Οι Βυζαντινές ανασκαυές στην Ελλάδα. Από τον 20 ο στον 21 ο αιώνα

Δπγελία Φαιθηά Δπίηηκε Γηεπζύληξηα Βπδαληηλνύ θαη Φξηζηηαληθνύ Μνπζείνπ Οι Βυζαντινές ανασκαυές στην Ελλάδα. Από τον 20 ο στον 21 ο αιώνα Όπσο είλαη γλσζηό ηα βπδαληηλά κλεκεία ζηελ Διιάδα άξγεζαλ αξθεηά λα πάξνπλ ζέζε ηζόηηκε κε εθείλα ηεο θιαζηθήο αξραηόηεηαο, ηόζν σο πξνο ην ζέκα ηεο πξνζηαζίαο θαη πνιύ πεξηζζόηεξν σο πξνο εθείλν ηεο έξεπλαο. Παξόιν πνπ ν πξώηνο λόκνο γηα ηελ πξνζηαζία ησλ αξραίσλ πνπ εθδόζεθε ην 1834, πεξηιάκβαλε θαη τα αντικείμενα της τέτνης τα προερτόμενα από την αρταιοτάτην εποτήν τοσ Χριστιανισμού ή τον καλούμενον μεσαίωνα, ε πξνζήισζε ζην ιακπξό παξειζόλ ηεο θιαζηθήο αξραηόηεηαο είρε σο απνηέιεζκα όρη κόλν ηελ νιηγσξία γηα ηα θαηάινηπα ησλ ρξηζηηαληθώλ ρξόλσλ αιιά θαη ηελ θαηαζηξνθή ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα απνθαιπθζνύλ ηα αξραία. Γελ κπνξνύκε ζπλεπώο λα κηιήζνπκε γηα αλαζθαθέο παιαηνρξηζηηαληθώλ θαη βπδαληηλώλ κλεκείσλ, θαηά θύξην ιόγν εθθιεζηαζηηθώλ, πξηλ από ηηο πξώηεο δεθαεηίεο ηνπ 20 νπ αηώλα. Δμαίξεζε απνηειεί ε βαζηιηθή ηεο Οιπκπίαο, ε νπνία ήιζε ζην θσο ηπραία, ζηα πιαίζηα ησλ αλαζθαθώλ ηνπ Γεξκαληθoύ Αξραηνινγηθνύ Ιλζηηηνύηνπ ζην ηεξό ηεο Οιπκπίαο ηελ ηειεπηαία εηθνζαεηία ηνπ 19 νπ αηώλα. Σπγρξόλσο, θαηά ηηο ίδηεο αλαζθαθέο βξέζεθαλ θαη βπδαληηλά νηθηζηηθά θαηάινηπα, ηα νπνία, ζύκθσλα κε ηελ πξαθηηθή ηεο επνρήο δηαιύζεθαλ, αθνύ πξώηα ζπγθεληξώζεθαλ θάπνηα αξρηηεθηνληθά κέιε πνπ βξέζεθαλ θαηά ηελ αλαζθαθή. Φαξαθηεξηζηηθό ηεο πξαθηηθήο απηήο είλαη ε εηζαγσγή ηνπ Josef Laurent ζην εθηελέο άξζξν ηνπ κε ηίηιν Delphes Chrétien, ζην BCH ηνπ 1899, ζην νπνίν δεκνζηεύεη κεγάιν αξηζκό παιαηνρξηζηηαληθώλ γιππηώλ πνπ βξέζεθαλ ζηνπο Γειθνύο. «Η Διιάδα είλαη ηδηαηηέξσο θησρή ζε ρξηζηηαληθέο αξραηόηεηεο», αλαθέξεη θαη ζεσξεί όηη δελ έρνπλ απνκείλεη ίρλε ζρεδόλ θαλελόο κλεκείνπ από ηνπο πξώηνπο ρξηζηηαληθνύο αηώλεο. Φξηζηηαληθά γιππηά πνπ δηαζέηνπκε ζηελ Διιάδα, ηα νθείινπκε πξνζζέηεη ν ίδηνο κειεηεηήο, ζηηο αλαζθαθέο πνπ έγηλαλ ζηελ Αζήλα, ζηε Γήιν, ζηελ Διεπζίλα, ζηελ Οιπκπία. Η εηθόλα αιιάδεη ιίγα ρξόληα αξγόηεξα, ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηώλα, όηαλ αξρίδνπλ λα έξρνληαη ζην θσο νη πξώηεο παιαηνρξηζηηαληθέο βαζηιηθέο, θαη απηέο όκσο ηπραία, θαηά ηε δηάξθεηα αλαζθαθηθώλ εξεπλώλ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ από έιιελεο αξραηνιόγνπο ζε αξραία 1

