Σοφού Αθανασία,, 2002, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Ο βασιλιάς της Καππαδοκίας Αρχέλαος (36 π.χ.-17 μ.χ.) υπήρξε πιστός σύμμαχος της Ρώμης, χάρη στην οποία κέρδισε και διατήρησε την εξουσία. Επί της ηγεμονίας του το καππαδοκικό βασίλειο πέτυχε τη μεγαλύτερη επέκτασή του. Άλλα Ονόματα Φιλόπατρις, Κτίστης, Σισίνης Τόπος και Χρόνος Γέννησης 61 π.χ. Βασίλειο Πόντου Τόπος και Χρόνος Θανάτου 17 μ.χ. Καμπανία Ιταλίας Κύρια Ιδιότητα Βασιλιάς της Καππαδοκίας 1. Καταγωγή οικογένεια Ο Καππαδόκης βασιλιάς Αρχέλαος (36 π.χ. 17 μ.χ.) ήταν ιρανικής καταγωγής και απόγονος αριστοκρατικής οικογένειας του βασιλείου του Πόντου. Ήταν γιος του Αρχελάου και της Γλαφύρας, και ταυτίζεται πιθανόν με κάποιον Σισίνη, επίσης γιο της Γλαφύρας. Κατά μια άλλη εκδοχή ήταν αδελφός του Σισίνη. 1 Η μητέρα του ήταν μια φημισμένη για την ομορφιά της εταίρα. Οι ομώνυμοι πατέρας και παππούς του ήταν ανώτατοι ιερείς στα Κόμανατου Πόντου ο παππούς του μάλιστα είχε παντρευτεί τη βασίλισσα της Αιγύπτου Βερενίκη Δ (58 55 π.χ.). Τέλος, ο προπάππος του Αρχέλαος ήταν ο ένδοξος στρατηγός, και πιθανόν νόθος γιος, του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη Στ. Η πρώτη σύζυγος του Αρχελάου ήταν πιθανόν μέλος της καππαδοκικής βασιλικής δυναστείας τωναριοβαρζανηδών ή του βασιλικού οίκου της Αρμενίας, ενώ η δεύτερη γυναίκα του ήταν η βασίλισσα του Πόντου Πυθοδωρίδα. Η κόρη του Γλαφύρα σύναψε δύο φορές γάμο με μέλη της βασιλικής δυναστείας της Ιουδαίας, ενώ παντρεύτηκε και το βασιλιά της Μαυριτανίας Ιούβα Β. Ο γιος του Αρχέλαος Β βασίλεψε μετά το θάνατο του πατέρα του σε ένα τμήμα της Τραχείας Κιλικίας. 2 2. Ηγεμονία διοίκηση Η πρώτη ασφαλής μνεία του Αρχελάου από τις πηγές χρονολογείται στο 36 π.χ., στις παραμονές της εκστρατείας του μέλους της δεύτερης τριανδρίας (tresviri rei publicae constituendae causa) Μάρκου Αντώνιου εναντίον των Πάρθων. Στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης της Μικράς Ασίας ο Αντώνιος ανέτρεψε το βασιλιά της Καππαδοκίας Αριαράθη Ι (42 36 π.χ.), που ακολουθούσε πιθανότατα φιλοπαρθική πολιτική, και προώθησε στον καππαδοκικό θρόνο τον Αρχέλαο. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Αντώνιου ο Αρχέλαος ανέλαβε πιθανότατα τη φύλαξη της γραμμής του Ευφράτη, που είχε στρατηγική σημασία καθώς αποτελούσε το εφαλτήριο των Πάρθων κατά τις επιθέσεις τους εναντίον της νότιας Μικράς Ασίας και της Συρίας. 3 Όταν ξέσπασε η ένοπλη αντιπαράθεση του Αντώνιου και του Οκταβιανού Αύγουστου, ο Αρχέλαος υποστήριξε στρατιωτικά τον πρώτο συμμετέχοντας στη ναυμαχία στο Άκτιο ως επικεφαλής ενός καππαδοκικού στρατιωτικού σώματος. Η ήττα του Αντώνιου δεν είχε συνέπειες για τον Καππαδόκη βασιλιά, μολονότι είχε Δημιουργήθηκε στις 5/10/2017 Σελίδα 1/5
