ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΟΥ

ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 41-64 ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΤΗΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ '. ' ΜΙΧΑΗΛJι ΔΙΑΚ!*fΧΑΛΗΣ ΚαΙqyηπk Ef8pμoyιk "'fμήμσ Λσyι~ mηπέιρου Περίληψη Η οικονομία τr1ς Δωδεκανήσου χαρακτηρίζεται ω ς οικονομία Υπηρεσιών, λόγω του γιγαντισμού του Τουρ ισμού και τη ς παράλληλης συρρίκνωσης των άλλων τομέων της οικονομίας. Η ανάγκη για αγαθά και προϊόντα αυξάνεται από την Τουριστική Ζήτηση. Μέρος της Ζήτησης ικανοποιείται με τις εισαγωγές από τις <<'fειτονικές» χώρες, οι οποίες προσβλέπουν στις εξαγωγές προς τα Δωδεκάνησα, καθώς και στις εισαγωγές Υπηρεσιών και Τεχνογνωσίας από τον νομό, για την ανάπτυξη του εμπορίου και της οικονομίας τους. Από την Ειδική Έρευνα που διεξήχθη, διαπιστώθηκε ότι το Διασυνοριακό Εμπόριο της Δωδ/σου με τις όμορες χώρες, παρά την ύπαρξη ορισμένων εμποδίων, έχει πολλά περιθώρια ανάπτυξης, γεγονός που κρίνετα ι επιθυμητό από τους φορείς και τους επιχειρηματίες των χωρών αυτών, καθώς και από αυτούς της Δωδ/σου, οι οποίοι καταθέτουν ότι τα οφέλη θα είναι αμοιβαία και σημαντικά από την ανάπτυξη της εμπορικής συνεργασίας. Abstract The economy of the Dodecanese islands is characterized as a third sector economy. This is so, due to the gigantic growth of Tourism and the shrink of the other sectors of the economy. The need for goods' and products' consumption is increasing due to the Touήsm Demand. Part of the demand is satisfied by the imports of the neighboring countries, which look foιward to their exports to the Dodecanese, as well as to importing SeIΎices and Technology Κnow-How from the island-prefecture. From the Special Research that has been carried out by the writer, haνe arise useful results. The intra-frontier commerce between the Dodecanese and the neighboring countries, despite the presence of some difficulties and holdbacks, is considered of great developing potential. The potential of expansion and growth of the commerce cooperation has been expressed ίη the questioners by the champers of commerce and by the businessmen of the neighboring countries and those of the Dodecanese. They have also distinguished that the commercial development and the econornic cooperation will be beneficial and of significant importance to both sides. JEL Classίficatίon Fl6, 018, 053 key words: Intra-frontier commerce, Dodecanese islands, Middle East countries, Commerce cooperation, Economic development

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 41-64 1. Εισαγωγή Η διασυνοριακή διαπεριφερειακη συνεργασία είναι ένα προϊόν του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα, αφού μέχρι και το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου τα κράτη, λόγω πολιτικών αιτίων, λειτουργούσαν συγκεντρωτικά διευθύνοντας τα πάντα από την πρωτεύουσα και μην αφήνοντας περιθώρια δράσης στις περιφέρειες(!>. Μετά τον καταστροφικό πόλεμο η ανάγκη ύφεσης και επικοινωνίας μεταξύ των πράjην εχθρών αλλά και συμμάχων για την επίλυση κοινών προβλημάτων οδήγησε στη σταδιακή προσέγγιση. Τα πρώτα βήματα αυτής της επαφής πραγματοποιήθηκαν μέσα από τις αδελφοποιήσεις κοινοτήτων, πόλεων, επιμελητηρίων και άλλων ενώσεων ή συλλόγων. Ένας δεύτερος παράγοντας ο οποίος ενίσχυσε σημαντικά τη διασυνοριακή διαπεριφερειακή συνεργασία ήταν η δημιουργία της Ε.Ο.Κ., και αυτό γιατί στα πλαίσια επίτευξης της ευρωπαϊκής ενοποίησης πριμοδοτήθηκε η προσέγγιση των τοπικών ή περιφερειακών διοικήσεων με σκοπό τον καθορισμό κοινών στόχων και στη συνέχεια συνεργασιών και σύμπραξης για την επίτευξή τους< 2 ). Παρά την ενθάρρυνση της ευρωπαϊκής πολιτικής για την διαπεριφερειακή συνεργασία που εκφράστηκε στην ιδρυτική συνθήκη της Ε.Ο.Κ. το 1957, δείγματα περιφερειακών πολιτικών ανάπτυξης εμφανίστηκαν μόλις το 1975 με την δημιουργία των κατάλληλων εργαλείων για την πραγματοποίησή της, όπως το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, ενώ ενδυναμώθηκε στη συνέχεια με νέες κοινοτικές πρωτοβουλίες όπως το πρόγραμμα INTERREG 1 και 2, ή με ενέργειες στο πλαίσιο των προγραμμάτων MED - URBS. Η ευρωπαϊκή σύμβαση πλαίσιο με σκοπό την διευκόλυνση της διασυνοριακής διαπεριφερειακής συνεργασίας μεταξύ των τοπικών αυτοδιοικ1ίσεων υπογράφηκε στη Μαδρίτη στις 2 Μαtου 1980, ενώ τέθηκε σε ισχύ τον Δεκέμβριο του 1981. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να διερευνήσει τη δυνατότητα της εμπορικής συνεργασίας μεταξύ της Δωδεκανήσου και των «όμορων» χωρών της Μέσης Ανατολής. Συγκεκριμένοι στόχοι της εργασίας αυτής είναι η καταγραφή του διασυνοριακού εμπορίου της Δωδεκανήσου όπως διεξάγεται σήμερα, καθώς και οι δυνατότητες περαιτέρω ανάπτυξής του μέσα από τη διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν -θετικά και αρνητικά- τις ε μπορικές συναλλαγές. Για την επίτευξη των στόχων αυτόν μελετήθηκε και αναλύ θηκε τόσο η υπάρχουσα κατάσταση στο επίπεδο του εμπορίου μεταξύ της Δωδεκανήσου και των «όμορων» χωρών, όσο και οι προοπτικές και τα συγκεκριμένα μέτρα που προτείνονται από τους ενδιαφερόμενους, ώστε να αρθούν τα εμπόδια και οι ανασταλτικοί παράγοντες της περαιτέρω ανάπτυξης του εμπορίου. Η μεθοδολογία που ακολουθείται στην παρούσα εργασία είναι η Πρωτογενής Έρευνα με τη χρήση Ερωτηματολογίων για την άντληση στοιχείων που δεν είναι καταγραμμένα. Επίσης γίνεται επεξεργασία Στατιστικών 42 (1) Hodgson John, 1983, σελ. 23-28 (2) Βαλντέν Σωτήρης, 1998, σελ. 39-43

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 στοιχείων από υπηρεσίες όπως η Ε. Σ.Υ.Ε., το Εμπορικό & Βιομηχανικό Επιμελητήριο Δωδεκανήσου, τον ΕΟΤ και άλλες πηγές. Μετά την παρουσίαση του θεωρητικού πλαισίου της σύνδεσης του Εξωτερικού Εμπορίου με την Οικονομική Ανάπτυξη, γίνεται περιγραφή της υφιστάμενης οικονομικής κατάστασης της Δωδεκανήσου και εντοπίζονται τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της. Γίνεται εκτενής αναφορά στην ταυτότητα της Εμπειρικής Έρευνας και στο τέλος παρουσιάζονται και αναλύονται τα αποτελέσματά της, τα κυριότερα των οποίων αποτυπώνονται σε διαγράμματα. 2. Θεωρητικό πλαίσιο Σημαντικός παράγοντας στην επέκταση των διασυνοριακών δραστηριοτήτων των τοπικών ή περιφερειακών διοικήσεων είναι η συνειδητοποίηση μέρους των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης ότι μπορούν να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στις αναπτυσσόμενες χώρες < 3 >. Η διασυνοριακή διαπεριφερειακή συνεργασία περιλαμβάνει και την οικονομική, για την ανάπτυξη της οποίας οι τοπικές ή περιφερειακές αυτοδιοικήσεις δεν μπορούν να εργαστούν μόνες αλλά πρέπει, για λόγους αποτελεσματικότητας, να συνεργαστούν με εξειδικευμένες δομές όπως π.χ. επιμελητήρια, επαγγελματικές ενώσεις, αναπτυξιακοί οργανισμοί κ.λπ.< 4 J Ένας από τους σημαντικότερους τομείς της οικονομικής διασυνοριακής διαπεριφερειακής συνεργασίας είναι και το εμπόριο. Σύμφωνα με την θεωρία του «Συγκριτικού πλεονεκτήματος» που διατυπώθηκε από τον μεγάλο Άγγλο οικονομολόγο Ρικάρντο (1772-1823), οι χώρες εξειδικεύονται στην παραγωγή και εξαγωγή εκείνων των αγαθών τα οποία μπορούν να παράγουν σε σχετικά μικρότερο κόστος από ότι άλλες χώρες. Ανεξάρτητα από το κόστος της εγχώριας παραγωγής ή το «απόλυτο πλεονέκτημα» στην παραγωγή φθηνότερων αγαθών, πάντα υπάρχει μια σχέση ανταλλαγής που θα επιτρέπει σε μια χώρα να παράγει τουλάχιστον ένα αγαθό με χαμηλότερο κόστος από τις άλλες χώρες όταν όλα τα αγαθά αποτιμώνται σε κοινή νομισματική βάση < 5 >. Η σημασία του τομέα του εμπορίου αναδεικνύεται και μέσα από τους αριθμούς και με τη βοήθεια των στατιστικών στοιχείων που δείχνουν ότι στα μέσα της δεκαετίας του 90 για την Ε.Ε. ο τομέας του εμπορίου αντιπροσώπευε το 30% των επιχειρήσεων, το 16% των θέσεων απασχόλησης καταλαμβάνοντας τη δεύτερη θέση και πάνω από το 13% του Α.Ε.Π. της Ε.Ε.< 6 >. εκ (3) Μπαμπανάση Στεργίου, 1985, σ ε λ. 44-53 κα ι 164-170. Βρεττού Θεμ. & Βρεττού Αντωνία, 1994, σ ε λ. 22-28 (4) World Trade Organization, 1998, σ ε λ. 1-IV, Λογοθ έ τη Μιλτιάδη, 1991, σελ. 37-45 & 58-64 (5) Begg Daνid, 1994, σελ. 557-580 (6) Richard Ε. Caνe s, Jeffrey Α. Frankel, R onald W. Jones, 1992, σ ε λ. 181-237 43