ζεκαληηθά θέληξα ιαηξείαο, όπσο ε Δπίδαπξνο, ε Διεπζίλα, ε Γσδώλε θ. α. Οξηζκέλεο θνξέο κάιηζηα παξεξκελεύζεθαλ, όπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο βαζηιηθήο ηεο Δπηδαύξνπ πνπ ζεσξήζεθε ξσκατθή από ηνλ αλαζθαθέα, Παλαγή Καββαδία, θαζόινπ πεξίεξγν αθνύ, όπσο εμάιινπ θαη ζηηο ππόινηπεο πεξηπηώζεηο πνπ αλαθέξζεθαλ, νη αλαζθαθέο έγηλαλ από θιαζηθνύο αξραηνιόγνπο, πξαθηηθή πνπ ζπλερίζηεθε ζε κεγάιν βαζκό έσο θαη ηηο κέξεο καο. Οη πξώηεο αλαζθαθέο ρξηζηηαληθώλ κλεκείσλ πνπ δηελεξγνύληαη από ηνλ θαηά λόκν αξκόδην έθνξν Βπδαληηλώλ Αξραηνηήησλ αξρίδνπλ ην 1916 από ηνλ Γεώξγην Σσηεξίνπ, ν νπνίνο δηνξίδεηαη ζηε ζέζε απηή ην 1915. Τν Βπδάληην είρε πιένλ απνθαηαζηαζεί από ηνλ Κσλζηαληίλν Παπαξξεγόπνπιν σο ηκήκα ηεο ηζηνξίαο ηνπ ειιεληθνύ έζλνπο, θαη ήδε από ην 1908 είρε δεκηνπξγεζεί ζηελ Αξραηνινγηθή Υπεξεζία ζέζε εθόξνπ Βπδαληηλώλ Αξραηνηήησλ, κε πξώην έθνξν ηνλ Αδακάληην Αδακαληίνπ. Ο Σσηεξίνπ μεθηλά ηελ πξώηε ζύληνκε αλαζθαθηθή ηνπ έξεπλα, από ην λαό ζηνλ Άξεην Πάγν (1916) ζπλερίδεη κε ηε βαζηιηθή ηνπ Ιιηζνύ (1917) γηα λα αλαιάβεη ιίγα ρξόληα αξγόηεξα (1924) ηελ εθηεηακέλε αλαζθαθή ησλ Φζησηίδσλ Θεβώλ, κε ηελ νπνία ήιζαλ ζην θσο νη πξώηεο κεγάιεο βαζηιηθέο, αιιά θαη δεκόζηα θηίξηα ηεο ζεκαληηθήο απηήο πόιεο. O Σσηεξίνπ παξάιιεια είρε μεθηλήζεη ην 1918 αλαζθαθηθή έξεπλα ζηνλ Άγην Γεκήηξην Θεζζαινλίθεο, ζηα πιαίζηα ηεο αλαζηήισζήο ηνπ κεηά ηελ ππξθαγηά ηνπ 1917, ελώ ην 1921, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Μηθξαζηαηηθήο εθζηξαηείαο, όηαλ θπξηαξρνύζε ε κεγάιε ηδέα γηα ηελ Διιάδα ησλ δύν επείξσλ θαη ησλ πέληε ζαιαζζώλ, κεηαθέξζεθε ζηελ Έθεζν γηα λα απνθαιύςεη ηελ βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Ισάλλε Θενιόγνπ. Η αλαζθαθή απηή δηαθόπεθε απόηνκα κε ηελ ήηηα ηεο Διιάδαο ην 1922. Πξηλ από ηελ πξώηε αλαζθαθή ηνπ Σσηεξίνπ είρε πξνεγεζεί ην 1913 ε αλαθάιπςε ηεο βαζηιηθήο Α θαη ην ιεγόκελν