Σοφού Αθανασία,, 2002, Εγκυκλοπαίδεια σφετεριστεί τον καππαδοκικό θρόνο κατά παράβαση των αρχών που πρέσβευε ο Αύγουστος. Προφανώς ο Ρωμαίος αυτοκράτορας εκτίμησε τις πολιτικές και στρατιωτικές του ικανότητες, και, αφού ο Αντώνιος είχε πεθάνει, μπορούσε να εμπιστευτεί στον Αρχέλαο τη διασφάλιση του ανατολικού συνόρου. Η ηγεμονία του Αρχελάου στην Καππαδοκία δεν υπήρξε αδιατάρακτη καθ όλη τη διάρκεια του μισού περίπου αιώνα της βασιλείας του. Όπως και οι προκάτοχοί του Καππαδόκες βασιλείς, ο Αρχέλαος είχε να αντιμετωπίσει την εσωτερική αντιπολίτευση μιας μερίδας της καππαδοκικής αριστοκρατίας, και δεδομένου ότι ο ίδιος ήταν υπέρμαχος μιας φιλορωμαϊκής πολιτικής, οι πολιτικοί του αντίπαλοι θα ήταν φιλικά προσκείμενοι προς τους Πάρθους. Χαρακτηριστικό αυτών των αντιδράσεων είναι το γεγονός ότι περίπου το 24 π.χ. πολίτες της χώρας του διατύπωσαν εναντίον του κατηγορίες ενώπιον του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αύγουστου. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται πιθανότατα και κάποια ενέργεια του ίδιου του αδελφού του εναντίον του, πιθανόν μια απόπειρα δολοφονίας. 4 Παρ όλα αυτά η εξουσία του Αρχελάου είχε γερά θεμέλια, όπως διαφαίνεται τόσο από τη διάρκεια της ηγεμονίας του όσο και από την εμπιστοσύνη με την οποία τον περιέβαλε η Ρώμη αναβαθμίζοντας το ρόλο του Καππαδόκη βασιλιά ως τοποτηρητή των ρωμαϊκών συμφερόντων στην ευρύτερη περιοχή της νοτιοανατολικής Μικράς Ασίας. Έτσι το 25 π.χ., μετά το θάνατο του βασιλιά της Γαλατίας Αμύντα, ή το 20 π.χ., κατά την αναδιοργάνωση της Ανατολής από τον Αύγουστο, εκχωρήθηκαν στον Αρχέλαο περιοχές που ανήκαν μέχρι πρότινος στο γαλατικό βασίλειο. Στις νέες κτήσεις ανήκε ένα μεγάλο μέρος της Τραχείας Κιλικίας, που πιθανόν προσαρτήθηκε σταδιακά και περιλάμβανε την περιοχή της Ελαιούσας και της Κωρύκου, εκτός από τη Σελεύκειαστον Καλύκαδνο. Μαζί με τα εδάφη αυτά είναι πιθανόν να προσαρτήθηκε στο καππαδοκικό βασίλειο η περιοχή γύρω από τη Δέρβη και τα Λάρανδα. Παράλληλα ο Αύγουστος έδωσε στον Αρχέλαο και το βασίλειο της ΜικρήςΑρμενίας. Η Τραχεία Κιλικία είχε στρατηγική σημασία για την επικοινωνία Μικράς Ασίας και Συρίας, η εκχώρησή της όμως ήταν ένα δώρο αμφίβολης αξίας, διότι κατ αυτόν τον τρόπο ο Καππαδόκης αναλάμβανε το δύσκολο καθήκον να καταπολεμήσει τους πειρατές που μάστιζαν την περιοχή. Η εκχώρηση της Μικρής Αρμενίας αντίθετα συνιστούσε σημαντικό κέρδος και ιδιαίτερη τιμή για τον Αρχέλαο, καθώς η Ρώμη συνήθιζε να δωρίζει το βασίλειο αυτό σε συμμάχους της που είχαν διακριθεί για τις υπηρεσίες τους. 5 Η εκτίμηση που απολάμβανε ο Καππαδόκης βασιλιάς στη Ρώμη διαφαίνεται και στα καθήκοντα πολιτικού συμβούλου που του ανατέθηκαν σε δύο περιστάσεις. Το 20 π.