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ QΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 41-64 Το Διεθνές (άρα και το Διασυνοριακό) Εμπόριο συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών ή των περιοχών που το αναπτύσσουν ( 7 ). Η ανάπτυξή του επιτυγχάνεται με την αύξηση των Εισαγωγών και Εξαγωγών των αγαθών εκείνων στα οποία η κάθε συναλλασσόμενη πλευρά έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα παραγωγής. Όπως ανέφερε ο μεγάλος οικονομολόγος Ρόμπερτσον «Το διεθνές εμπόριο ήταν η μηχανή προόδου τον 190 αιώνα με επίκεντρο τη Μεγ. Βρετανία, της οποίας αυξήθηκαν σημαντικά οι εξαγωγές»< 8 ) Ο όγκος του εξωτερικού εμπορίου μιας χώρας ή περιοχής επηρεάζεται πολλές φορές όχι μόνο από οικονομικές αιτίες, με βασικότερη από αυτές την τιμή κόστους παραγωγής των αγαθών, αλλά και από τις πολιτικές σχέσεις των συναλλασσόμενων χωρών, τις διακρατικές συμφωνίες, τις δεσμεύσεις που έχουν αναληφθεί από τις διεθνείς συνθήκες περί εμπορίου, κ.ά. Το κόστος μεταφοράς των αγαθών αποτελεί πάντοτε σημαντικό κριτήριο για την διαμόρφωση της τελικής τιμής ενός αγαθού στην χώρα που το εισάγει< 9 ). Η απόσταση των συναλλασσομένων χωρών ή περιοχών είναι ο παράγοντας που διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό και το κόστος μεταφοράς των εμπορευμάτων. Έτσι υποστηρίζεται, όπως αναφέρει και ο Κάρλο Κόππολα στο βιβλίο του "The Economic History of World Population", ότι η βιομηχανία των μεταφορών υπήρξε ένας μια από τους κύριους παράγοντες που μετέτρεψαν τον κόσμο από ένα σύνολο εθνικών οικονομιών στην σημερινή παγκόσμια οικονομία και αγορά < 10 >. Παρόλα αυτά διαπιστώνεται, λόγω κυρίως των πολιτικών σχέσεων, των διακρατικών συμφωνιών και άλλων επιμέρους αιτίων, η ανυπαρξία ή η υποτυπώδης διασυνοριακή εμπορική συνεργασία μεταξύ χωρών και περιοχών που συνορεύουν ακόμα και όταν υπάρχει σημαντικό ενδιαφέρον από τους φορείς και των δύο πλευρών. Εκτός από τη σημασία του μεταφορικού συστήματος στην ανάπτυξη του διασυνοριακού εμπορίου οι παράγοντες που θα επιδράσουν στην ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ μιας περιφέρειας της χώρας με τις όμορες χώρες, είναι: (ll) 1. Η πολιτική εξωτερικού εμπορίου που ακολουθεί η χώρα συνολικά. 2. Το επίπεδο των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των χωρών. 3. Η ύπαρξη διμερών ή πολυμερών διεθνών εμπορικών συμβάσεων. 4. Η παροχt1 κινήτρων σε εξαγωγικές επιχειρήσεις. 5. Η εφαρμογή τιμών Dumping από μια χώρα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το διασυνοριακό διαπεριφερειακό εμπόριο για τα Δωδεκάνησα, περιφέρεια η οποία καλύπτει την εξαιρετικής οικονομικής σημασίας γεωγραφική ζώνη, της Νοτιοανατολικής Μεσογείου έχο- 44 (7) Σαμπράκου Ε., 1997, σελ. 17-21 (8) Χολέβα Ιωάννη, 1997, σελ. 23 (9) Σαμπράκου Ε., 1997, σελ. 91-107 (10) Stopford Μ., 1999, σελ. 2-3 (11) Μπαμπανάση Στεργίου, 1985, σελ. 92-131, Ρουμελιώτη Π.Β., 1996, σελ. 21-64, Χολέβα Ιωάννη, 1997, σελ. 86-102

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 ντας όμορες χώρες στα ανατολικά την Κύπρο, Λίβανο, Παλαιστίνη, Ισραήλ, Ιορδανία και Αίγυπτο. Η μετάβαση των χωρών αυτών στην οικονομία της αγοράς ανοίγει μια καινούρια περίοδο συνεργασίας και αμφίδρομα ευνοϊκών εμπορικών σχέσεων μεταξύ της Ελλάδας και των χωρών της περιοχής < 12 >. Το Διασυνοριακό εμπόριο της Δωδεκανήσου με τις όμορες χώρες της Ανατολικής Μεσογείου διερευνάται στην εργασία αυτή, ως προς τον βαθμό ανάπτυξής του, τις ανασταλτικές αιτίες περαιτέρω ανάπτυξής του και τις ενέργειες που απαιτούνται για την αναστροφή του περιορισμένου όγκου των συναλλαγών που διακινούνται σήμερα. Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων διεξήχθη εμπειρική έρευνα στην οποία έλαβαν μέρος α)επιχειρήσεις χονδρικού-εξαγωγικού εμπορίου της Δωδεκανήσου, β) φορείς του εμπορίου της Δωδεκανήσου και γ) φορείς του εμπορίου των χωρών αναφοράς. 3. Ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης 3.1 Συνοπτική εικόνα της Δωδεκανήσου Το υπέδαφος είναι φτωχό σε ορυκτό πλούτο με μικρές εξαιρέσεις όπως τα κοιτάσματα ελαφρόπετρας στο Γυαλί Νισύρου, Ασβέστη στην Αστυπάλαια και το Γεωθερμικό πεδίο της Νισύρου. Είναι έντονη η στενότητα σε υδάτινους πόρους (κυρίως πόσιμου νερού), καθώς επίσης και σε ενεργειακούς πόρους. Οι δασικές εκτάσεις καλύπτουν το 13,2%, του Νομού Δωδεκανήσου. Η φυτική παραγωγή, καλλιέργειας οινοστάφυλων, εσπεριδοειδών και ελαιώνων κυρίως για παραγωγή ελαιολάδου, χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία ετήσιων καλλιεργειών, σιτηρών, κτηνοτροφών για σανό και καρπό, καθώς και ορισμένων κηπευτικών. Η zωική παραγωγή, ιδιαίτερα η αιγοπροβατοτροφία αποτελεί για τον νομό αξιόλογο τομέα οικονομικής δραστηριότητας. Στον τομέα της αλιείας, παρατηρείται έλλειψη οροθετημένων αλιευτικών πεδίων, αργός ρυθμός εκσυγχρονισμού του αλιευτικού στόλου, υπεραλίευση πολλών περιοχών και πλημμελής έλεγχος των αλιευτικών μεθόδων. Η ανάπτυξη αλιευτικών δραστηριοτήτων έχει ιδιαίτερη σημασία για τα μικρότερα νησιά, προκειμένου να στηριχθεί μια παραγωγική βάση που θα συμπληρώνει την, κατά τεκμήριο, μικρής διάρκειας τουριστική περίοδο. Η μεταποιητική δραστηριότητα της Περιφέρειας αφορά κυρίως βιοτεχνικές μόνάδες μικρού μεγέθους. Οι μονάδες επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων, ετοίμων ενδυμάτων, χυμών-αναψυκτικών, κεραμικών, επίπλων και χρυσοχοtας έχουν σχετικά σημαντική παρουσία στο Νομό, ενώ ως προς την κλαδική διάρθρωση της μεταποίησης, σημειώνεται ότι οι κλάδοι τρόφιμα -ποτά, ένδυση, ξύλο, προϊόντα από μη μεταλλικά ορυκτά και μεταλλικά προϊόντα κατέχουν τα μεγαλύτερα ποσοστά σε αριθμό επιχειρήσεων και κύκλο εργασιών. Το χονδρικό και λιανικό εμπόριο αποτελεί δραστηριότητα, στην οποία απασχολείται περίπου το 23% των εργαζομένων στον τριτογενή τομέα. Μεγά- (12) Μπαμπανάση Στεργίου, 1985, σελ. 155-178 45

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟ Μ Ι ΧΑΛΗ Σ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τ εύχος 5 (2004), 41-64 λη είναι η διασύνδεση όλων των κλάδων με τον τουρισμό. Οι υπηρεσίες στήριξης των παραγωγικών τομέων και οι κοινωνικές υπη ρεσίες παρουσιάζουν ση μαντική ανάπτυξη, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα του Νομού (Ρόδος, Κως). Ο ι συγκοινωνίες αποτελούν βασικό συντελεστή στην ανάπτυξη του του ρισμού. Ο τουρισμός είναι ο κυρίαρχος κλάδος τη ς οικονομίας και ο «μοχλός» ανάπτυξη ς όλων των άλλων δραστηριοτήτων. Ο Νομός διαθέτει ένα Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Η ερευνητική δραστηριότητα είναι πολύ χαμηλ1ί, καθώς μόλις το 1 % του συνόλου των ερευνητικών κέντρων και ινστιτούτων τη ς χώρας συγκεντρώνεται εκεί, και έτσι ο Νομός κατατάσσεται στην τελευταία θέση μεταξύ των 13 περιφερ ειών τη ς χώρας. 3.2. Δομή της Δωδεκανησιακής Οικονομίας 3.2.1 Πλη θ υ σ μός Πίνακας 1. Εξέλιξη πληθυσμού Δωδεκανήσου 1940-2001 Απογραφές Πληθυσμό ς Μεταβολή περιόδου % 1940 115.343 1951 21.480 + 5,3 1961 123.021 + 1,3 1971 121.017-1,6 1981 145.071 +21,91 1991 162.439 + 11,97 2001 187.564 +15,46 ΒΑΣΗ : 1940= 100 ΔΕΙΚΤΗΣ 2001= 162,61 (ΠΗΓΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ: Ε. Σ. Υ. Ε) 46 Από τη διάρθρωση του οικονομικά ενεργού πληθυσμού κατά τους διαφόρους κλάδους οικονομικής δραστη ριότητος και ε ιδικότερα από τα στοιχεία εξέλ ιξη ς των μεγεθών απασχόλησης των διαφόρων το μ έων και δραστη ριοτήτων που εκφράζουν τη μορφή του αναπτυξιακού δυναμ ικού της περιοχής Δωδεκανήσου και τις τάσεις που προκύπτουν, διαπιστώνεται ότι ο γεωργικός τομέας αποτελούσε την κυρίαρχη μορφή δραστηριότητας τη δεκαετία του '70 (29,4% ) ακολουθούμενος από τους κλάδους Εμπόριο - Εστιατόρια - Ξενοδοχεία (17,9%) και Λοιπές Υπη ρεσίες (14,2% ), συρρικνώθ η κε και υπερσκελί στη κε από τον κλάδο Εμπόριο Εστιατόρια - Ξ ενοδοχεία και τους κλάδους Λοιπών Υπηρεσιών και Οικοδομήσεων - Δημοσίων Έργων. Την ίδια ανάπτυξη είχαν όλοι οι κλάδοι οι οποίοι άμεσα ή έμμεσα επηρεάζονται από τον τουρισμό, όπως είναι ο κλάδος μεταφορών - αποθηκεύσεων - επ ικοινωνιών, ο κλάδος τραπεζών - ασφαλειών, κ.λ.π. Συρρίκνωση παρουσίασαν όλοι οι κλά δο ι που έχουν σχέση μ ε την παραγωγή όπως ο τομέας Γεωργίας, Ο ρυχείων και Βιο μηχανίας-βιοτεχνίας. Από την εξέλιξη αυτή προκύπτει το γενικότερο συμπέρασμα, ότι η οικονομία τη ς Δωδεκανήσου είναι οικονομία Υπη ρεσιών, λόγω κυρίως τουρ ισ μού.