Δπηζθνπείν ζηε Νηθόπνιε από ηνλ έθνξν Αξραηνηήησλ Αιέμαλδξν Φηιαδειθέα, ελώ ην 1921 ν ίδηνο εξεπλεηήο άξρηζε θαη ηελ αλαζθαθή ηεο βαζηιηθήο Β, ηελ νπνία ζπλέρηζαλ αξγόηεξα ν Γεώξγηνο Σσηεξίνπ θαη ν Αλαζηάζηνο Οξιάλδνο. Η έλαξμε ησλ αλαζθαθώλ ζηε Νηθόπνιε, έλα ρξόλν κεηά ηελ ελζσκάησζε ηεο Ηπείξνπ ζην ειιεληθό θξάηνο δελ ήηαλ ηπραία. Ήηαλ θπζηθό λα ζηξαθεί ην ελδηαθέξνλ ηεο πνιηηείαο ζηελ αξραηνινγηθή δηεξεύλεζε ησλ λέσλ εδαθώλ θαη κάιηζηα ελόο ηόζν εληππσζηαθνύ εξεηπηώλα. Ο Φηιαδειθεύο άξρηζε κε κεγάιν ελζνπζηαζκό λα αλαζθάπηεη αδηαθξίησο ξσκατθά θαη παιαηνρξηζηηαληθά κλεκεία, κε θύξην θξηηήξην ην ελδηαθέξνλ ησλ επξεκάησλ, ζύκθσλα κε ηηο αληηιήςεηο ηεο επνρήο. Όπσο ν ίδηνο αλαθέξεη, ην 1926 δηέθνςε ηελ αλαζθαθή ζην Δπηζθνπείν, ηελ νπνία δηεμήγαγε καδί κε ηνλ Σσηεξίνπ, «επεηδή ε εξγαζία αύηε δελ 2

παξνπζίαδελ πιένλ ελδηαθέξνλ» θαη κεηαθέξζεθαλ ζηε γεηηνληθή βαζηιηθή Β. Αλ θαη κεζνιαβεί κεγάιν δηάζηεκα από ην δηάηαγκα ηνπ 1837, κε ην νπνίν απαγνξεύεηαη ε θαηαζηξνθή νηθνδνκηθώλ ιεηςάλσλ ηνπ κεζαίσλα επεηδή απηά «απμάλνπλ ηα πεξίεξγα ηεο πξσηεπνύζεο», ε αληίιεςε γηα ηελ αμηνιόγεζε ησλ αξραίσλ δελ έρεη μεπεξάζεη εληειώο ηα αηζζεηηθά θξηηήξηα. Oη αλαζθαθέο απνζθνπνύλ ζηελ απνθάιπςε θηεξίσλ, θπξίσο ζεκαληηθώλ θαη θαηά θύξην ιόγν εθθιεζηαζηηθώλ, ελώ ηαπεηλά θηλεηά επξήκαηα, όπσο ε θεξακηθή δελ εθηηκνύληαη επαξθώο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθά γηα ηηο αληηιήςεηο ηεο επνρήο ηα όζα αλαθέξεη ν Γεκήηξηνο Πάιιαο ζηε ζπδήηεζε πνπ αθνινύζεζε ηηο αλαθνηλώζεηο ζην Έθηαθην Σπλέδξην ηνπ Σπιιόγνπ Διιήλσλ Αξραηνιόγσλ ην 1984. (αληηγξάθσ από ηα Πξαθηηθά, ζ. 228): «Θπκάκαη όηη ζηελ πξώηε αλαζθαθή ηεο Αγρηάινπ πνπ πήξα κέξνο ζαλ βνεζόο ηνπ καθαξίηε ηνπ δαζθάινπ κνπ, ηα αγγεία ηα πεηνύζακε κε ηα θάξα ζηε ζάιαζζα θαη ζηε ιίκλε θαη θξαηνύζακε κόλν ηα κεγαιύηεξα». Φνξέαο δηελέξγεηαο ησλ πεξηζζόηεξσλ από ηηο αλαζθαθέο πνπ αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ ήηαλ ε ελ Αζήλαηο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο, ελώ ηελ ίδηα ρξνληθή πεξίνδν ζεκαληηθέο αλαζθαθέο ζε άιια κεγάια βπδαληηλά θέληξα δηελεξγνύζαλ θαη νη μέλεο αξραηνινγηθέο ζρνιέο, όπσο