χ. ο Αύγουστος του ζήτησε να συνοδέψει τον άπειρο Τιβέριο σε μια εκστρατεία εναντίον της Μεγάλης Αρμενίας. Επίσης ο Αρχέλαος ήταν ο μοναδικός διαμεσολαβητής που υπέδειξε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας για την επίλυση της κρίσης που είχε ξεσπάσει στη βασιλική οικογένεια της Ιουδαίας. Η πολιτική δύναμη του Αρχελάου έφτασε στο απώγειό της μετά το γάμο του με τη βασίλισσα του Πόντου Πυθοδωρίδα το 8 π.χ. Μολονότι το βασίλειο του Πόντου δεν περιήλθε άμεσα στην κυριαρχία του Καππαδόκη βασιλιά, εντάχθηκε οπωσδήποτε στη σφαίρα επιρροής του. Ως εκ τούτου ο Καππαδόκης βασιλιάς είχε υπό τον άμεσο ή έμμεσο έλεγχό του ολόκληρη την περιοχή της Μικράς Ασίας που εκτεινόταν από τα νότια παράλια της Μαύρης θάλασσας μέχρι τον κόλπο της Ισσού, δημιουργώντας μια ισχυρή ενδιάμεση ζώνη ανάμεσα στην Αρμενία και την Παρθία από τη μια πλευρά και τη Ρώμη από την άλλη. 6 Προς το τέλος της ηγεμονίας του Αύγουστου, ο Αρχέλαος είχε χάσει προσωρινά, λόγω ηλικίας, τις πνευματικές και σωματικές του δυνάμεις. Γι αυτό ο Αύγουστος όρισε έναν επίτροπο ως κηδεμόνα που θα ασκούσε την εξουσία στη θέση του, τον οποίο όμως ανακάλεσε λίγο αργότερα, όταν η υγεία του βασιλιά αποκαταστάθηκε. Μετά το θάνατο του Αύγουστου και την αναγόρευση του Τιβέριου ως αυτοκράτορα το 14 μ.χ., ο Αρχέλαος έπεσε Δημιουργήθηκε στις 5/10/2017 Σελίδα 2/5
Σοφού Αθανασία,, 2002, Εγκυκλοπαίδεια στη δυσμένεια της Ρώμης. Η εχθρότητα του Τιβέριου είναι πιθανό να συνδέεται, μεταξύ άλλων, και με την ιδιαίτερα ισχυρή θέση που είχε αποκτήσει ο Αρχέλαος σε μια εκτεταμένη και ευαίσθητη για τα ρωμαϊκά συμφέροντα περιοχή. Ετσι το 14 μ.χ. ο Ρωμαίος αυτοκράτορας κατηγόρησε τον Αρχέλαο για εσχάτη προδοσία και ο Καππαδόκης βασιλιάς κλήθηκε να παρουσιαστεί στη Ρώμη, όπου δικάστηκε από τη σύγκλητο και αθωώθηκε. Λίγο αργότερα όμως, το έτος 17 μ.χ. πέθανε στην περιοχή Καμπανία της Ιταλίας σε ηλικία 78 ετών. Μετά το θάνατό του το βασίλειο της Καππαδοκίας μεταβλήθηκε σε ρωμαϊκή επαρχία. 7 3. Πολιτιστική δράση O Αρχέλαος τιμήθηκε στα Κόμανα της Καππαδοκίας ως φιλόπατρις, κτίστης και σωτήρας. Ο ίδιος έφερε το προσωνύμιο Φιλόπατρις, προβάλλοντας κατ αυτόν τον τρόπο το καππαδοκικό βασίλειο ως πατρίδα του και τα συμφέροντα του βασιλείου ως πολιτική του προτεραιότητα. Παράλληλα υιοθέτησε τον τίτλο Κτίστης, πιθανότατα επειδή ίδρυσε μια νέα δυναστεία ή επειδή επανίδρυσε την Ελαιούσα της Κιλικίας. 