχός το 1801 και πηγαίνει στο Παρίσι το 1810. Τον ξαναβρίσκουμε στην Χάρτης 7: Άνδρο το 1821. 274 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Προέκταση αυτής της ομάδας αποτελούσε η ελληνική διανόηση της Βιέννης, στην οποία θα πρέπει να προστεθούν δύο ακόμη κύκλοι για να συμπληρωθεί η εικόνα της ώριμης φάσης του διαφωτισμού. Ο ένας κύκλος στο Παρίσι, γύρω από τον Αδαμάντιο Κοραή και ο άλλος στα Ιωάννινα, γύρω από τον Αθανάσιο Ψαλλίδα. Με την έμπνευση και την καθοδήγηση του Αδαμάντιου Κοραή, μια σημαντική νέα περιοχή ήλθε να προστεθεί στη γεωγραφία Χάρτης 8: του διαφωτισμού στην καρδιά της Οθωμανικής αυτόκρατορίας. Πρόκειται για την περιοχή την οποία ορίζει στο Ανατολικό Αιγαίο το τρίγωνο Σμύρνη, Χίος, Κυδωνίες. Αυτή ήταν η πιο σημαντική, αν και όχι η μόνη, περίπτωση εισαγωγής του Διαφωτισμού σε μια περιοχή του ελληνικού πολιτισμού, η οποία μέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα αποτελούσε προπύργιο της παραδοσιακής παιδείας. Οι εκδηλώσεις της παιδευτικής αλλαγής στην περιοχή αυτή, μετά μάλιστα την παρακμή της γειτονικής σχολής της Πάτμου, η οποία τον 18 ο αιώνα αποτελούσε μείζον κέντρο της ορθόδοξης παράδοσης, θα μπορού- Χάρτης 9: σαν να θεωρηθούν η κορύφωση του διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο. Στα εδάφη της κυρίως Ελλάδας, κάτω από την κυριαρχία των Τούρκων, ορισμένοι διανοούμενοι της διασποράς κατάφεραν να δημιουργήσουν νέα πρότυπα εκπαιδευτήρια και εστίες παιδείας με στόχο την πνευματική αφύπνιση των περιοχών τους. Τέτοιες πρωτοβουλίες σημείωσαν επιτυχία στα ακμάζοντα χωριά του Πηλίου (Μηλιές, Ζαγορά, κ.ά.), στα Αμπελάκια της Θεσσαλίας, στην Αθήνα, ακόμη και σε μερικές κωμοπόλεις της Πελοποννήσου, όπως η Δημητσάνα. Περί τα μέσα του 18 ου αιώνα ορθόδοξοι Τα εκπαιδευτήρια έμποροι ίδρυσαν παροικίες στη Βιέννη και στην Τεργέστη. Στις νέες κοινότητες ο Αψβούργος αυτοκράτορας σύντομα παραχώρησε προνόμια. Και οι δύο, προς τα τέλη του 18 ου αιώνα, έγιναν κέντρα οικονομικής και πολιτισμικής δραστηριότητας. Δυτικότερα, Χάρτης 10: ελληνικές εμπορικές κοινότητες που εξελί- Δίκτυα & Πολιτισμός 275

χθηκαν επίσης σε κέντρα πνευματικής ζωής υπήρχαν στο Άμστερνταμ, στη Μασσαλία και στο Παρίσι. Στην Κεντρική Ευρώπη, στην Πολωνία και στην Ουγγαρία, είχε δημιουργηθεί ένας πραγματικός Ελληνικός μικρόκοσμος, ως συνέπεια της κινητικότητας που είχε προκύψει από το χερσαίο εμπόριο της Δυτικής Μακεδονίας. Ένα ολόκληρο δίκτυο Ελληνικών Σχολείων και Βιβλιοθηκών δημιουργήθηκε για να καλύψει τις ανάγκες των νέων αυτών κοινοτήτων. Τέλος στην Ανατολή, η ελληνική διασπορά εξαπλώθηκε στις νέες χώρες που α- νοίχτηκαν από τις Ρωσικές κατακτήσεις του 18 ου αιώνα στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας και η Οδησσός έγινε η βάση μιας σημαντικής Ελληνικής παροικίας. Οι διάφορες ομάδες και τα κέντρα του Διαφωτισμού δεν ήταν βέβαια αποκομμένα μεταξύ τους στην τελευταία του φάση. Ως γνήσιοι «κοσμοπολίτες» τα μέλη της τρίτης γενεάς του Ελληνικού Διαφωτισμού βρίσκονταν σε συνεχή κίνηση, τόσο εντός, όσο και εκτός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ε- ξαίρεση