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 3.2.2. Έκταση - Μορφολογία - Κλίμα - Διοικητική διαίρεση Ο νομός Δωδεκανήσου εντάσσεται στο νησιωτικό σύμπλεγμα τον Αιγαίου και περιλαμβάνει το σύνολο των νησιών του Ν. Α. Τμήματος Αιγαίου. Είναι ακριτικός νομός που τον αποτελούν πάνω από 200 νησιά και νησίδες απο τα οποία τα 27 είναι κατοικημένα. Ο νομός χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες θαλάσσιες αποστάσεις μεταξ1! των νησιών του από το κέντρο (Πειραιάς) και απο την πολύ μικρή θαλάσσια απόστασή του απο τα παράλια της Τουρκίας και κυρίως απο το πολύ μεγάλο ανάπτυγμα ακτών του που στο μεγαλύτερο ποσοστό του αναπτύσσεται με τέτοια γεωμορφολογική ένταση και καλαισθησία που δικαιολογημένα προσελκύει και τόσο μεγάλο τουριστικό ενδιαφέρον σε παγκόσμια κλίμακα. Ο νομός έχει συνολική έκταση 2705 Κμ2 και είναι κυρίως πεδινός. Η πεδινή περιοχή καταλαμβάνει το 41,5%, η ορεινή 32,2% και η ημιορεινή 26,3%. τα περισσότερα καλλιεργήσιμα εδάφη περιορίζονται κατά προτεραιότητα και κυρίως στη Ρόδο, Κω, Κάλυμνο εν μέρει και Λέρο. Στη συνέχεια τα υπόλοιπα νησιά χαραχτηρίζονται από λειψυδρία και επομένως απο μη καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Διοικητικά ο νομός διαιρείται σε 4 επαρχίες (Κάλυμνος - Κάρπαθος - Κως - Ρόδος) συγκροτημένες σε 25 Δήμους και 2 κοινότητες. Η ιδιομορφία που παρατηρείται στα Δωδεκάνησα είναι ότι μολονότι υπάρχουν 4 επαρχεία στην πραγματικότητα έχουν δημιουρηθεi 2 αναπτυξιακά κέντρα (Ρόδος, Κως) που επηρεάζουν πολύ την ανάπτυξη των υπολοίπων νησιών < 13 J. 3.2.3 Βιοτεχνία - Βιομηχανία Η μεταποιητιυ.ή δραστηριότητα της Δωδεκανήσου διεξάγεται κατά κανόνα από μικρές επιχειρ1ίσεις. Η μέση κατά επιχείρηση απασχόληση κυμαίνεται μέχρι 5 άτομα. Η δε συμβολή της στη διαμόρφωση του ακαθάριστου τοπικού προϊόντος είναι σχετικά πολύ μικρή. Υπολογίζεται, ότι η συμβολή αυτή ανέρχεται στο 10% περίπου. Μεγάλες βιομηχανικές μονάδες ανήκουν στον κλάδο αφρωδών οίνων, όπως είναι η ΚΑΙΡ, η ΕΜΕΡΥ και η ΦΩΚΙΑΛΗΣ. Υπάρχουν επίσης 3 συνεταιριστικές μονάδες επεξεργασίας τομάτας (Κω) και μία βιομηχανία παραγωγής οικοδομικών πλίνθων στην Ρόδο< 14 ). Η έκταση, η μορφή και το όριο ανάπτυξης της μεταποιητικής δραστηριότητας καθορίζεται σε μεγάλη κλίμακα από την τουριστική δραστηριότητα. Αυτή επηρεάζει σημαντιυ.ά τόσο τη ζήτηση που απευθύνεται προς το τομέα, όσο και το κόστος παραγωγής του μέσω του επηρεασμού του κόστους της εργασίας, του κόστους και της προσφοράς των πρώτων υλών προς τη βιομηχανία - βιοτεχνία. Η χαμηλή ανταγωνιστικότητα τον τομέα και συνεπώς οι δυσχέρειες στις εξαγωγές μεταποιητικών προϊόντων προς τις αγορές της λοιπής Ελλάδος και του εξωτερικού οφείλεται κατά πολύ στις δυσμενείς επιπτώσεις (13) Πηγή Στατιστικών Στοιχείων: ΕΠΙΛΟΓΗ 2002, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δωδ/σου, Ε.Σ.Υ. Ε. (14) Πηγ1j Στατιστικών Στοιχείων: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δωδ/σου /Διεύθυνση Εμπορίου, Ε.Β.Ε. Δ. 47

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 41-64 του τουρισμού. Μονάδες που πραγματοποιούν εξαγωγές είναι η ΛΑΒΑ ΑΕ. θυγατρική της ΑΓΕΤ ΗΡΑΚΛΗΣ που εξάγει ελαφρόπετρα από το Γυαλί της Νισύρου, μια που ασχολείται με την παραγωγή και εξαγωγή καραμέλας και η Οινοπνευματοποιία. 3.2.4 Τομέας Υπηρεσιών (Χονδρικό - Λιανικό Εμπόριο) Αποτελεί έναν ευρύτερο τομέα ποικίλων δραστηριοτήτων αμέσως ή εμμέσως εξαρτώμενες σε μεγάλη κλlμακα από την τουριστική αγορά, από την οποία επηρεάζονται και την επηρεάζουν. Η συνάρτηση είναι θετική. Η ανάπτυξη του ενός αποτελεί προϋπόθεση και αποτέλεσμα της ανάπτυξης του άλλου. Ειδικότερα η ανάπτυξη του λιανικού και χονδρικού εμπορίου των εστιατορίων, των μεταφορών - επικοινωνίας, των τραπεζικών και λοιπών οικονομικών εργασιών, ενοικιάσεων οχημάτων, υπηρεσιών υγιεινής, αναψυχής, επηρεάζουν και επηρεάζονται από τον τουρισμό και την ξενοδοχία. Όσο δε ευρεία είναι η ποικιλία των υπηρεσιών αυτών και όσο η ποιότητα και οι λοιποί συνοδεύοντες όροι είναι υψηλοί, τόσο μεγαλύτερη είναι η συμβολή τους στην ανάπτυξη τον τουρισμού και της ξενοδοχίας και αντίστροφα. 3.3. Η Οικονομία της Δωδεκανήσου σε Αριθμούς Η εξέλιξη του πληθυσμού, με μία εξαίρεση το 1993, ακολουθεί αυξητική τάση την τελευταία δεκαετία, και διατηρεί τη δεύτερη θέση σε επίπεδο νομών, σε όλη τη χώρα. Το μοναδικό αρνητικό στοιχείο στην εξέλιξη του πληθυσμού του νομού, είναι ότι η πληθυσμιακή αύξηση των αστικών κέντρων των μεγάλων νησιών, πέραν της φυσικής αύξησης του πληθυσμού, οφείλεται και στην πληθυσμιακή συρρίκνωση των μικρών νησιών. Συγκεντρώνει το 1,6% του πληθυσμού της χώρας, με έντονη αυξητική τάση, κατέχοντας τη 2η θέση στο ρυθμό φυσικής αύξησης του πληθυσμού μετά το Νομό Ξάνθης το 1999 (και την lη το 1998), με υπεροχή γεννήσεων 4,5/1000 κατοίκους, και την 4η υψηλότερη αναλογία μαθητών δημοτικού. (78 ανά 1000 κατοίκους, έναντι 61 του Μ.Ο. της χά>ρας). Μεταξύ των απογραφών 1991 και 2001, ο πληθυσμός του νομού αυξήθηκε 16,3%. Παράγει το 2,1% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της χώρας, (η 7η μεγαλύτερη συμμετοχή) από το οποίο το 88% προέρχεται από τις Υπηρεσίες, με καθοριστική τη συμβολή του τουρισμού (35% από υπηρεσίες ξενοδοχείων και εστιατορίων). Το κατά κεφαλή προϊόν των 4,8 εκατ. κατατάσσει το Νομό στην Sη θέση σε επίπεδο νομών της χώρας, με δείκτη 118% του Μ. Ο. της χώρας το 2001. Το δηλωθέν εισόδημα είναι 1,5 εκατ. δρχ. ανά κάτοικο το 2000 (άνοδος 10,5%, 91 % του Μ.Ο. της χώρας). Οι αποταμιευτικές καταθέσεις είναι 1,77 εκατ. δρχ. ανά κάτοικο το 1999. Η πληρωμή άμεσων φόρων ανά κάτοικο είναι 105.000 δρχ. έναντι 131.000 που είναι ο Μ.Ο. της χώρας < 15 >. Εδώ πρέπει να ληφθεί υπ' όψιν η φορολογική ελάφρυνση που δίνεται στους φορολογούμενους του νομού ως κατοίκους παραμεθορίου περιοχής, καθώς και αυξημένο αφορολόγητο εισόδη- 48 (15) Πηγή Στατιστικών Στοιχείων : ΕΠΙΛΟΓΗ 2002, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δωδ/σου, Ε.Σ. Υ.Ε.