ε Γαιιηθή θαη ε Ακεξηθαληθή Αξραηνινγηθή Σρνιή. Η πξώηε άξρηζε ην 1914 αλαζθαθή ζηνπο Φηιίππνπο, πεξηνρή ε νπνία, όπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο Νηθόπνιεο, είρε κόιηο πεξηέιζεη κέζα ζηα όξηα ηνπ λένπ ειιεληθνύ θξάηνπο. Με ηηο αλαζθαθέο απηέο νη νπνίεο, κε ελδηάκεζεο δηαθνπέο, δηήξθεζαλ έσο ην 1937, ήιζαλ ζην θσο νη βαζηιηθέο Α θαη Β θαζώο θαη ζεκαληηθό ηκήκα ηεο ξσκατθήο θαη ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο πόιεο. Aπό ηελ άιιε πιεπξά, ε Ακεξηθαληθή Αξραηνινγηθή Σρνιή, ε νπνία από ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηώλα έρεη αλαιάβεη ηηο αλαζθαθέο ζηελ Αξραία Κόξηλζν, δίλεη πξνηεξαηόηεηα, όπσο είλαη θπζηθό γηα ηελ επνρή, ζηελ έξεπλα ηνπ αξραίνπ παξειζόληνο ηεο πόιεο θαηά ηηο ηα πξώηεο δεθαεηίεο ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο. Η ζηξνθή ηνπ ελδηαθέξνληνο ηεο πξνο ηα θαηάινηπα ησλ βπδαληηλώλ ρξόλσλ παξαηεξείηαη κεηαμύ 1920-1930, επνρή θαηά ηελ νπνία έρεη απμεζεί ζεκαληηθά ην ελδηαθέξνλ γηα ηηο βπδαληηλέο ζπνπδέο. Έλαπζκα γη απηό απνηειεί θαη ε αλαθάιπςε θαη αλαζθαθή ηεο βαζηιηθήο ησλ Κερξεώλ, ελώ θαζνξηζηηθόο ζηαζκόο ζεσξείηαη ν ηξόπνο αληηκεηώπηζεο ησλ κεζαησληθώλ νηθηζηηθώλ εξεηπίσλ ζηελ Αξραία Αγνξά ηεο πόιεο. Δθεί εθαξκόζζεθε γηα πξώηε θνξά ζηελ Διιάδα ζπζηεκαηηθή ζηξσκαηνγξαθεκέλε αλαζθαθή, κέζνδνο ε νπνία είρε εθαξκνζηεί ιίγα ρξόληα λσξίηεξα ζηελ αλαζθαθή ηνπ Ιππνδξόκνπ ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο. Πέξα από απηό, ε απνηύπσζε θαη δεκνζίεπζε ηνπ ρώξνπ ηεο αλαζθαθήο, 3

θαζώο θαη ε θαηαγξαθή, ηαμηλόκεζε θαη δεκνζίεπζε ησλ θηλεηώλ επξεκάησλ (γιππηηθήο, θεξακηθήο θαη λνκηζκάησλ) από ηνπο ζπλεξγάηεο ηεο Ακεξηθαληθήο Σρνιήο ζα επεξεάζνπλ απνθαζηζηηθά ηνλ ηξόπν δηεμαγσγήο θαη κειέηεο ησλ βπδαληηλώλ αλαζθαθώλ, αιιά θαη ηεο βπδαληηλήο αξραηνινγίαο γεληθόηεξα. Τππηθό παξάδεηγκα ηεο αμηνπνίεζεο ησλ γλώζεσλ θαη ηεο πξαθηηθήο πνπ εθάξκνζε ε Ακεξηθαληθή Αξραηνινγηθή Σρνιή ζηελ Κόξηλζν απνηειεί ε ζπζηεκαηηθά ζηξσκαηνγξαθεκέλε αλαζθαθή ηεο βαζηιηθήο ηνπ Αγίνπ Λεσλίδε ζην Λέραην, ελόο από ηα κεγαιύηεξα θαη ιακπξόηεξα κλεκεία ηεο παιαηνρξηζηηαληθήο Διιάδαο, πνπ δηεμήγαγε