8 Η μεταφορά της έδρας του στην Ελαιούσα είχε ως επακόλουθο τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της διοίκησης στο δυτικό τμήμα του βασιλείου, που φαίνεται ότι βρισκόταν υπό την άμεση επιρροή του, σε αντίθεση με τις ανατολικές περιοχές, όπου πρέπει να ήταν εδραιωμένη η κυριαρχία των πολιτικών του αντιπάλων. 9 Ακολουθώντας τη συνήθεια των ελληνιστικών ηγεμόνων να επανιδρύουν πόλεις, στις οποίες έδιναν το όνομά τους, μετονόμασε τα Γαρσάουρασε Αρχελαΐδα. Εξάλλου προς τιμήν του αυτοκράτορα Καίσαρα Αύγουστου μετονόμασε τα Μάζακα σε Καισάρεια και την Ελαιούσσα σε Σεβαστή. 10 Ο Αρχέλαος διατηρούσε επαφές με την Αθήνα και την πόλη Ήλιδα στην Πελοπόννησο, τις οποίες είχε πιθανότατα ευεργετήσει. Τιμές δέχτηκε και η μητέρα του Γλαφύρα στη Μαγνησία στον Μαίανδρο. 11 Εξάλλου ο Καππαδόκης ηγεμόνας επιδόθηκε στη συγγραφή επιστημονικών συγγραμάτων, όπως συνάγεται από το προσωνύμιό του «ο χωρογράφος», ενώ στον ίδιο αποδίδονται και τα έργα Περί ποταμών και Περί λίθων που συγκαταλέγονται στις πηγές του Πλίνιου του πρεσβύτερου. 12 Ο Αρχέλαος διακρίθηκε από τους προκατόχους του Καππαδόκες βασιλείς για τη διάρκεια και τη σταθερότητα της ηγεμονίας του επί 53 συναπτά έτη. Η εξουσία του απέρρεε μεν από τη Ρώμη, η οποία τον ανέδειξε, τον κηδεμόνευσε και παραλίγο να τον καθαιρέσει, αλλά και ο ίδιος φαίνεται ότι διακρινόταν για την πολιτική του μετριοπάθεια και διέθετε αξιόλογες ηγετικές, πολιτικές και διπλωματικές ικανότητες. Αυτές σε συνδυασμό με την αφοσίωσή του στη Ρώμη επέτρεψαν τη συνδιαλλαγή των αντίθετων πολιτικών τάσεων που εκδηλώθηκαν στο εσωτερικό της χώρας του, ενώ παράλληλα του επεφύλαξαν ένα ρόλο διαμεσολαβητικό στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. 13 1. Το Σισίνη, γιο της Γλαφύρας, μνημονεύουν οι Αππ., Εμφ.Πολ. 7.31 Στράβ. 12.2.5. Υπέρ της ταύτισής του με τον Αρχέλαο βλ. ενδεικτικά Hoben, W., Untersuchungen zur Stellung kleinasiatischer Dynasten in den Machtkämpfen der ausgehenden Römischen Republik (Mainz 1969), σελ. 179 κ.ε. Για την επιχειρηματολογία με την οποία ο Syme απορρίπτει την άποψη αυτή βλ. Syme, R., Anatolica. Studies in Strabo (Oxford 1995), σελ. 148 κ.ε. 2. Καταγωγή, σύζυγος, απόγονοι: Syme, R., Anatolica. Studies in Strabo (Oxford 1995), σελ. 150 κ.ε. Sullivan, R.D., Near Eastern Royalty and Rome, 100 30 BC, Phoenix Suppl. 24 (Toronto Buffalo London 1989), σελ. 185. Δημιουργήθηκε στις 5/10/2017 Σελίδα 3/5