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 μα για τους κατοίκους νησιών με πληθυσμό κάτω των 3.100 κατοίκων. Έχει την 5η υψηλότερη θέση, μετά την Περιφέρεια Πρωτεύουσας, τις Κυκλάδες, τη Θεσσαλονίκη και την Αχαtα, στην αναλογία δηλώσεων Φόρου Μεγάλης Ακίνητης Περιουσίας ανά 1000 κατοίκους (3,5). Την τελευταία δεκαετία (1991-1998) ο αριθμός των Ι.Χ. αυτοκινήτων σχεδόν διπλασιάστηκε, παρόλο που ο νομός είναι ένα νησιώτικο σύμπλεγμα με μειωμένο οδικό δίκτυο σε σχέση με τους νομούς της ηπειρωτικής χώρας και αυτούς των μεγαλύτερων νησ ιών. Στους κατοίκους τους αναλογούν 28 αυτοκίνητα ανά 100 κατοίκους (Μ.Ο. χώ ρας 30), 55 τηλεφωνικές συσκευές και 0,8 νέες κατοικίες ανά 100 κατοίκους (μέσος όρος χώρας 54 και 0,8 αντίστοιχα) το 2000. Η αναλογία τροχαίων ατυχημάτων ανά 1000 κατοίκους αυξήθηκε (από 1,3 το 2000 σε 1,4 το 2001) κατέχοντας την 3η μεγαλύτερη αύξηση στη χώρα(16j. Διανυκτερεύσεις αλλοδαπών είναι ο lος στην κατάταξη νομών, Με 15 εκατ. με ποσοστό 32% του συνόλου των διανυκτερεύσεων της χώρας για το 2000. Η αναλογία ανά κάτοικο είναι 86 διανυκτερεύσεις το 2000 (88 το 1999) και είναι η υψηλότερη αναλογία στη χώρα. Το στοιχείο αυτό και μόνο δηλώ νει την σημαντική τουριστική ανάπτυξη που έχει επιτευχθεί, παράλληλα όμως αναδεικνύει και την εξάρτηση τη ς οικονομίας όλου του νομού από τον τριτο γενή τομέα, ο οποίος με τους ίδιους σταθερούς ρυθμούς που αναπτύχθηκε, συρρίκνωσε τους άλλους το μ είς, τον αγροτικό και τον μεταποιητικό< 17 J. Πίνακας 2. Δε ίκ τ ε ς Ευημερίας ΕΤΟΣ ΝΟΜΟΣ ΜΕΣΟΣ ΚΑΤΆΤΑΞΗ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ ΟΡΟΣ ΣΕΣΧΕΣΗ ΧΩΡΑΣ ΜΕΤΟΥΣ 52ΝΟΜΟΥΣ ΑΕΠ Κατά Κεφαλή 2001 4,80 εκατ.δρχ. 4,06 5 Κατά Κεφαλή Αποταμιευτικές Καταθέσεις 1999 1,78 εκατ. δρχ. 1,68 7 Δηλωθέν Εισόδημα ανά κάτοικο 2000 1,46 εκατ. δρχ. 1,60 4 Φόρος εισοδήματος ανά κάτοικο 2000 105 χιλ. δρχ. 131 5 Φυσική Αύξηση Πλη&υσμού/ 1000 κατοίκους 1999 4,47 άτομα -0,24 2 Μαθητές Γυμνασίων Λυκείων /1000 κατοίκ. 2000 80 άτομα 72 4 Μαθητές Δημοτικού /1 000 κατοίκ. 2000 78 άτομα 61 4 ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΑ ΣΥΝΟΛΙΚΆ ΜΕΓΕΘΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΑΕΠ 1998 2,2% Φορολογούμενοι 2000 1,5% Δηλωθέν Εισόδημα στις ΔΟΥ 2000 1,4% Άμεσοι Φόροι 1999 0,9% Αποταμιευτικές Καταθέσεις 1999 1,8% Κατάταξη σε σχέση με τους 52 νομούς 6 10 8 7 7 (16) Πηγή Στατιστικών Στοιχείων: ΕΠΙΛΟΓΗ 2002, Ε. Σ.Υ.Ε. (17) Πηγή Στατιστικών Στοιχείων: ΕΠΙΛΟΓΗ 2002, Ε.Ο.Τ. 49

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 41-64 3.4. Το Εξωτερικό Εμπόριο της Ελλάδας με τις Χώρες αναφοράς το 1998 (εκατ.$) Πίνακας 3. Εμπορικές σχέσεις της Ελλάδας με τις Χώρες Αναφοράς ΧΩΡΑ ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΕΤΉΣ ΙΑ ΜΕΡΙΔΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΕΤΉΣΙΑ ΜΕΡΙΔΙΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΜΕΤΑΒΟΛΉ (%) ΜΕΤΑΒΟΛΉ (%) Δε ίκτης Balassa Αίγυπτος Ιορδανία Ισραήλ Κύπρο ς Λίβανος Τουρκία 116,7 12,5 1,1 347,1-24,2 1,3-230,4 17,0 5,6 0,2 10,1-38,0 0,0 6,9 122,2-5,9 1,2 119,6 7,1 0,4 2,6 418,8 13,2 4,0 47,3-12,1 0,2 371,5 111,8 4,5 1,1 4,4-44,3 0,0 107,4 347,2-20,3 3,3 362,7 22,3 1,3-15,5-0,50 0,25 0,01 0,80 0,92-0.02 Επεξηγήσεις - Συμπεράσματα: 50 Στη στήλη ΕΞΑΓΩΓΕΣ αναφέρονται σε εκατομ.$, οι συνολικές Εξαγωγές της χώρας μας σε κάθε μία από τις χώρες αναφοράς και αντίστοιχα στη στήλη ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ, η αξία του συνόλου των "εισαγωγών της χώρας μας από κάθε μία από τις χώρες αναφοράς.. Η στήλη ΕΤΗΣΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗ δείχνει τη σύγκριση των ΕΞΑΓΩΓΩΝ και των ΕΙΣΑΓΩΓΩΝ αντίστοιχα, σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Για παρά δειγμα, οι Εξαγωγές μας προς την Αίγυπτο το 1998 σε σύγκριση με το 1997 αυξήθηκαν 12,5%, ενώ οι Εισαγωγές μας από την ίδια χώρα το 1998 μειώθηκαν κατά 24,2% σε σχέση με το 1997. Στη στήλη ΜΕΡΙΔΙΟ καταχωρείται το ποσοστό των ΕΞΑΓΩΓΩΝ και των ΕΙΣΑΓΩΓΩΝ της χώρας μας αντίστοιχα, που αναλόγεί σε κάθε μία χώρα αναφοράς. Π.χ. οι Εξαγωγές μας στην Αίγυπτο αντιπροσωπεύουν το 1,1 % του συνόλου των Εξαγωγών της χώρας μας, οι εξαγωγές μας στην Κύπρο αντιπροσωπεύουν το 4,0% των συνολικών Εξαγωγών της χώρας μας. Αντίστοιχα, από το σύνολο των Εισαγωγών μας, αυτές από την Κύπρο αντιπροσωπεύουν το 0,2% του συνόλου, από την Αίγυπτο το 1,3% του συνόλου, κλπ. Η στήλη ΙΣΟΖΥΓΙΟ αποτελεί ουσιαστικά το Εμπορικό Ισοζύγιο της χώρας μας με κάθε μία από τις χώρες αναφοράς. Διαπιστώνομε ότι το Ε. Ι. της χώρας μας με την Αίγυπτο είναι σημαντικά ελλειμματικό (-230,4) και επίσης ελλειμματικό είναι και με την Τουρκία (-15,5), δηλ. εισάγουμε περισσότερα από αυτά που εξάγουμε. Τα Ισοζύγια με τις υπόλοιπες χώρες είναι θετικά, με σημαντικότερη διαφορά αυτό με την Κύπρο και τον Λίβανο. Ο Δείκτης Balassa δηλώνει την θετική ή αρνητική απόκλιση του Ισοζυγίου από το συνολικό εξωτερικό εμπόριο και είναι το πηλίκο του Ισοζυγίου προς Εξαγωγές+ Εισαγωγές. Είναι ένας Δείκτης για εύκολη σύγκριση του Εξωτερικού Εμπορίου μεταξύ των χωρών.