αποτελούσε ο Κοραής, ο οποίος για σχεδόν μισό αιώνα δε μετακινήθηκε από το Παρίσι. Αντίθετα, ο Ρήγας Φερραίος εγκατέλειψε τη γενέτειρά του το Βελεστίνο και αναζήτησε την τύχη του πρώτα στην Κωνσταντινούπολη και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Φλογερός οραματιστής, οπαδός της πολιτικής και κοινωνικής απελευθέρωσης, δημιουργός της Χάρτας, ταξίδεψε στη Βιέννη. Φαίνεται να είχε επαφές με Γάλλους διπλωμάτες, αλλά οι δραστηριότητες αυτές και ο θρύλος που τις συνόδευε, οδήγησαν στη σύλληψή του στην Τεργέστη από την αυστριακή αστυνομία και το μαρτυρικό του θάνατο στο Βελιγράδι το 1798. Οι σημαντικές ελληνικές παροικίες 6. Αντί Επιλόγου: Τα Ρεύματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού Οι αναφερόμενες περιοχές υπήρξαν οι κυριότερες εστίες της πνευματικής αναγέννησης του Ελληνικού Κόσμου. Εκεί κυοφορήθηκαν οι φιλελεύθερες ιδέες, οι οποίες οδήγησαν στην Επανάσταση του 1821. Τρεις, μοιάζει να είναι οι βασικοί, μεγάλοι πυρήνες αυτού του «Δικτύου». Η Κεντροδυτική Ευρώπη (Βιέννη, Τεργέστη, Βόρεια Ιταλία, Παρίσι), οι Παραδουνάβιες περιοχές (Βελιγράδι, Οδησσός, Βλαχία) και η Μικρασία (Κωνσταντινούπολη, Κυδωνιές), επικοινωνώντας άμεσα με τη Βόρεια, κυρίως, Ελλάδα. Κλείνοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι έχουμε συνηθίσει να λέμε, ότι ένα μεγάλο ποσοστό του ελλείμματος Πολιτισμού που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, ο- φείλεται στον περιορισμένο τρόπο που αυτή, η ελληνική κοινωνία δηλαδή, βίωσε τον Διαφωτισμό. 276 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 11: Η Γεωγραφική εικόνα των ρευμάτων του Ελληνικού Διαφωτισμού. Είναι αλήθεια ότι για διάφορους λόγους ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός «περιορίστηκε» στην κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης και δεν προχώρησε στη δημιουργία ενός «συστήματος» ιδεών και προβληματισμών για τις Επιστήμες, τα Γράμματα, τις Τέχνες. Η κουβέντα που από χρόνια έχει ανοίξει γύρω από το φαινόμενο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, από έγκριτους διανοητές όπως ο Δημαράς και ο Κιτρομηλίδης, είναι μεγάλη και πλούσια σε προεκτάσεις. Στην εργασία αυτή, προσπαθήσαμε να μεταφέρουμε με Γεωγραφία και Χαρτογραφία, τη σημαντικότητα της διασποράς και διάχυσης του νεοελληνικού Διαφωτισμού, που αν όχι τίποτε άλλο, συνετέλεσε και ενίσχυσε τη δημιουργία του φαινομένου που σήμερα ο- νομάζουμε «ελληνική διασπορά» ή «κοινότητα των ελλήνων». Δίκτυα & Πολιτισμός 277

Βιβλιογραφία 1. Κ.Θ. Δημαράς: «Νεοελληνικός Διαφωτισμός Νεοελληνικά Μελετήματα 2, Ερμής, Αθήνα 1998». 2. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΑ. Εκδοτική Αθηνών. 3. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλιδης: «Νεοελληνικός Διαφωτισμός Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Αθήνα 1999». 4. Παναγιώτης Κονδύλης: «Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ΙδέεςΙστορική Βιβλιοθήκη. Θεμέλιο». 5. Mario Vitti: «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Οδυσσέας». 278 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006