ν Γεκήηξηνο Πάιιαο, ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 50, όπσο πξνθύπηεη από ηηο ιεπηνκεξείο αλαθνξέο ηνπ ζηα Πξαθηηθά ηεο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο. Τν Λέραην απνηειεί κηα από ηηο ζεκαληηθόηεξεο αλαζθαθέο ηεο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο, ε νπνία εμαθνινπζεί θαη θαηά ηηο πξώηεο δεθαεηίεο ηνπ δεύηεξνπ κηζνύ ηνπ 20 νπ αηώλα λα δηελεξγεί, από ειιεληθήο πιεπξάο, όιεο ηηο κεγάιεο έθηαζεο πξνγξακκαηηζκέλεο αλαζθαθέο ζε κεγάια, παιαηνρξηζηηαληθά θπξίσο, θέληξα θαη κλεκεία κέζσ εθόξσλ Βπδαληηλώλ Αξραηνηήησλ, ν αξηζκόο ησλ νπνίσλ, όπσο θαη ησλ αληίζηνηρσλ Δθνξεηώλ, έρεη πιένλ απμεζεί. Οξηζκέλεο από ηηο αλαζθαθέο απηέο απνηεινύλ ζπλέρεηα παιαηόηεξσλ πνπ είρε δηελεξγήζεη ε ίδηα ε Δηαηξεία ζε κεγάια θέληξα. Αλαθέξσ ελδεηθηηθά ηηο αλαζθαθέο ζηηο Φζηώηηδεο Θήβεο, ηηο νπνίεο ζπλερίδεη ν Παύινο Λαδαξίδεο θαη ζηε Νηθόπνιε, κε αλαζθαθείο ηνλ Αλαζηάζην Οξιάλδν θαη ηνλ Γεκήηξην Πάιια. Παξάιιεια ε Αξραηνινγηθή Δηαηξεία δξαζηεξηνπνηείηαη θαη ζηνπο Φηιίππνπο, κε αλαζθαθέα ηνλ Σηπιηαλό Πειεθαλίδε, ελώ ν Αλαζηάζηνο Οξιάλδνο αλαζθάπηεη ζηελ Κσ θαη ζηελ Πάξν ζεκαληηθέο βαζηιηθέο (βαζηιηθή Μαζηηράξε ζηελ Κσ, βαζηιηθή ζηε ζέζε Τξεηο Δθθιεζηέο ζηελ Πάξν), γηα λα πεξηνξηζηώ κόλν ζε θάπνηα ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα. Με δαπάλεο ηεο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο γίλνληαη επίζεο ηελ ίδηα πεξίνδν θάπνηεο ζπζηεκαηηθέο παλεπηζηεκηαθέο αλαζθαθέο, όπσο ε αλαζθαθή ηνπ παιαηνρξηζηηαληθνύ νηθηζκνύ ζηελ Καξδάκαηλα, αξραία Αιάζαξλα, ηεο Κσ, θαζώο θαη ηεο Μνλή Παληάλαζζαο ζηε Φηιηππηάδα, ε νπνία απνηειεί θαη κία από ηηο ιίγεο ζρεηηθά αλαζθαθέο κεζνβπδαληηλώλ κλεκείσλ, ζε ζρέζε κε εθείλεο ησλ παιαηνρξηζηηαληθώλ. Ο αξηζκόο ησλ παλεπηζηεκηαθώλ αλαζθαθώλ, παηδεπηηθώλ θαη επηζηεκνληθώλ ζπγρξόλσο, ζα απμεζεί ζεκαληηθά ηα επόκελα ρξόληα, ρσξίο πιένλ, ζηηο πεξηζζόηεξεο πεξηπηώζεηο, ηε ρξεκαηνδόηεζε από ηελ Αξραηνινγηθή 4