MIXAIL Ν. DIAKDMIXALIS - REVIEW DF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 Το ελλειμματικό Ισοζύγιο της χώρας μας προς την Τουρκία και Αίγυπτο, αφήνει περιθώρια για εξαγωγές από τα Δωδεκάνησα (και άλλες περιοχές βέβαια) προς αυτές τις χώρες, με την υποστήριξη του κράτους, που πάντα ενδιαφέρεται για την επίτευξη θετικού Ισοζυγίου, ενώ το θετικό Ισοζύγιο με τις υπόλοιπες χώρες, μπορεί να διατηρηθεί ή και να ενισχυθεί με την αύξηση τόσο των Εισαγωγών όσο και των Εξαγωγών. 3.5. Πλεονεκτήματα-Μειονεκτήματα και ΠQοοπτικές του Διασυνοριακού Εμπορίου της Δωδεκανήσου. Οι παραμεθόριες νησιωτικές περιοχές, όπως είναι άλλωστε και ο Νομός Δωδεκανήσου, χαρακτηρίζονται < 18 ) ως: α) περιφερειακές λόγω της απόστασής τους από τα εθνικά και διεθνή κέντρα μ) περιθωριακές λόγω των μειωμένων σχέσεων που έχουν με άλλες περιοχές και γ) μειονεκτικές λόγω ύπαρξης εγγενών αδυναμιών που τις εμποδίζουν να ακολουθήσουν μια αναπτυξιακή διαδικασία με τη συμβολή του Διεθνούς Εμπορίου. Τα νησιά της παραμεθορίου διαφέρουν από τα υπόλοιπα νησιά, στο ότι εκτείνονται κατά μήκος των συνόρων στο εθνικό έδαφος. Κατά μία άποψη τα κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα των "συνοριακών περιοχών" οφείλονται στην ύπαρξη του συνόρου ενώ κατά μία άλλη άποψη, το "σύνορο" θεωρείται ένα εξωτερικό όριο το οποίο μπορεί να μετακινηθεί στο μέλλον < 19 ). Στις περιοχές αυτές, οποιαδήποτε άρση ή εμφάνιση εμποδίων στη σύνδεση τους με τις όμορες αγορές, επηρεάζουν εκτός από την απόσταση και τη διαδικασία διακίνησης των αγαθών. Εκτός από τη διάκριση τους σε Παραμεθόριες και μη, κρίνεται απαραίτητη η διάκριση των νησιών μέσα στον ίδιο το Νομό σε "Δυσπρόσιτα" - "Άγονα" - "Προβληματικά" και στα υπόλοιπα μεγαλύτερα και ανεπτυγμένα νησιά < 20 >. Η διάκριση που οφείλεται στη γεωγραφική θέση, τη μορφολογία, τις ειδικές συνθήκες των νησιών αντικατοπτρίζεται στην οικονομία και την ανάπτυξή τους, καθ<ί>ς και στο βιοτικό και κοινωνικό επίπεδο των κατοίκων τους. Συγκεκριμένα, η αύξηση του πληθυσμού, η βελτίωση των οικονομικών μεγεθών όπως του Ακαθάριστου Περιφερειακού Προϊόντος και άλλων δεικτών Ευημερίας, τις τελευταίες δεκαετίες στα Δωδεκάνησα, δεν αποτελούν συνολικά αποτελέσματα της περιοχής αλλά της πραγματικής, σημαντικής ανάπτυξης των 2-3 μεγάλων νησιών με παράλληλη επιβάρυνση των δεικτών για τα υπόλοιπα. Τα Δωδεκάνησα ανήκουν στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου η οποία χαρακτηρίζεται από γεωγραφική ασυνέχεια, λόγω του διάσπαρτου νησιωτικού χώρου. Κάθε νησί του Νομού αποτελεί μια μικρή ή μεγάλη τοπική αγορά και ένα λιγότερο ή περισσότερο διαμορφωμένο παραγωγικό σύστημα. Η σύνδεση των αγορών αυτών μεταξύ τους με την υπόλοιπη χώρα, αλλά και με αγορές άλλων χωρών καθώς και η εξυπηρέτηση των παραγωγικών συστημάτων και των κατοίκων των νησιών είναι δυνατή μόνο διά θαλάσσης ή αέρος. (18) Λογοθέτη Μιλτιάδη, 1991, σελ. 8-12, Διακομιχάλη Μιχαήλ Ν., 2002, σελ. 4 (19) Βρεττού Θεμ. & Βρεττού Αντωνία, 1994, σελ. 45-67 (20) Διακομιχάλη Μιχαήλ Ν., 2002, σελ. 3-5 51

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 41-64 Ο ρόλος της διασυνοριακής συνεργασίας γειτονικών περιφερειών σε μία περιοχή και ιδιαίτερα περ ιφερειών που συνορεύουν με περισσότερες από μία ξένη χώρα, όπως της Δωδεκανήσου Έίναι ιδιαίτερα σημαντικός. Τα διαφορετικά περιβάλλοντα δίνουν σημαντικές δυνατότητες συγκριτικών αναλύσεων και υλοποίησης πιλοτικών προγραμμάτων, που μετά την ολοκλήρωσή τους είναι δυνατόν να εξαπλωθούν με επιτυχία σε περισσότερες των δύο χωρών < 21 ). Δεδομένου ότι οι πιο πολλές από τις χώρες αναφοράς αντιμετωπίζουν προβλήματα οικονομικής σταθερότητας και βρίσκονται σε στάδιο οικονομικής ανασυγκρότησης και ανασχηματισμών, κρίνεται σημαντική η προοπτική διασυνοριακής συνεργασίας στα πλαίσια της από κοινού αντιμετώπισης των προβλημάτων αυτών, η οποία μπορεί όχι μόνο να συμπληρώσει την διακρατική επίσημη συνεργασία αλλά και να την ενισχύσει και να ανοίξει νέους δρόμους. Στο πλαίσιο των νέων συνθηκών της παγκοσμιοποίησης της αγοράς και της οικονομικής και κοινωνικής ολοκλήρωσης διαπιστώνεται η ανάγκη αναθεώρησης των αντιλήψεων αναφορικά με τις διακρατικές οικονομικές σχέσεις. Συστατικά στοιχεία ενός ολόκληρου πλαισίου οικονομικής, τεχνικής και ερευνητικής διαδικασίας, είναι η αμοιβαία συνεργασία στους τομείς της κυκλοφορίας του κεφαλαίου, των κοινών επενδύσεων, των νέων τεχνολογιών, της κοινής έρευνας, των δικτύων υποδομών, των υπηρεσιών κλπ. Η αμοιβαία αυτή συνεργασία είναι απαραίτητο να εκτείνεται από τις επιχειρηματικές μονάδες και μέχρι τους κρατικούς φορείς, χωρίς όμως να αφήνει στο περιθώριο τις περιφέρειες και τα θεσμοθετημένα όργανα τοπικής αυτοδιοίκησης, περιφερειακής ανάπτυξης και κλαδικών πολιτικών. Τα τελευταία από την φύση τους όντας πιο κονίά στο «σφυγμό» της τοπικής οικονομικής δραστηριότητας μπορούν πιο άμεσα και ευέλικτα να αντιδράσουν και να αξιοποιήσουν ευκαιρίες προς την αναφερόμενη κατεύθυνση. Κρίνεται αποφασιστικής σημασίας, η υλοποίηση συμπληρωματικών ενεργειών που θα συμβάλλουν στην ανάδειξη, αξιολόγηση και επιλογή των συγκριτικών πλεονεκτημάτων στους σχετικούς επιχειρησιακούς τομείς κάθε χώρας. Τα τελευταία μπορούν με την κατάλληλη αξιοποίηση (στην αρχή πιλοτικού χαρακτήρα και αργότερα με την μορφή κλαδικών η/ και περιφερειακών η / και συνολικών σφαιρικών ενεργειών) να αποτελέσουν την στέρεα βάση για την προώθηση της αμοιβαία επωφελούς οικονομικής συνεργασίας. Εκτός από τους παραδοσιακούς κλάδους της Ελληνικής οικονομίας, (παραγωγής κρασιού, ελαιόλαδου, τρόφιμα, κλπ) ενδιαφέρον ανάλυσης για τα Δωδεκάνησα παρουσιάζουν και κάποιοι άλλοι κλάδοι, όχι μόνο γιατί η περιοχή έχει συγκεκριμένες δυνατότητες σε ορισμένους από αυτούς, αλλά και επειδή μπορεί να παίξουν (με τα αντίστοιχα οφέλη) ενδιάμεσο ρόλο κινητοποίησης και προώθησης σχετικών ενεργειών, σχεδίων, δράσεων επιχειρήσεων, προώθησης προϊόντων και υπηρεσιών όλης της χώρας. Ενδεικτικά ορισμένοι από τους αναφερόμενους κλάδους (είδη προϊόντων) είναι: 52 (21 ) Λο γ οθ έ τη Μιλτιάδη, 1990, σ ελ. 64. «Οικον ο μικ ός Τα χυδρόμο ς» 17/2/2000

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 1. Τουρισμός και τουριστικές υπηρεσίες 2. Εξοπλισμός επιχειρήσεων εστίασης και αναψυχής 3. Εγκατάσταση αλυσίδων γρήγορου φαγητού (fast food) 4. Εξοπλισμός επιχειρήσεων χονδρικού - λιανικού εμπορίου 5. Τρόφιμα: (ορισμένα είδη κρέατος και αλλαντικά, κονσέρβες διαφόρων ειδών, ζάχαρη, άλευρα, είδη μπακαλικής, αναψυκτικά, εμφιαλωμένο νερό, μπύρα και αλκοολούχα ποτά) 6. Αγροτικά προϊόντα (γεωργικά κτηνοτροφικά) 7. Δομικά υλικά π.αντός είδους 8. Είδη ένδυσης και υπόδησης 9. Έπιπλα 10. Επεξεργασία, τυποποίηση και συσκευασία τροφίμων 11. Χημική βιομηχανία - χρώματα Η σχεδόν μονοκλαδική ανάπτυξη (Τουριστική) του Νομού Δωδεκανήσου, επέφερε τη συρρίκνωση των άλλων τομέων της οικονομίας, για τα προϊόντα των οποίων η τοπική οικονομία στηρίζεται στις εισαγωγές. Η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού τους θερινούς μήνες δημιουργεί αυξημένη εποχιακή ζήτηση για αγροτικά προϊόντα, μεγάλο μέρος των οποίων εισάγεται από την Τουρκία την Αίγυπτο και το Ισραήλ, αλλά και από άλλες εκτός Ε. Ε. χώρες. Επίσης πολλά είδη λαϊκής τέχνης και είδη ένδυσης, υπόδησης, εισάγονται από τρίτες χώρες. Τα Δωδεκάνησα μπορούν να επωφεληθούν από το συγκριτικό πλεονέκτημα των χωρών αυτών, όπως το φθηνότερο εργατικό δυναμικό, αλλά και οι χώρες αυτές μπορούν να επωφεληθούν από τα πλεονεκτήματα της Δωδεκανησιακής οικονομίας ιδίως σε θέματα Τουριστικών προϊόντων και συνεργασίας. 3.6. Χώρες Αναφοράς Στη συνέχεια γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση των Χωρών της περιοχής Α)ΚΥΠΡΟΣ Ο τομέας των υπηρεσιών και ιδιαίτερα του τουρισμού αποτελεί iον κύριο μοχλό ανάπτυξης. Η γεωγραφική θέση της χώρας, τα φορολογικά κίνητρα και το καλό επίπεδο υποδομών συμβάλλουν ώστε αυτή να αποτελεί κομβικό σημείο για επιχειρηματικές δραστηριότητες. Φυσικοί πόροι: Χαλκός, πυρίτης, ασβέστης, γύψος, ξυλεία, αλάτι, μάρμαρα, βαφικές ύλες. Αγροτικά προϊόντα: Πατάτες, λαχανικά, ελιές, σταφύλια, κριθάρι, εσπεριδοειδή. Εξαγωγές Προϊόντων: Πατάτες, εσπεριδοειδή, σταφύλια, κρασί, τσιμέντο, ρούχα, παπούτσια. Χώρες: Ρωσία, Βουλγαρία, Αγγλία, Ελλάδα, Γερμανία. Εισαγωγές Προϊόντων: Καταναλωτικά αγαθά, πετρέλαιο, λιπαντικά, μηχανήματα, δημητριακά. Χώρες: ΗΠΑ, Ελλάδα, Ιταλία, Γερμανία, Αγγλία. 53