Σοφού Αθανασία,, 2002, Εγκυκλοπαίδεια 3. Πρώτη μνεία του Αρχελάου: Δίων Κ., 57.17 Tac., Ann. 2.42. Σύμφωνα με την εκδοχή ότι ο Αρχέλαος ταυτίζεται με το Σισίνη, o Αντώνιος γνώριζε τον Καππαδόκη ήδη από τo 41 π.χ., οπότε και τον βοήθησε να καταλάβει το θρόνο, αλλά η επικράτηση του Σισίνη δεν έγινε εφικτή πριν από το 36 π.χ. βλ. Hoben, W., Untersuchungen zur Stellung kleinasiatischer Dynasten in den Machtkämpfen der ausgehenden Römischen Republik (Mainz 1969), σελ. 180 κ.ε. 4. Δίων Κ., 57.17.3 κ.ε. Suet.Tib.8 0183 Ιώσ., ΠΙ., 1.507. Σχετικά με τις κατηγορίες που διατυπώθηκαν εναντίον του Αρχελάου, είναι χαρακτηριστικό ότι ο Αύγουστος ανέθεσε την υπεράσπιση του Καππαδόκη στον ανιψιό του και μελλοντικό αυτοκράτορα Τιβέριο, γεγονός που επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι η έκβαση της υπόθεσης θα ήταν αθωωτική. Βλ. Hoben, W., Untersuchungen zur Stellung kleinasiatischer Dynasten in den Machtkämpfen der ausgehenden Römischen Republik (Mainz 1969), σελ.183 κ.ε. 5. Στράβ. 12.3.29. 14.5.6 Δίων Κ. 54.9.2. Hoben, W., Untersuchungen zur Stellung kleinasiatischer Dynasten in den Machtkämpfen der ausgehenden Römischen Republik (Mainz 1969), σελ.184 κ.ε. 6. Hoben, W., Untersuchungen zur Stellung kleinasiatischer Dynasten in den Machtkämpfen der ausgehenden Römischen Republik (Mainz 1969), σελ.184, 186 κ.ε. 7. Σύμφωνα με το Δίωνα Κάσσιο αιτία της δυσμένειας του αυτοκράτορα ήταν το γεγονός ότι ο Αρχέλαος είχε αμελήσει να επισκεφθεί τον Τιβέριο την εποχή που βρισκόταν εξόριστος στη Ρόδο, παρόλο που είχε επισκεφθεί το Γάιο Καίσαρα, εγγονό και υιοθετημένο γιο του Αύγουστου, όταν αυτός είχε πάει στην Ασία. Βλ. Δίων Κ. 57.17.3 κ.ε. Υποθέσεις για τα πραγματικά αίτια της δυσμένειας: Sullivan, R.D., The Dynasty of Cappadocia, ANRW 7.2 (1980), σελ. 159 κ.ε. Anderson, J.G.C., Provincia Cappadocia, CR 45 (1931), σελ. 189. 8. Τίτλοι: OGIS 357 361 Simonetta, B., The Coins of the Cappadocian Kings (Typos Monographien zur antiken Numismatik 2, Fribourg 1977,) σελ. 46, αρ. 1 6. Βλ. και Sullivan, R.D., Near Eastern Royalty and Rome, 100 30 BC, Phoenix Suppl. 24 (Toronto Buffalo London 1989), σελ. 184. Προσωνύμιο Κτίστης: Βλ. Sullivan, R.D., Near Eastern Royalty and Rome, 100 30 BC, Phoenix Suppl. 24 (Toronto Buffalo London 1989), σελ. 398, αρ. 138. Σύμφωνα με το Ramsay ο Αρχέλαος υιοθέτησε αυτό το προσωνύμιο επειδή ίδρυσε τα Κάδηνα, βλ. Ramsay, W.M., The Social Basis of Roman Power in Asia Minor (Aberdeen 1941), σελ. 104. Ωστόσο τα Κάδηνα μνημονεύονται από το Στράβωνα (12.537) ως βασιλική έδρα του Σισίνη και επομένως δεν είναι σαφές ούτε ποιος τα ίδρυσε ούτε αν συνδέονται με τον Αρχέλαο, αφού η ταύτιση Αρχελάου Σισίνη δεν είναι βέβαιη. 9. Hoben, W., Untersuchungen zur Stellung kleinasiatischer Dynasten in den Machtkämpfen der ausgehenden Römischen Republik (Mainz 1969), σελ. 189 κ.ε. 10. Γαρσάουρα: Magie, D., Roman Rule in Asia Minor to the end of the third century A.D. (Princeton New Jersey 1950), σελ. 1353 κ.ε., αρ. 9. Μάζακα: Για τη χρονολόγηση της μετονομασίας τους επί της ηγεμονίας του Αρχελάου, βλ. Imhoof Blumer, F., Zur Griechischen Münzkunde, Revue Suisse de Numismatique 8 (1898), σελ. 13 κ.ε. 11. OGIS 357, 359 361. 12. RE 2 (1896) 451, βλ. λ. Archelaos (H. Berger). 13. Hoben, W., Untersuchungen zur Stellung kleinasiatischer Dynasten in den Machtkämpfen der ausgehenden Römischen Republik (Mainz 1969), σελ 188, 192. Βιβλιογραφία : Sullivan R.D., Near Eastern Royalty and Rome 100-30 B.C., Toronto 1989, Phoenix Suppl. 24 Δημιουργήθηκε στις 5/10/2017 Σελίδα 4/5
Σοφού Αθανασία,, 2002, Εγκυκλοπαίδεια Birley, Α. (ed.), Anatolica. Studies in Strabo, Oxford 1995 Ramsay W.Μ., The Social Basis of Roman Power in Asia Minor, Aberdeen 1941 Hoben W., Untersuchungen zur Stellung kleinasiatischer Dynasten in den Machtkämpfen der ausgehenden römischen Republik, Mainz 1969 Sullivan R.D., "The Dynasty of Cappadocia", Haase, W., Temporini, H., ANRW 7.2, Berlin 1980, 1125-1168 Simonetta Β., The Coins of the Cappadocian Kings, Fribourg 1977, Typos Monographien zur antiken Numismatik 2 Imhoof-Blumer F., "Zur Griechischen Münzkunde", Revue Suisse de Numismatique, 8, 1898 Δικτυογραφία : Cappadocia, Kings, Archelaus - Ancient Greek Coins - WildWinds.com http://www.wildwinds.com/coins/greece/cappadocia/kings/archelaus/i.html Tacitus, the Annals http://classics.mit.edu/tacitus/annals.2.ii.html Χρονολόγιο 61 π.χ.: Γέννηση του Αρχελάου 36 π.χ.: Ο Αρχέλαος προωθείται στον καππαδοκικό θρόνο από τον Αντώνιο 24 π.χ.: Διατυπώνονται κατηγορίες εναντίον του Αρχελάου ενώπιον του Αυγούστου 25 ή 20 π.χ.: Εκχωρούνται στον Αρχέλαο οι περιοχές της Τραχείας Κιλικίας και το βασίλειο της Μικρής Αρμενίας 20 π.χ.: Ο Αύγουστος ζητάει από τον Αρχέλαο να συνοδέψει τον άπειρο Τιβέριο σε εκστρατεία εναντίον της Μεγάλης Αρμενίας 8 π.χ.: Ο Αρχέλαος παντρεύεται τη βασίλισσα του Πόντου Πυθοδωρίδα. Το βασίλειο του Πόντου εντάσσεται στη σφαίρα επιρροής του 14 μ.χ.: Ο Τιβέριος κατηγορεί τον Αρχέλαο για προδοσία και καλείται να παρουσιαστεί στη Ρώμη, όπου δικάζεται από τη σύγκλητο και αθωώνεται 17 μ.χ.: Ο Αρχέλαος πεθαίνει στην περιοχή Καμπανία της Ιταλίας Δημιουργήθηκε στις 5/10/2017 Σελίδα 5/5