Δηαηξεία. Οη Φίιηππνη, ην Γίνλ, ε Διεύζεξλα, ε Καξδάκαηλα ηεο Κσ απνηεινύλ θάπνηα ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα. Αμηνζεκείσηε εμαθνινπζεί λα είλαη θαη ε ζπκβνιή ησλ μέλσλ Αξραηνινγηθώλ Σρνιώλ ζηελ απνθάιπςε, ζπζηεκαηηθή κειέηε θαη δεκνζίεπζε ηνπ βπδαληηλνύ, κε ηελ επξύηεξε έλλνηα, παξειζόληνο ηεο Διιάδαο. Η Ακεξηθαληθή Αξραηνινγηθή Σρνιή εμαθνινπζεί λα κειεηά θαη λα δεκνζηεύεη ηα κεζαησληθά νηθηζηηθά θαηάινηπα θαη ηα θηλεηά επξήκαηα ησλ αλαζθαθώλ ηεο ζηελ Κόξηλζν θαη ζηελ Αγνξά ηεο Αζήλαο, ελώ κέζσ ηεο Γαιιηθήο Σρνιήο νινθιεξώλεηαη θαη δεκνζηεύεηαη ε αλαζθαθή ηεο δίδπκεο βαζηιηθήο ζηελ Αιπθή ηεο Θάζνπ. Από ηηο πξώηεο δεθαεηίεο ηνπ δεύηεξνπ κηζνύ ηνπ 20 νπ αηώλα, κε ηελ αύμεζε ηεο νηθνδνκηθήο δξαζηεξηόηεηαο ζε νιόθιεξε ηε ρώξα, εκθαλίδεηαη θαη κία άιιε θαηεγνξία αλαζθαθώλ, νη ζσζηηθέο, νη νπνίεο δηελεξγνύληαη θαη απνθιεηζηηθόηεηα από ηελ Αξραηνινγηθή Υπεξεζία. Η ηειεπηαία έρεη δηεπξπλζεί αξθεηά θαη νη θαηά ηόπνπο Δθνξείεο Αξραηνηήησλ απμάλνληαη ζηαδηαθά. Τν ξόιν όκσο ησλ ζσζηηθώλ αλαζθαθώλ έρνπλ επσκηζζεί απνθιεηζηηθά νη Δθνξείεο Κιαζηθώλ Αξραηνηήησλ, αλεμαξηήησο αλ πξόθεηηαη γηα αξραία ή βπδαληηλά θαηάινηπα. Τηο πεξηζζόηεξεο θνξέο ηα βπδαληηλά ζηξώκαηα αλαζθάπηνληαη ζπλήζσο βηαζηηθά, γηα λα πξνρσξήζεη ε αλαζθαθή ζηα αξραηόηεξα, κεηά ηελ απνκάθξπλζή ηνπο. Αλ αλαηξέμεη θαλείο ζηα Φξνληθά ηνπ Αξραηνινγηθνύ Γειηίνπ ηεο επνρήο ζα δεη όηη νη αλαθνξέο γηα ηελ εύξεζε αξραίσλ ηεο βπδαληηλήο πεξηόδνπ, κε ηελ επξύηεξε πάιη έλλνηα, είλαη ζύληνκεο θαη γεληθόινγεο. Θα κπνξνύζακε λα πνύκε όηη ε αληίιεςε ησλ παιαηόηεξσλ επνρώλ ζρεηηθά κε ηε ζέζε ησλ βπδαληηλώλ αξραηνηήησλ δελ έρεη εληειώο εθιείςεη. Από ηα κέζα πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, επνρή θαηά ηελ νπνία άξρηζαλ λα εθαξκόδνληαη ζε αξθεηά κεγάιν βαζκό νη ζύγρξνλεο κέζνδνη αλαζθαθήο, πνιιέο ζσζηηθέο αλαζθαθέο δηελεξγνύληαη πιένλ από ηηο Δθνξείεο Βπδαληηλώλ Αξραηνηήησλ. Έλα από ηα ραξαθηεξηζηηθόηεξα παξαδείγκαηα απνηειεί ε Θεζζαινλίθε. Ο κεγάινο αξηζκόο ζσζηηθώλ αλαζθαθώλ πνπ εθηειέζζεθαλ ην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 20 νπ αηώλα έρεη απνθαιύςεη πνιύηηκα ζηνηρεία γηα ηελ εηθόλα ηεο πόιεο θαηά ηελ παιαηνρξηζηηαληθή θαη βπδαληηλή πεξίνδν. Η ζπζηεκαηηθή δηεμαγσγή ησλ αλαζθαθώλ έθεξε ζην θσο ζπνπδαία επξήκαηα, όπσο ηα λεθξνηαθεία, κε ηηο πεξίθεκεο ηνηρνγξαθίεο, ηα νπνία κάιηζηα απνηέιεζαλ θαη αληηθείκελν εηδηθήο κειέηεο θαη δεκνζίεπζεο, αιιά θαη κεγάιν ηκήκα ηνπ πνιενδνκηθνύ ηζηνύ ηεο Θεζζαινλίθεο, κε δξόκνπο, ζπίηηα, κνλέο, βηνηερληθά εξγαζηήξηα θ.