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗΣ - ΕΠΙΒΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ -Τεύχος 5 (2004), 41-64 Β)ΤΟΥΡΚΙΑ Φυσικοί πόροι: κοιτάσματα αντιμονίου, άνθρακα, χρωμίου, χαλκού, υδράργυρου, σιδήρου, θείου, βορικού άλατος. Βιομηχανία: Εξορυκτική βιομηχανία (άνθρακα, χαλκού, χρωμίτη, βόριου ), μεταλλουργική βιομηχανία, διυλιστήρια, κατασκευές & δομικά υλικά, κλωστοϋφαντουργία, βιομηχανία τροφίμων, ξύλου, χαρτιού. Αγροτικά προϊόντα: Καπνός, βαμβάκι, σιτηρά, ελιές, ζαχαρότευτλα, όσπρια, κιτροειδή, κρέας. Εξαγωγές Προϊόντων: Κλωστοϋφαντουργικά και ένδυσης, τρόφιμα, σίδηρος και μέταλλα. (6%), Ιταλία (6%). Χώρες: Γερμανία (20% ), ΗΠΑ (9% ), Ρωσία (5% ), ΗΒ Εισαγωγές Προϊόντων: Μηχανήματα και εξοπλισμός (50% ), καύσιμα, τρόφιμα. Χώρες: Γερμανία (16%), ΗΠΑ (9%), Ιταλία (9%), Ρωσία (6%), ΗΒ (6%). Γ) ΙΣΡΑΗΛ Φυσικοί πόροι : Χαλκός, φωσφορικό άλας, ποτάσα, πηλός, άμμος, θειάφι, άσφαλτος, μαγγάνιο, μικρές ποσότητες φυσικού αερίου και ακατέργαστου πετρελαίου, Βιομηχανία: Επεξεργασία τροφίμων, κοπή και γυάλισμα διαμαντιών, υφάσματα και ενδύματα, χημικά, μεταλλικά προϊόντα, στρατιωτικός, ηλεκτρικός εξοπλισμός, εξοπλισμός μεταφορών, μετάλλευση ποτάσας, ηλεκτρονικά υψηλής τεχνολογίας, τουρισμός. Αγροτικά προϊόντα: Κίτρα, λαχανικά, βαμβάκι, βοδινό κρέας, πουλερικά, γαλακτοκομικά προϊόντα. Εξαγωγές Προϊόντων: Μηχανήματα και εξοπλισμός, επεξεργασμένα διαμάντια, χημικά, υφάσματα και ενδύματα, αγροτικά προϊόντα, μέταλλα. Χώρες: ΗΠΑ 32%, Ηνωμένο Βασίλειο, Χονγκ Κονγκ, Μπενελούξ, Ιαπωνία, Ολλανδία. Εισαγωγές Προϊόντων: Πρώτε ς ύλες, στρατιωτικός εξοπλισμός, επενδυτικά αγαθά, ακατέργαστα διαμάντια, πετρέλαιο, καταναλωτικά αγαθά. Χώρες: ΗΠΑ 19%, Μπενελούξ 12%, Γερμανία 9%, Ηνωμένο Βασίλ ε ιο 8%, Ιταλία 7%, Ελβετία 6%. Ζώνες ελεύθερου εμπορίου: Το λιμάνι της Εϊλάτ στην Ερυθρά Θάλασσα, Χάιφα, Ασδώδ, Εϊλάτ. Συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου: Το Ισραήλ έχει υιοθετήσει μια ελεύθερη πολιτική εισαγωγών με τις Ε.Ε., ΗΠΑ, ΕΖΕΣ, Καναδά, Τσεχία, Σλοβακία, Ουγγαρία και Τουρκία. Δ)ΑΙΓΥΠΤΟΣ Βιομηχανία: Υφάσματα, τροφίμων, τουρισμός, χημικά, πετρέλα ιο, κατασκευές,τσιμέντο, μέταλλα. 54

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 Αγροτικά προϊόντα: Βαμβάκι, ρύζι, καλαμπόκι, σιτάρι,φρούτα,λαχανικά, αιγοπρόβατα, ψάρια, βόδια. Εξαγωγές Προϊόντων : Πετρελαιοειδή, βαμβάκι, υφάσματα, μεταλλικά προϊόντα, χημικά. Χώρες: Ε.Ε., ΗΠΑ, Ιαπωνία. Εισαγωγές Προϊόντων: Μηχανήματα και εξοπλισμός, τρόφιμα, λιπάσματα, προϊόντα ξύλου, διαρκή καταναλωτικά αγαθά, κεφαλαιουχικά αγαθά. Χώρες: ΕΕ, ΗΠΑ, Ιαπωνία. Ε) ΙΟΡΔΑΝΙΑ Οι πιο πιθανοί τομείς ανάπτυξης της Ιορδανίας είναι τα φαρμακευτικά, ο τουρισμός, οι τεχνολογίες τηλεπικοινωνιών και πληροφόρησης και ο ορυκτός πλούτος. Ο τουρισμός αποτελεί σημαντική πηγή συναλλάγματος και βρίσκεται σε άνθηση. Βιομηχανία: Φωσφορικού άλατος, διυλιστήρια, τσιμέντο, ποτάσα, ελαφρά βιομηχανία. Αγροτικά προϊόντα: Σιτηρά, κίτρα, τομάτες, πεπόνια, ελιές, αιγοπρόβατα, πουλερικά. Εξαγω-ιές Προϊόντων : Φωσφορικό άλας, λιπάσματα, ποτάσα, αγροτικά, βιομηχανικά προϊόντα. Χώρες: Ιράκ, Ινδία, Σαουδική Αραβία, Ε.Ε., Ινδονησία, ΗΑΕ, Συρία, Αιθιοπία Εισαγωγές Προϊόντων: Βιομηχανικά, Πετρελαιοειδή, μηχανήματα, εξοπλισμός μεταφορών, τρόφιμα, ζώα. Χώρες: Ε.Ε., Ιράκ, Ηνωμένες Πολιτείες, Ιαπωνία, Τουρκία, Μαλαισία, Συρία, Κίνα. ΣΤ) ΛΙΒΑΝΟΣ Φυσικοί πόροι: Αλάτι, σίδηρος, ασβεστόλιθος, πλεόνασμα υδάτων (σε μια ξηρή περιοχή). Βιομηχανία : Επεξεργασία τροφίμων, παραγωγή κοσμημάτων, τσιμέντο, υφάσματα, χημικά προϊόντα, προϊόντα ξύλου και έπιπλα, μέταλλα, διυλιστήρια πετρελαίου. Αγροτικά προϊόντα: Εσπεριδοειδή, σταφύλια, ντομάτες, μήλα, λαχανικά, πατάτες, ελιές, καπνός, μοσχαρίσιο κρέας. Εξαγωγές Προϊόντων : Τρόφιμα, καπνός, υφάσματα, χημικά, προϊόντα μετάλλου και μέταλλα, ηλεκτρικός εξοπλισμός, κοσμήματα, χαρτί και προϊόντα του. Χώρες: Σαουδική Αραβία, ΗΑΕ, Γαλλία, Συρία, ΗΠΑ, Κουβέιτ, Ιορδaνία, Τουρκία. Εισαγωγές Προϊόντων : Τρόφιμα, καταναλωτικά αγαθά, χημικά, υφάσματα, μέταλλα, καύσιμα, μεταφορικό εξοπλισμό και μηχανήματα, γεωργικά προϊόντα (τρόφιμα). Χώρες: Ιταλία, ΗΠΑ, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Ιαπωνία, Αγγλία, Συρία, Ελβετία. 55

U1 ' ΧΩΡΑ ΠΕΡΙΓ?ΑΦΗ ΑΕΠ ΑύξησηΑΕΠ % Πραγματικό ΠCΧJοστό ανάπτυfηc ΑΕΠ Κατά κεφαλ8' ΑΕΠ $ Πληθωρισμός Επίσημη ανερyfα {%) Ισο11μία δολαρfου Εξωτερικό Χρtος (σεcρ) Εξυπηρέτηση Δημο - σlου Χρέους(%) Κυβερνητικές δσπά - νες (%στο ΑΕΠ) Αποθέματα ξtνου συναλλάγματος Σύνολο εξαγωγών fob Σύνολο εισαγωγών Εξαγωγές στην Ελλάδα Εισαγωγές από την Ελλάδα ΑΕΠ Βιομηχανίας ΑΕΠ Γεωργίας ΑΕΠ Υπηρεσιών ΑΕΠ Κυβέρνησης Βο8'θεια από ΗΠΑ Εργατικό Δυναμικό Εμπορικό Ισοζύγιο Πίνακας 4. Συνοπτική οικονομική εικόνα των χωρών αναφοράς (Οι τιμές είναι σε δις $ USA πλην Κύπρου & Ιορδανίας που είναι σε εκατ. $ USA) ΚΥΠΡΟΣ ΤΟΥΡΚΙΑ ΙΣΡΑΗΛ ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΙΟΡΔΑΝΙΑ 1998 1999 2000 1996 1997 1998 1996 1997 1998 1996 1997 1998 1996 1997 8.974,7 8.907 9.300 186.7 186.3 208.Ο 95,2 98,1 96,3 68,3 78,2 83,β 6.713 7.049 7.4 8.0 5.0 5 4 4 4,8 2,2 1,9 4.4 2.5 3.0 5,0 5,3 5,0 0,8 2,2 13,604 13.330 13.777 2,928 3,048 3,200 16.75 16.83 16.16 1.140 1.260-1.510 1.533 2,2 2 3 80.4 85.7 75. Ο 10,6 10 5,4 7,1 6,2 3,6 6,5 3,0 3,3 3,1 3 6.3% 8.1 % 6.0% 6,7 7,7 8,7 9,1 8,8 8,9 11,3 13,2 0,52 0,55 0,53 81.00 151.2 260. Ο 3,19 3,45 3,8 3,39 3,39 3,39 0,709 0,709 570" 559" 600" 79,8 85 93,4 25,2 26,1 28 29,7 27,2 26,2 7.277 7.020 8 6.7 8 38,2 35,9 38,9 3,6 2,8 2,3 14,3 13,6 14,2 8,β 7,5 37,2 38,7 38 16.6 16.1 18. Ο 56 55 54 39,1 38,6-5.060 5.540 β.000 16.3 18.7 20.0 1,142 1,5-17,5 20,219-697 1.693 1.059,7 1.030 1.200 23,2 26,2 29,2 20,5 22,5 22,9 4,608 5,300 5,5 1.816 1.835 3.446 3.242 3.500 43,6 48,6 50,1 29,9 29 28 14, 10Ε 15,000 16,700 4.291 4.100 47,3 - - 0,297 0,363 111,9 111,7 119,6 617,7 458,1 347,1 21,8 16,3 418,8 - - 0,435 0,347 128,8 129,8 122,2 86,9 103,7 116,7 13,7 16,1 7 25,1 8,3 18 18,2 18,1 7,3 7,9-745 807 3,4.,,,9 4,1 2,7 2,5 2,3 7,0 7,3 227 213 54,1 56,5 55,6 20,5 26,1-1.242 1.332 20,5 20,9 20,4 3,1 3,3-1.186 1.241 0,35 0,2 0,035 i 2.160 2.210 2.270 17.365 17.400 17.400 994 1.150-9,4-8,5 -δ, 1-9,5-10,2-11,2-2.475-2.265 ΛΙΒΑΝΟΣ 1998 1998 7.437 15,β 2,2 3% 1.555 4.500 5,0 5% 15 0,709 1.514 7.500 3-1.170 1.750 711 3.657 7,5 10, 1 17-23 6 5-73 - - -2.207 3: ><,,. :::ι: > Ζ Ι> :ο< C) 3:,,. >< > :::ι: Μ "' :::::1 Ξ m ~... :::ι: Μ :::ι: C) :;;: C) Ζ C) 3: :;;: ~ Ζ "' :::::1 ;:::;... :::ι: 3: ~ Ζ -f "' C: >< ο /) u. 'Ν ο ο ~... σ,... Πηγή των στατιστικών στοιχείων: W.T.O. (Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου) Σημείωση: Τα κενά πεδία του Πίνακα, που δεν έχουν στοιχ εία, οφείλονται στη μη τήρηση στοιχείων από τις Χώρες αναφοράς ή στη μη δημοσιοποίησή τους στον Π. Ο.Ε..

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 4. Η εμπειρική έρευνα Για την διερεύνηση των προοπτικών ανάπτυξης του Διασυνοριακού Εμπορίου της Δωδεκανήσου με τις όμορες γεωγραφικά χώρες, κρίθηκε απαραίτητη η διεξαγωγή εμπειρικής έρευνας, η οποία διεξήχθη στο διάστημα Απρίλιος - Σεπτέμβριος 2001. Η έρευνα επικεντρώθηκε σε τρεις ομάδες οι οποίες εμπλέκονται άμεσα με το θέμα των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ της Δωδεκανήσου και των Χωρών Αναφοράς. Οι ομάδες αυτές είναι: 1. Οι Επιχειρήσεις της Δωδεκανήσου 2. Οι φορείς του Εμπορίου της Δωδεκανήσου και 3. Οι φορείς του Εμπορίου των Χωρών Αναφοράς Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν η συμπλήρωση Ερωτηματολογίων. Καταρτίστηκαν δύο διαφορετικά ερωτηματολόγια. Το πρώτο Ερωτηματολόγιο απευθύνθηκε στις επιχειρήσεις του νομού ενώ το δεύτερο απευθύνθηκε στους Φορείς του Εμπορίου της Δωδεκανήσου και στους Φορείς Εμπορίου των Χωρών Αναφοράς. Το Ερωτηματολόγιο που συμπληρώθηκε από τους επιχειρηματίες του νομού περιείχε 21 «κλειστές» ερωτήσεις. Οι σημαντικότερες από αυτές αφορούσαν στη διερεύνηση στοιχείων όπως: 1. Η Νομική Μορφή. 2. Το Είδος κύριας δραστηριότητας. 3. Ο Κλάδος ασκούμενης δραστηριότητας. 4. Ο Κύκλος εργασιών. 5. Το Σύνολο απασχόλησης (Άτομα). 6. Οι Συνολικές εξαγωγές (Εκατομ.Δρχ.) και Εξαγωγές στις γειτονικές χώρες (Εκατομ.Δρχ.). 7. Οι πρώτες χώρες για τις προοπτικές εξαγωγών του κλάδου σας. 8. Πόσοι πιθανοί πελάτες υπάρχουν στην πρώτη χώρα της αξιολόγησης σας(% ). 9. Το % των πιθανών πελατών στους οποίους δεν θα μπορέσει να πουλήσει η εταιρεία. 10. Αν το προϊόν πωλείται ομαλά ή εποχιακά (% ). 11. Ποιο είναι το καλλίτερο μέσο μεταφοράς. 12. Αν μπορεί το προϊόν να ανταγωνιστεί ικανοποιητικά άλλα προϊόντα. Στις δύο άλλες ομάδες, στους Φορείς Εμπορίου της Δωδεκανήσου και στους αντίστοιχους των Χωρών Αναφοράς, δόθηκε το ίδιο Ερωτηματολόγιο αποτελούμενο από τις ακόλουθες έξι «κλειστές» ερωτήσεις: 1. Το Διασυνοριακό εμπόριο στο διάστημα 1990-99. 2. Οι Σημαντικότεροι ανασταλτικοί παράγοντες ανάπτυξης του διασυνοριακού εμπορίου. 3. Οι Κλάδοι της περιοχής με τις σημαντικότερες προοπτικές. 4. Τα Ελληνικά προϊόντα με την σημαντικότερη ζήτηση στις συνορεύουσες περιοχές. 57

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗ Σ - ΕΠ Ι θεωρηση ΟΙ Κ ΟΝ Ο ΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 41-64 5. Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της περιοχής σας σε σχέση με τις συνορεύουσες χώρες. 6. Οι πλέον κατάλληλες ενέργειες για την προώθηση του διασυνοριακού εμπορίου. Το δείγμα της έρ ευνας, στην πρώτη κατηγορία των ερωτώμενων ( επιχειρ1ίσεων) ήταν το 35,37% του συνόλου των επιχειρήσεων-μελών του Ε.Β.Ε.Δ. Κριτήριο επιλογής των επιχειρήσεων ήταν η δραστηριότητά τους στο Διασυνοριακό Εμπόριο και η πρόθ ε σή τους για μελλοντική ανάπτυξη του Διασυνοριακού Εμπορίου. Για τις δύο ομάδες των Φορέων του Εμπορίου, τα Ερωτηματολόγια απευθύνθηκαν στις οργανωμένες επαγγελματικές οργανώσεις, όπως τα Επιμελητήρια, οι Ενώσεις επαγγελματιών, επιχειρηματιών του ιδίου κλάδου δραστηριότητας. Διανεμήθηκαν και συμπληρώθηκαν από τα μέλη των διοικήσεων και των συμβουλίων των επαγγελματικιuν οργανώσεων. Στην περίπτωση των Φορέων του Εμπορίου της Δωδεκανήσου, η συμπλ1ίρωση του Ερωτηματολο γίου ήταν καθολική. Επομένως στην περίπτωση αυτή έγ ινε μια απογραφή αφού το δείγμα άγγιξε το 100% των φορέων του Εμπορίου. Στην περίπτωση των Φορέων Εμπορίου των Χωρών Αναφοράς, η συμμετοχ11 στην έρευνα και η Συμπλήρωση του Ερωτηματολογίου, έφτασε επίσης στο 100% του συνόλου του «πληθυσμού», αλλά μόνο για τις τέσσερις χώρες που ανταποκρίθηκαν, συγκεκριμένα για τη ν Τουρκία, την Κύπρο, την Αίγυπτο και τον Λίβανο. 5. Αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της εμπειρικής έρευνας Διάγραμμα 1. Η οικ ο ν ομ ία τη ς Δωδ ε κ ανήσου % ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΤΩΝ ΚΛΑΔΩΝ ΣΤΟ Α.Ε.Π. ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ( Πη γή:ε. Σ.Υ. Ε.) 58 1994 1995 1996 1997 1998 3,3 3,5 3,5 3, 1 2,9 13,5 12,4 11,6 11,3 11,2 83,2 84,1 84,9 85,6 85,9