α., γεγνλόο ηδηαίηεξα ζεκαληηθό γηα ηε κειέηε ηεο ηνπνγξαθίαο, ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο ηεο πόιεο. Αλάινγα ζεκαληηθά είλαη ηα απνηειέζκαηα ησλ ζσζηηθώλ 5

αλαζθαθώλ ζην Άξγνο, από ηε ζπζηεκαηηθή δηελέξγεηα θαη κειέηε ησλ νπνίσλ πξνέθπςε κία άιιε αμηόινγε δεκνζίεπζε γηα ηελ πόιε θαηά ηελ παιαηνρξηζηηαληθή πεξίνδν. Άιιν έλα παξάδεηγκα αλαζθαθώλ πνπ πξνέθπςαλ κε αθνξκή ηελ εθηέιεζε θάπνηνπ ηδησηηθνύ ή δεκόζηνπ έξγνπ είλαη ε απνθάιπςε ηνπ επηζθνπηθνύ ζπγθξνηήκαηνο ζηηο Λνπινπδηέο Πηεξίαο. Η εύξεζε ζην ρώξν, εθηόο από ηα εθθιεζηαζηηθά θηήξηα, εγθαηαζηάζεσλ γηα ηελ παξαγσγή θξαζηνύ θαη ιαδηνύ έξρεηαη λα πξνζζέζεη κηα αθόκε αμηνζεκείσηε πεγή πιηθήο καξηπξίαο γηα ηηο βηνηερληθέο κνλάδεο παξαγσγήο θαηά ηνπο πξώηνπο ρξηζηηαληθνύο αηώλεο, ηνκέα ν νπνίνο ήηαλ παξαγλσξηζκέλνο ζε παιαηόηεξεο επνρέο. Τα ηειεπηαία ρξόληα ν αξηζκόο, αιιά θαη ε έθηαζε ησλ ζσζηηθώλ αλαζθαθώλ πνπ δηεμάγνληαη ζε νιόθιεξε ηελ Διιάδα, κεηά θαη ηελ ίδξπζε αθόκε πεξηζζόηεξσλ Δθνξεηώλ Βπδαληηλώλ Αξραηνηήησλ, έρεη απμεζεί ζεκαληηθά, κε εθπιεθηηθά απνηειέζκαηα. Αθνξκή γηα ηε δηεμαγσγή ησλ αλαζθαθώλ απηώλ ζηάζεθε ε εθηέιεζε ησλ κεγάισλ έξγσλ αλά ηε ρώξα, ελώ ζηε ζπλαγσγή ησλ πνξηζκάησλ ζπλεηέιεζαλ αθ ελόο νη λέεο αληηιήςεηο θαη ηερληθέο δηεμαγσγήο αλαζθαθώλ, θαζώο επίζεο ε ρξεκαηνδόηεζε ησλ εξεπλώλ από ηα θνλδύιηα ησλ ίδησλ ησλ κεγάισλ έξγσλ. Με ηνλ ηξόπν απηό δηεπθνιύλζεθε πνιύ ε κειέηε ηνπ πιηθνύ από δηεπηζηεκνληθέο νκάδεο εξεπλεηώλ. Η δπλαηόηεηα αλάιπζεο ησλ επξεκάησλ, από ηα νζηά θαη ηελ θεξακηθή κέρξη ηνπο ζπόξνπο θαη ηα νξγαληθά θαηάινηπα, θαζώο θαη ε ιεπηνκεξήο ηεθκεξίσζε πνπ εμαζθαιίδεη ε ζύγρξνλε ηερλνινγία επηηξέπνπλ ζηελ πιεξέζηεξε ζεώξεζε όισλ ησλ ζηνηρείσλ πνπ πξνθύπηνπλ, ε νπνία θαη νδεγεί ζηε ζπλαγσγή αζθαιέζηεξσλ ζπκπεξαζκάησλ. Από ηελ άιιε πιεπξά ε εθηέιεζε ησλ έξγσλ όρη κόλν ζε αζηηθά θέληξα, αιιά θπξίσο ζηελ ύπαηζξν έδσζε ηελ επθαηξία λα πξαγκαηνπνηεζνύλ έξεπλεο ζε πεξηνρέο πνπ δελ επξόθεηην λα εξεπλεζνύλ ππό άιιεο ζπλζήθεο. Όζνλ αθνξά ηα αζηηθά θέληξα, νη αλαζθαθέο γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ Μεηξό ζηελ Αζήλα πινύηηζαλ αξθεηά ηηο γλώζεηο καο γηα ην βπδαληηλό παξειζόλ ηεο πόιεο, πξσηίζησο ζηνλ ηνκέα ηνπ θαζεκεξηλνύ βίνπ, ελώ νη αληίζηνηρεο ζηε Θεζζαινλίθε απνθάιπςαλ κεγάιν ηκήκα ηεο Μέζεο νδνύ κε ηα ζεκαληηθά κεζνβπδαληηλά θηήξηα πνπ ηελ πιαηζηώλνπλ. Πνιύ πεξηζζόηεξα ήηαλ όκσο ηα επξήκαηα ζηε ζρεδόλ άγλσζηε βπδαληηλή ύπαηζξν θαη κάιηζηα ζε ηνκείο κε ηνπο νπνίνπο δελ είρε αζρνιεζεί έσο ηώξα αξθεηά ε αλαζθαθηθή έξεπλα. Σπλήζσο πεξηνξηδόηαλ ζηελ απνθάιπςε θαη κειέηε εθθιεζηαζηηθώλ θηεξίσλ, ή θαη, αζηηθώλ νηθηζηηθώλ θαηαινίπσλ, ζπλήζσο ησλ πξώησλ ρξηζηηαληθώλ αηώλσλ. Τα λέα απηά ζηνηρεία αθνξνύλ θπξίσο αγξνηηθέο εγθαηαζηάζεηο, θαζώο θαη εξγαζηήξηα επεμεξγαζίαο αγξνηηθώλ πξντόλησλ, αιιά θαη παξαγσγήο νηθνδνκηθώλ πιηθώλ. Φαξαθηεξηζηηθή 6

ηεο πξώηεο θαηεγνξίαο είλαη ε αγξέπαπιε παιαηνρξηζηηαληθώλ ρξόλσλ, πνπ ήιζε ζην θσο θαηά ηε δηάλνημε ηνπ απηνθηλεηόδξνκνπ Λεύθηξνπ-Σπάξηεο, ζηε ζέζε Δθθιεζηέο Βνπηηάλσλ ηεο Λαθσλίαο, ελώ έλα από ηα πην ελδηαθέξνληα παξαδείγκαηα ηεο ηειεπηαίαο απνηειεί ην πζηεξνβπδαληηλό εξγαζηήξην κε πέληε κεγάινπο θεξακηθνύο θιηβάλνπο, πνπ εληνπίζηεθε ζηε Θεζζαιία ζηε ζέζε Τζίθαξη. Απνηέιεζκα ζσζηηθώλ αλαζθαθώλ εμάιινπ, ζην πιαίζην εθηέιεζεο κεγάισλ έξγσλ, είλαη θαη ηα λεθξνηαθεία ηνπ 6 νπ θαη ηνπ 9 νπ αηώλα κε θαύζεηο λεθξώλ, πνπ απνθαιύθζεθαλ πξόζθαηα ζηελ Αξθαδία θαη ε κειέηε ησλ νπνίσλ ξίρλεη λέν θσο ζην ζιαβηθό δήηεκα. Μεηά ηε ζπλνπηηθή απηή αλαδξνκή ζηελ εθαηνληάρξνλε ηζηνξία ησλ βπδαληηλώλ αλαζθαθώλ ζηελ Διιάδα, πξνθύπηεη αβίαζηα όηη κε ηελ εμέιημε πνπ παξαηεξήζεθε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο σο πξνο ηηο αληηιήςεηο γηα ηνλ ηξόπν δηεμαγσγήο ησλ αλαζθαθώλ, αιιά θαη κε ηηο δπλαηόηεηεο πνπ παξέρεη ε εθαξκνγή ηεο ζύγρξνλεο ηερλνινγίαο ζηελ έξεπλα ησλ πιηθώλ θαηαινίπσλ, γίλεηαη ζαθέο όηη ε ζπζηεκαηηθή αλαζθαθή απνηειεί έλα αμεπέξαζην κέζν ζπλαγσγήο πνιύηηκσλ καξηπξηώλ όρη κόλν γηα ηηο επνρέο ηνπ καθξηλνύ παξειζόληνο, αιιά θαη γηα ηηο πνιύ θνληηλέο καο. 7