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 Όπως παρατηρείται στο παραπάνω διάγραμμα η συμμετοχή του τριτογενή τομέα στο Α.Ε.Π. του νομού σημειώνει σταθερή αύξηση τα τελευταία χρόνια, με ανάλογο περιορισμό των ύπόλοιπων τομέων. Οι προθέσεις των ενδιαφερόμενων φορέων για την περαιτέρω ανάπτυξη του Διασυνοριακού Εμπορίου μεταξύ της Δωδεκανήσου και των όμορων Χωρών, όπως καταγράφηκαν στα ερωτηματολόγια, δηλώνουν την κατ' αρχήν θετική προσέγγισή τους στην προοπτική αυτή και την αμοιβαία διάθεσή τους να ξεπεράσουν τα εμπόδια στα οποία αποδίδεται η περιορισμένη εμπορική συνεργασία. (Διάγραμμα 5). Το «Υψηλό ρίσκο των Χωρών Αναφοράς», αναφέρεται κυρίως στην πολιτική αστάθεια που επικρατεί σε ορισμένες από αυτές, καθώς και στην χρόνια διένεξη στη Μέση Ανατολή. Δεν έχει καταγραφεί κανένα εμπόδιο στο οποίο να υποδηλώνεται «αρνητική» στάση ή πρόθεση για εμπορική συνεργασία, ούτε και η αδυναμία παράκαμψής του. Τα «συγκριτικά πλεονεκτήματα» όπως καταγράφονται στο Διάγραμμα 2, σε συνδυασμό με τα οικονομικά και εμπορικά στοιχεία των Χωρών Αναφοράς, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι οικονομίες τους είναι μάλλον συμπληρωματικές και λιγότερο ανταγωνιστικές (μόνο στον Τουρισμό), στοιχείο που ενισχύει την δυνατότητα και την προοπτική της εμπορικής συνεργασίας. Στα Ελληνικά προϊόντα με τη σημαντικότερη ζήτηση, Διάγραμμα 3, κυρίαρχη θέση κατέχουν οι «Υπηρεσίες Τουρισμού», τομέας στον οποίο ο νομός Δωδεκανήσου έχει σημαντικό πλεονέκτημα και τεχνογνωσία, αφού είναι ο νομός με την μεγαλύτερη συμμετοχή στο Τουριστικό προϊόν της χώρας. Και οι δύο ενδιαφερόμενες πλευρές κατέθεσαν σχεδόν ταυτόσημες απόψεις για τα μέτρα που θα συμβάλουν στην προώθηση του Διασυνοριακού Εμπορίου, στοιχείο που αξιολογείται ιδιαίτερα θετικό τόσο για τις προθέσεις όσο και για τα μέσα ανάπτυξης της εμπορικής συνεργασίας.(διάγραμμα 4) Ενέργειες όπως «Η διοργάνωση κοινών εμπορικών εκθέσεων», «Δημιουργία δικτύου συνεργαζόμενων επιyjσεων», «Αμοιβαίες εβδομάδες προώθησης προϊόντων» προτείνονται από τους ενδιαφερόμενους σε ποσοστό προτίμησης που ξεπερνά το 70%, γεγονός που δηλώνει την αμοιβαία πρόθεσή τους για από κοινού ενέργειες προώθησης της εμπορικής συνεργασίας τους. 59

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύ χ ος 5 (2004), 41-64 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ (Πηγή : Ειδική Έρευνα με τη χρήση Ερωτηματολογ ίων, Απρίλιος - Σ επτέ μβριο ς 2001) Διάγραμμα 2. Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Δωδεκανήσου σε σ'χέση με τις συνορεύουσες περιο'χές 60,0 56,0_ -.! 50,0 1-40,0 t 30, Ο 1 20,0 10,0 J 0,0 0,0 Ι w ::;; w ο Θ <] Ι ο ~ c ~ ~ <( Q_ L c w L <( ---- ----- w <( <( <( Ζ ~Ι ::;; <( ~ Ζ w οδ Ι 1- ι-- ι--c - 111 ~ j: c ~ I~t :r :r ι-- ι-- 1- Ζ ~~ ι--c w ~ΖΟ ο zc Q L ~,Q Q_ i= c Q_ ~ ο <( - <( Ι -zw i= -Ο ~Ζ ο Q_ c <-0 ι-- Q_ <( ο ο <( δ <( c~~ ::;; ~c c ~ ι-- :r Zz w Q_ e~ ίίi <( - ι-- ~ c c zo <( ι-- w Διάγραμμα 3. Τα Ελληνικά προϊόντα με τη σημαντικότερη ζήτηση στις συνορεύουσες περιο'χές 80, Ο ~--- 70,0 +----- 50,0 40,0 ------------------ 30,0 10,0 Ο, Ο ΦΡΟΥΤΑ - ΕΛΑJΟΛ ΕΝΔΥΣΗ ΚΡΑΣΙ 1 ΚΗΠΕΥΤΙ ΑΔΟ DΣειρά2 1 ~ 0,0 42,0 1 56,0 ΒΙΟΜΗΧ ΥΠΗΡΕΣ ΟΙΚΟΔΟ ΝΕΕΣ ΕΙΔΗ ΓΑΛΑΚΤ ΧΡΥΣΟΧ ΑΝΙΚΑ ΙΕΣ ΜΙΚΑ ΤΕΧΝΟΛ ΥΠΟΔΗΣ ΟΚΟΜΙΚ ΟΕΙΑ ΠΡΟIΟΝ ΤΟΥΡΙΣ ΥΛΙΚΑ ΟΠΕΣ ΗΣ Α 52,0 74,0 ο. ο 0,0 0,0 0,0 12,0 60

MIXAIL Ν. DIAKOMIXALIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 5 (2004), 41-64 Διάγραμμα 4. Οι καταλληλότερες ενέργειες για την προώθηση του Διασυνοριακού Εμπορίου της Δωδεκανήσου 90,0 ~----- 80,0 60,0 +---=~--=~- 50,0 40,0 30,Ο 20,0 10,0 ο. ο :::ι..3 :::ι χ ο ο a. - Ο a. 9- "' σ Ι= - :::ι ο uj' c- σ... w"' :::ι. <3 > ιd 3 - σ"' ο >'C' a. a. :::ι - ο"' - χ :::ι. - C" Ι= <] "' Διάγραμμα 5. Σημαντικότεροι ανασταλτικοί παράγοντες ανάπτυξης του Διασυνοριακού Εμπορίου της Δωδεκανήσου 100. ο ΕΞ 90,0 ao,o L 70,0. ---- --------- --------- 60,0 t- 50,0 +----- 40,0 +----- 30,0 +--τ...-..--- 20,0 +------ 10,0 0,0 w <( Ζ <( - α a. ο a. ο ΖQθ ι.. ι.. <( <( <( Ζ <( ~ w W Ζ <( - α a. a. a. ο Οοθ < ι.. <( Ι <( Ζ :7 <( >- (/) ί,) ~ (/) a ο...j <( ~ <( a. ::ιι: ο ίίi θ <( a. ι.. t- Ι w Iw Ζ ::ιι: Ι ο Ι ~ C UJ -ιι ι t- - ~ ~ <( ο.. wz < ω α Ι ::ιι: ι.. UJ a. Ι za - <( <-' ::ιι: t- <( α~ Iw ι..- ~ :9 a. Ζ ~ <( :7 ο <( t- <( _c t- UJ c ~ UJ >- Ζ < <( 61

ΜΙΧΑΗΛ Ν. ΔΙΑΚΟΜΙΧΑΛΗΣ - ΕΠΙΒΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 5 (2004), 41-64 6.Συμπεράσματα Η διαρκώς επιδιωκόμενη ανταyωνιστικότητα, που στην εποχή μας έγινε προϋπόθεση για τη διατήρηση στην αγορά κάθε επιχείρησης, μπορεί να επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό, με τη μείωση του κόστους και την βελτίωση της ποιότητας, στοιχεία που μπορούν να αναδειχθούν μέσα από την ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου, και την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων των συναλλασσομένων χωρών ή περιοχών < 22 J. Σημαντικό στοιχείο για την οικονομική διάρθρωση της Δωδεκανήσου, θα αποτελέσει η αύξηση του εξωτερικού εμπορίου, ώστε να αποτελέσει ένα μεγαλύτερο ποσοστό στο ΑΕΠ του νομού, μειώνοντας τους κινδύνους που ενέχει η μονοκαλλιέργεια (τουρισμός) στην ανάπτυξή του < 23 J. Στις χώρες αναφοράς, σημειώνονται τα κυριότερα προϊόντα παραγωγής τους, οι φυσικοί τους πόροι, καθώς και τα προϊόντα που εισάγουν και εξάγουν και οι κυριότερες χώρες με τις οποίες διεξάγουν το εξωτερικό τους εμπόριο. Από τα στοιχεία αυτά εντοπίζονται οι δυνατότητες για το διασυνοριακό εμπόριο της Δωδεκανήσου, όπως π.χ. για τα αγροτικά προϊόντα της Κύπρου, τα αγροτικά και κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα και τα ανταλλακτικά αυτοκινήτων της Τουρκίας, τα γεωργοκτηνοτροφικά προϊόντα του Ισραήλ και της Αιγύπτου, τα χημικ(i και βιομηχανικά προϊόντα της Ιορδανίας, τα τρόφιμα, τα χημικά και χαρτικά προϊόντα του Λιβάνου. Οι επιχειρήσεις της Δωδεκανήσου, έχουν τη δυνατότητα να διευρύνουν τη δραστηριότητά τους, ικανοποιώντας μέρος της ζήτησης για Τρόφιμα & Αγροτικά προϊόντα, για είδη Ένδυσης & Υπόδησης, για Βιομηχανικά προϊόντα και για Υπηρεσίες Τουρισμού, των όμορων - γειτονικών χωρών < 24 ). Διαπιστώνεται ότι η μονοκλαδική - Τουριστική ανάπτυξη του Νομού δημιουργεί καταναλωτικές ανάγκες για τα προϊόντα του Αγροτικού και του Βιομηχανικού τομέα, οι οποίες μπορούν να ικανοποιηθούν από την παραγωγή και προσφορά τους από τις χώρες αναφοράς. Παράλληλα υπάρχουν δυνατότητες για διείσδυση επιχειρήσεων της Δωδεκανήσου, του πρωτογενή και δευτερογενή τομέα στις γειτονικές αγορές, αφού θα είναι δυνατή η διεύρυνση και η αύξηση της παραγωγής τους, εκμεταλλευόμενες τα τεχνολογικά και τεχνογνωσιακά πλεονεκτήματά τους, καθώς και τις οικονομίες κλίμακας που αποφέρει μία μεγαλύτερη αγορά. Τέτοιοι κλάδοι είναι των Εμφιαλωμένων ποτών - αναψυκτικών - επιτραπέζιων νερών, Αλλαντικών & κονσερβοποιίας, επαγγελματικών χώρων. Επίπλων, Εξοπλισμού κατοικιών και Το αδιαμφισβήτητο πλεονέκτημα της Δωδεκανήσου στον Τουρισμό και τις υπηρεσίες του, είναι το στοιχείο που θα προσδώσει τον ηγετικό ρόλο στις 62 (22) Λογοθέτη Μιλτιάδη, 1990, σελ. 3-12. Ε.Β.Ε.Δ. (Εμπορικό & Βιομ. Επιμελητήριο Δωδ/σου), Μητρώο Μελών, 2001 (23) Ζαχαράτου Γ. Α., 1986, σελ. 8-14 & 43-57 (24) Μπαμπανάση Στεργίου, 1985, σελ. 44-53 & 161-163, Λογοθέτη Μιλτιάδη, 1990, σελ. 32-39